From Wikipedia, the free encyclopedia
ურბნისისა და რუისის ეპარქია, რუის-ურბნისის ეპარქია — საქართველოს ეკლესიის სამღვდელთმთავრო. მდებარეობს შიდა ქართლში. იგი ორი უძველესი სამღვდელმთავრო კათედრის, რუისისა და ურბნისის სამწყსო ტერიტორიას აერთიანებს, რომელთა ცალ-ცალკე მოხსენიება უკვე ვახტანგ გორგასალის შემდეგდროინდელი პერიოდიდან იწყება. ეპარქია მოიცავს ქალაქ ქარელს და მის მუნიციპალიტეტს. ურბნისისა და რუისის ეპარქიას აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება გორისა და ატენის ეპარქია, დასავლეთიდან — სურამისა და ხაშურის, ჩრდილოეთიდან — ნიქოზისა და ცხინვალის, სამხრეთიდან კი ბორჯომისა და ბაკურიანის ეპარქიები.
 | ვიკიპედიის სტანდარტების დასაკმაყოფილებლად, ეს სტატია გამართვას საჭიროებს. |
| ურბნისისა და რუისის ეპარქია | ||
 | ||
| რუისის საკათედრო ტაძარი | ||
| ძირითადი ინფორმაცია | ||
|---|---|---|
| ქვეყანა : |  საქართველო | |
| ფართობი : | 1092.1 კმ² | |
| მოსახლეობის რაოდენობა : |  41 316 კაცი | |
| საკათედრო ტაძარი : | ურბნისის სიონი | |
| მეორე საკათედრო ტაძარი : | რუისის ღვთისმშობლის ტაძარი | |
| მმართ. ეპისკოპოსის ტიტული : | მიტროპოლიტი ურბნისისა და რუისისა, მაღალყოვლადუსამღვდელოესი მეუფე | |
| მმართ. ეპისკოპოსი : | იობი (აქიაშვილი) | |
| მმართ. დასაწყისი : | 1996 წლის 21 ოქტომბერი | |
 | ||
ეპარქიის ტერიტორიაზე ქრისტიანული ცხოვრების დასაწყისი ქართველთა განმანათლებელს, წმინდა ნინოს უკავშირდება. აქ არსებული უძველესი ეპარქიები V საუკუნის ბოლოსთვის უკვე დაფუძნებული უნდა ყოფილიყო.
რუისის საკათედრო ტაძრის აშენება წმიდა მეფე ვახტანგ გორგასალს მიეწერება. მის მიერ კათალიკოსობის დადგენასთან ერთად ახლად დაარსებულ 12 საეპისკოპოსოს შორის რუისის ეპარქია დასახელებული არაა, რაც იმაზე უნდა მიუთითებდეს, რომ კათედრა აქ მანამდე უნდა ყოფილიყო, ხოლო ეპისკოპოსთა არსებობა კათალიკოსობის დაარსებამდეცაა დადასტურებული. V-VI საუკუნეების მიჯნაზე აგებული უნდა იყოს ურბნისის საკათედრო ტაძარიც, რომელიც ასურელ მამას, თადეოზ სტეფანწმინდელს განუახლებია; მიჩნეულია, რომ ურბნისის ეპარქიაც V საუკუნეშივე არსებობდა, – ყოველ შემთხვევაში, ასეთი გრანდიოზული კათედრალის მშენებლობა ძნელი წარმოსადგენია ადგილობრივი მღვდელმთავრის გარეშე.
