Qazaqstan
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Qazaqstan yaki rásmiy Qazaqstan Respublikası — Evraziya materiginiń ortasında ornalasqan mámleket.
| Qazaqstan Respýblıkasy | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Motto: Alash! (tariyxiy); Alg'a Qazaqstan! (resmiy emes) |
||||||
| Anthem: Meniń Qazaqstanym |
||||||
 |
||||||
| Capital | Astana 51°10′N 71°30′E | |||||
| Largest city | Almaty (1 185,9 mın') | |||||
| Official languages | Qazaqsha — ma'm.[1], russha[2] |
|||||
| Ethnic groups | Qazaqtar, rustar, Ukrainder, O'zbekter, Uyg'ırlar, Tatarlar, Qırğızlar | |||||
| Government | Prezidentlik-Parlamentlik Respublika | |||||
| - | Prezident | Qasım-Jomart Toqaev | ||||
| - | premyer-ministr | Álihan Smayılov | ||||
| Ta'welsizlik | KSRO elinen | |||||
| - | 1-shi xanlıq | 1361 j. Aq Orda | ||||
| - | 2-shi xanlıq | 1428 j. O'zbek Ordası | ||||
| - | 3-shi xanlıq | 1465 j. Qazaq xanlıǵı | ||||
| - | Jariyalanǵanı | 1991 j. dekabrdıń 16 | ||||
| - | Túgeldengeni | 1991 j. dekabrdıń 25 | ||||
| - | Water (%) | 1.7 | ||||
| Population | ||||||
| - | 2017 tamizdin' 1 estimate | 19,711,488 mın'(2020) (64-shi) | ||||
| GDP (PPP) | 2022 estimate | |||||
| - | Total | $700 mlrd (52-shı) | ||||
| - | Per capita | $30.809 (57-shi) | ||||
| HDI (2022) | ▲ 0,0.884 (joǵary) (52--shı) | |||||
| Currency | Qazaqstan teńgesi (KZT) |
|||||
| Time zone | (UTC+5[3]) | |||||
| Internet TLD | .kz | |||||
| Calling code | 7 | |||||
Arqa jaǵında Rossiya Federatsiyası menen (6 467 km), qubla jaǵında Túrkmenstan (380 km), Ózbekstan (2 300 km) hámde Qırǵızstan (980 km) respublikaları menen, shıǵısında Qıtay menen (1 460 km) sheklesedi, batısta Kaspiy teńizimen, ońtústikte Aral teńizimen shayıladı. Jer maydanı — 2717,3 mıń sharshı kilometr.
Jurt sanı 17713,7 mıń (2016). Onıń 9 008,0 mıń yamasa 66,01% qazaqlar quraydı. Respublikada 131 ult pen ulıstıń ókilleri turadı.
Paytaxtı — Astana qalası. Ákimshilik jaǵınan 14 oblısqa bólinedi. Memlekettik tili — qazaq tili.
Hákimshilik-aymaqlıq qurılısı: Tómengi kestede. Awılıq aymaqqa birikken 7719 awılıq eldi mákánlar bar (2003).
| Aymaq ku'yi | Sanı |
|---|---|
| wálayat | 14 |
| Qala | 85 |
| Qala awillari | ? |
| Rayon | 160 |
| Kent | 176 |
| Awıllıq aymag'ı | 2237 |
| wálayatlar | Aymag'ı | Turg'ın jurtı | Ortalıg'ı | Ortalıq turg'ın jurtı |
|---|---|---|---|---|
| Aqmola | Ko'kshetaw | |||
| Aqto'be | Aqto'be | |||
| Almatı | Taldıqorg'an | |||
| Atıraw | Atiraw | |||
| Batıs Qazaqstan | Oral | |||
| Jambıl | Taraz | |||
| Qarag'andı | Qarag'andı | |||
| Qostanay | Qostanay | |||
| Qızılorda | Qızılorda | |||
| Man'g'ıstaw | Aqtaw | |||
| Qubla Qazaqstan | Shimkent | |||
| Pavlodar | Pavlodar | |||
| Arqa Qazaqstan | Petropavlovsk | |||
| Shıg'ıs Qazaqstan | O'skemen |
2020- jıldın' shildenin' 1 ku'ninde Qazaqstanda xalıq sanı 18 711,4 mın' adamdı quradı.