ივ. ჯავახიშვილის აზრით, მართალია, ჯუანშერი ქართლის კათალიკოსის სამწყსოში ვახტანგ გორგასლის დროს სულ 16 საეპისკოპოსოს ახსენებს, „მაგრამ ეს სია, ცხადია, სრული არ არის... ამ თავის ცნობაში საკუთრივ შიდა ქართლის საეპისკოპოზოებს ცოტას ასახელებს, — სახელდობრ, სულ სამს, — და მათგან ურბნისის საეპისკოპოზოც კი დაჰვიწყებია... თუ ცურტავის სამეფო სახლის, რუისის ან ურბნისისა, წილკნისა და სამთავისის საეპისკოპოზოებსაც მივათვლით, მაშინ 21 სამწყსო იქმნება და V ს. შუა წლებისა და მეორე ნახევრისათვის ეს რიცხვი დაახლოვებით სწორი უნდა იყოს. უეჭველია V ს. დამლევისათვის მეტიც უნდა ყოფილიყო“.
ამ მხარეში ასურელ მამათაგან კიდევ ორი – მიქაელ ულუმბოელი და პიროს ბრეთელი მოღვაწეობდა. თავდადებულ მოღვაწეთაგან განსაკუთრებით გამორჩეულია ურბნელი ეპისკოპოსი წმ. ნეოფიტე, წმ. რაჟდენ პირველმოწამე და სხვები. ისტორიული ტრადიციით, რუისსა და ურბნისთანაა დაკავშირებული დიდი საეკლესიო კრების ჩატარება წმიდა მეფე დავით აღმაშენებლის დროს.
დვინის 506 წლის კრებაზე მროველი („მარუელი“; აქედან შემდეგ – „მრუელი“/„მრუველი“ – „მროელი“/„მროველი“; იგივე თავსართი, მაგალითად, „მტბევარისა“ და „მაწყვერლის“ წოდებაშიცაა.) რიგით მეათედაა დასახელებული. XIII ს-ის წყაროს მიხედვით („კურთხევა მირონისა“, „განგება დარბაზობისა“). სამხრეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მღვდელმთავართა შორის ურბნელი 21-ე ადგილზე მოიხსენება, ხოლო მროველი 22-ზე.
1739 წლიდან რუისის კათედრის მღვდელმთავართა ღირსებად (ათანასე მროველის თხოვნით, ვინაიდან „ძველადგან რუისს ღმრთაების საყდარსა მიტრაპოლიტი არ კურთხეულიყო, საეფისკოპოზო იყო“) მიტროპოლიტობა დადგინდა.
ძველად, ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით (1724 წლისთვის), რუისის ეპისკოპოსი („მროველი“) იყო მწყემსი „რუისისა ზეითისა ქართლისა (ფრონეების – დვანის, ფცის, ალისა და სურამის წყლების ხეობები, გარდა ბრეთისა და დვანის ფრონეს სათავეებში მდებარე რამდენიმე დასახლებისა), ლიხ-ტაშისკარამდე“, მტკვრის მარცხენა მხარეს (ზანავისა და „ახალდაბის ქვეყნის“ ჩათვლით, სარმანიშვილიდან კორტანეთამდე). 1715 წლის “რუისის სამწყსოს დავთრის“ მიხედვით (ნაკლულია) სამწყსოში 1800-ზე მეტი კომლი შედიოდა 90-ზე მეტ სოფელში. XVIII ს-ის ბოლოს იმდროინდელი ძნელბედობის გამო რუისის სამწყსო 46 სოფლამდე იყო შემცირებული, ურბნისისა კი მაშინ 20 სოფელს შეადგენდა, რაც არაა გასაკვირი: ცოტა ადრე, 1770-იან წლებში, ქართლ-კახეთში ეპარქიების ნახევარი „დაცლილი იყო“ აოხრებისაგან.
ურბნისის მღვდელმთავრის („ურბნელის“) სამწყსოში დიდი ლიახვის ხეობა, – მისი უმეტესი ნაწილი შედიოდა: გორიდან (სამთავროს სამწყსო) ზემოთ, ნიქოზამდე, და ნიქოზის ჩრდილოეთით, მხოლოდ ზოგიერთი სოფლის გარდა; ასევე, XVI ს-დან, ბრეთის ხევის ნაწილი (დვანის წყალზე).