Onın' ishinde, 10 063,9 mın' (57,3%) adamdı qalalıq turg'ınlar, 8537,5 mın' adamdı (42,7%) awıldıq turg'ındlar qurap otır.
2020-jıldın' qan'tar-maiwsım aralıg'ında respiwbliyka xalqının' ta'biyiy o'simi 120 370 adamdı quradı. Tabiyg'iy o'simnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 15,3 (8,1) adamnan keldi.
Ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında AXAJ organdarı tirkeliw ko'rsetkishi boyınsha 397 000 tiwiw faktilerin tirkedi. Tiwg'andardın' sanı qalalıq ja'ne aiwıldıq eldi-mekenderde o'tken jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda, 3,3%-g'a ja'ne 2,9%-g'a o'sti de, tiyisinshe 176 566 ja'ne 190 644 adamda quradı. Bala tiwiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 21,8 (21,5) sa'biydi quradı.
Osı kezen' ishinde o'lgenler sanı 129 840 (124 978) adamdı qurap otır, sonın' ishinde qalalıq eldi mekenler u'lesi — 51186 (51661) ja'ne awıldıq jerler — 28654 (29317). O'limnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 10,29 (10,33) adam.
O'liminin' negizgi sebepleri qan aynalımı ju'yesi awrwları bolıp tabıladı, olardın' u'lesine barlıq tirkelgen o'lim oqiyg'alarının' 52,9% (52,5%) tiyesili ekendigi xabarlanıp otır.
Osı kezen' ishinde respubliykada 1 jasqa deyingi 2049 (2087) balanın' shetineiwi tirkelgen. Na'resteler o'liminin' koeffiytsiyenti 1000 tiwg'ang'a 14,7 (14,5) shetineiw. Periynataldıq kezen'de payda bolatın jag'daylar na'resteler o'liminin' en' ko'p tarag'an sebepleri bolıp tabıladı, odan ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında 1037 (1021) na'reste shetinedi. Sa'nler tilimen aytqanda, barlıq na'resteler o'liminin' 50,6% (48,9%)-ı osı jag'dayg'a tiyesili bolıp tabıladı.
Biyılg'ı jartıjıllıqta nekelesiw menen ajırasiwlar sanı, tiyisinshe 54994 ha'm 17467 (48271 ha'm 15183) quradı. Nekelesiw menen ajırasiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 8,5 (7,7) nekeni ha'm 2,3 (2,1) ajırasiwdı quradı.
Elde xalıq ko'shi-qonının' on' ayırımı saqtalıp keledi, 2006 jıldın' 1 jartıjıllıqtag'ı onın' shaması 18746 (14148) adamdı quradı. 2006 jılı qan'tar-maiwsım aralıg'ında Qazaqstang'a kelgenler sanı 2005 jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda 5008 adamg'a yamasa 13,2%-g'a, al Qazaqstannan ketkenler sanı 9606 adamg'a yamasa 1,7 ese azaydı. TMD ellerinen kelgenler menen sol ellerge qonıs awdarg'anlar u'lesi olardın' jalpı sanına shaqqanda, 86,1% ha'm 87,9% (88,7% ha'm 66,4%) quradı.
Al el ishindegi ko'ship-qoniwshılardın' sanı 137220 (131019) adamdı qurap otırg'an jayı bar.
Qazaqstanda 100-dan astam ult (etnoslar men etniykalıq toplar) o'killeri turadı. 2020 jıldın' 1-shildesindegi jag'day boyınsha qazaqlardın' sanı 12 768,0 mın' adamdı, ruslar — 3544,1 mın', ukraiynlar — 241,7 mın', o'zbekler — 605,5 mın', uyg'ırlar — 248,4 mın', tatarlar — 229,1 mın', nemisler — 222,5 mın' adamdı quradı. Respublika xalqının' jalpı sanında en' ko'p u'les salmaqtı qazaqlar — 68,9% ha'm ruslar — 18,8% alıp otır. Basqa etnoslar menen etniykalıq toplar u'lesine respiwbliyka xalqının' 13,2% tiyesili bolıp tabıladı.