როგორ იყო გამიჯნული ეს სამწყსო რუისის, ნიქოზისა და სხვა ეპარქიებისგან, არკვევს ვახტანგ VI-ის 1712 წ. სიგელი და ცნობები, რაც 1803 წლისთვის (თუმცა საეკლესიო გეოგრაფია დიდად არ იცვლებოდა) მოიპოვება რუისისა და ურბნისის (ასევე სხვა) ეპარქიების სამწყსო სოფლებსა და ეკლესიებზე, მათ კრებულზე, აზნაურებზე, შემოსავლებსა და ყმების ვალდებულებებზე. იუსტინე მროველის მოხსენებით, რუისის სამწყსოში 38 სოფელი მოითვლებოდა, სადაც 36 მღვდელი, 12 დიაკვანი და ეკლესიის სხვა მსახურნი იყვნენ (მ. შ. სურამში 4 ეკლესია იყო, დირბში, ჯვარის მამის მონასტრის გარდა – 2 ეკლესია სოფელში), უშენი სოფლების რაოდენობად კი 67 არის მითითებული; ასევე იხსენიება 5 მონასტერი: ჯვარის მამისა დირბში, ასევე, როგორც ძველად მოქმედნი: იტრიაში – ღვთისმშობლისა, არადეთში – წმ. საბასი, ოქონაში – წმ. სამებისა, თიღვაში – ღვთისმშობლის შობისა. ეპარქიას თბილისში ჰქონია „სასახლეც“.[1]
ურბნისის სამწყსოში დიდი ლიახვის ხეობაზე ჩამოთვლილია ქ. ქრცხინვალი (5 ეკლესიით) და 21 სოფელი, კერძოდ: ტინისხიდი, საქაშეთი, ახალდაბა, თედოწმინდა, აშენდა (არაშენდა), ლელისთავი, ვარიანი, ყელქცეული, გორიჯვარი (არა გორიჯვარი გორთან ან ს. გარეჯვარი), შინდისი, გუჯაბაური (ცხინვალთან), ზემთხვისი, დგვრისი, „მეორე დგვრისი“, თამარაშენი, აჩაბეთი, კეხვი, ქურთა და, ლიახვის მარცხნივ, – ქემერტი, ძარწემი, ხეითი.
(1712 წ. სიაში ხეითი, გუჯაბაური და ლელისთავი არაა, ხოლო დამატებით არის ძლევისჯვარი (ყელქცეულთან), თვალათუბანი (რუისისკენ) და ლომსათუბანი (ს. გარეჯვრისკენ; XIV ს-ში ოქონის ხატისა იყო).[2]
იულიოს ურბნელი ასევე ასახელებს ზოგ უშენ სოფელს ფრონის სათავეებთან („საწინამძღვრო „თირის მონასტერი“ (იგულისხმება იმავე სახელწოდების სოფელი თირის მონასტერთან) და უშენი სამწყსო სოფლები იქვე: ყორნისი, წუნარი, რუსთავი, ძარი, დამპალეთი, აბოწმიდა), ბრეთსა და სხვა ტერიტორიებს: თორის, სადგრის, გუჯარეთის ხეობები[3] და მტკვრის ხეობა ზანავის ზემოთ. თვით რუისში ურბნისის კრებულს 2 ეკლესია ჰქონდა; სულ ეპარქიაში 39 ეკლესია იყო,[4] 37 მღვდლითა და 10 დიაკვნით.
1811 წელს რუისის ეპარქიაში 52 მოქმედი ეკლესია და 42 მღვდელი იყო, ურბნისისაში – 40 ეკლესია და ამდენივე მღვდელი. რუსული სამოქალაქო მმართველობა ამ და სხვა ეპარქიების ეკლესიებისა და ღვთისმსახურების აღნუსხულ რიცხვებს „დიდ და უსარგებლო რაოდენობად“ მიიჩნევდა, რასაც შედეგად ის მოჰყვა, რომ ბევრგან რამდენიმე სოფელი რომელიმე მათგანის (საშტატოდ დანიშნულ) ეკლესიას მიაწერეს, რის გამოც მრევლს სალოცავად სხვაგან სიარული უჭირდა და ამის გამო ამ ეპარქიების ტერიტორიაზე მცხოვრებნიც ხშირად ჩიოდნენ.