2006-jıldın' 1 qan'tarındag'ı jag'daymen salıstırg'anda qazaqlar sanı 94,7 mın' adamg'a, yamasa 1,1%,-g'a, tiyisinshe o'zbekler — 4,6 mın', yamasa 1,1%-g'a, uyg'ırlar — 1,6 mın', yamasa 0,7-%-g'a o'sti; al ruslardın' sanı 17,2 mın' adamg'a, yamasa 0,4%-g'a, tiyisinshe iwkraiynlar — 4,1 mın', yamasa 0,9%-g'a, tatarlar — 0,5 mın', yamasa 0,3%-g'a ha'm nemisler — 0,2 mın', yamasa 0,1%-g'a azaydı.
Qazaqstan jurtında 75% musılmanlar, 21% pravoslav xriystiyanlar, 2% protestantlar bar.
Qazaqstan — 1995-jılg'ı 30-tamiz respiwbliykalıq referendiwmda qabıldang'an Konstiytiwtsiyya boyınsha — o'zin demokratiyyalıq, zayırlı, quqıqtıq ja'ne a'leiwmettik memleket retinde ornıqtıradı. Qazaqstan Respiwbliykası — preziydenttik basqariw nısanındag'ı birtutas memleket. Respiwbliykanın' en' jog'arı o'kildi organı — Parlament. Ol respiwbliykanın' zan' shıg'ariw qızmetin ju'zege asıradı. Parlament turaqtı jumıs isteytin eki Palatadan: Senattan ja'ne Ma'jilisten turadı.
Senat a'r oblıstan, respiwbliykalıq man'ızı bar qaladan ja'ne Qazaqstan Respiwbliykasının' elordasınan eki adamnan, tiyisinshe oblıstın', respiwbliykalıq man'ızı bar qalanın' ja'ne Respiwbliyka elordasının' birlesken otırısında saylanatın depiwtattardan quraladı. Senattın' 15 depiwtatın Parlament o'kilettigi merzimine Respiwbliyka Preziydenti tag'ayındaydı.
Ma'jilis da'rejeli o'kilettilik ja'ne birtutas jalpıulttıq saylaiw okriwginin' aiwmag'ı boyınsha partiyyalıq tizim negizinde saylang'an 98 depiwtattardan quraladı, ja'ne 9 depiwtattı Qazaqstan xalqı Assambleyası saylaydı.
Preziydent U'kimetti Ma'jilistegi ko'pshilik alg'an partiyya usınısımen quradı. Respiwbliyka Premer-Miyniystri tag'ayındalg'annan keyingi on ku'n merzim ishinde Premer-Miyniystr U'kimettin' qurılımı men quramı tiwralı Respiwbliyka Preziydentine usınıs engizedi. Premer-Miyniystr Respiwbliykanın' bu'kil aiwmag'ında mindetti ku'shi bar o'kimder shıg'aradı.
Kazaqstan Respiwbliykasının' Konstiytiwtsiyyalıq Ken'esi jeti mu'sheden turadı, olardın' o'kilettigi altı jılg'a sozıladı. Konstiytiwtsiyyalıq Ken'estin' To'rag'asın Respiwbliykanın' Preziydenti tag'ayındaydı.
Qazaqstan Respiwbliykasında sot to'religin tek sot qana ju'zege asıradı. Zan'men qurılg'an Respiwbliykanın' Jog'arg'ı Sotı ja'ne Respiwbliykanın' jergilikti sottarı Respiwbliykanın' sottarı bolıp tabıladı.
Jergilikti memlekettik basqariwdı tiyisti aiwmaqtag'ı istin' jay-ku'yine jaiwaptı jergilikti o'kildik (ma'sliyxat) ja'ne atqariwshı organdar (a'kimdik) ju'zege asıradı.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