მოგვიანებით რუისისა და ურბნისის სამწყსო ტერიტორიები გაფართოვდა. ვახუშტისავე მიხედვით, „აწ ესევე [მროველი] მწყსის [მტკვრის] ხეობასა და სადგერს, ვინაითგან მაწყუერელი არღარა არს“. ურბნელს კი, რომელსაც „ხარისხი და პატივი მაღალი ჰქონებოდა... გარნა ჟამთა ვითარებათაგან და ქუეყანათა იავარ-ქმნისაგან ხარისხთაგანცა დაკნინებულ იყო [ალბათ კათედრის ხარისხი იგულისხმება] და სამწყსოცა დამცირებოდა“, ცოტა მოგვიანებით, ნიკოლოზ ურბნელის თხოვნით, კათალიკოსმა „კრებით გამორჩევით“ 1739 წ. მარტში სამწყსოდ მისცა „არა რომლისა ეფისკოპოზისა ნაქონები [ე. ი. საკათალიკოსო სამწყსო და ის ტერიტორია, რომელიც ადრე მაწყვერელს ეკუთვნოდა] გაღმა-გამოღმა ავალიშვილი და სრულიად ხეობა ზანავსა და ქიმერეთს ზეითი, სადგრითა და ბაგინეთ-გუჯარეთითა“. ამით ურბნელ ეპისკოპოსს გადაეცა გუჯარეთისწყლის ხეობის ორივე ნაწილი: ზემო – გუჯარეთი (რომელიც თრიალეთზე ესაზღვრება ძამის ხეობას) და ქვემო – სადგერი.
რაც შეეხება დღევანდელი ქარელისა და ხაშურის მუნიციპალიტეტების მტკვრის მარჯვნივ მდებარე ტერიტორიას, ძველად ის, ცალკეული სოფლების გარდა (რომლებიც რუისის სამწყსოში შედიოდა, მაგალითად, ქარელი), მცხეთის საპატრიარქო სამწყსოს წარმოადგენდა.[5]
ეკლესის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, 1917 წლის 17 სექტემბერს საქართველოს პირველმა საეკლესიო კრებამ აღადგინა ურბნისის ეპარქია, რომელიც თითქმის მთელს შიდა ქართლს მოიცავდა, ხოლო ცენტრი იყო ქ. გორი. ურბნისის ეპისკოპოსად დაადგინეს დავითი (კაჭახიძე). 1920 წლის 27 ივნისს მეორე საეკლესიო კრებაზე ეპისკოპოსი დავითი საკუთარი სურვილით გადადგა. ეპარქია სამართავად დაექვემდებარა უშუალოდ კათოლიკოს-პატრიარქს. 1995 წელს გახდა შესაძლებელი ორი უძველესი სამღვდელმთავრო კათედრის რეალური აღდგენა. 1996 წლის ოქტომბრიდან ურბნისისა და რუისის მმართველი მღვდელმთავარია მიტროპოლიტი იობ აქიაშვილი. 2013 წლის 11 ოქტომბრის წმინდა სინოდის სხდომის თანახმად ეპარქიას გამოეყო ხაშურის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია და დაარსდა სურამისა და ხაშურის ეპარქია[6]. ეპარქია ამჟამად ქარელის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიას მოიცავს.
ეპარქიის ძველ და დღევანდელ ტერიტორიაზე სხვადასხვა დროს შემდეგი მონასტრები იხსენიება:
1. რუისის, ღვთაების (ფერისცვალების) ტაძრისა[7].
გადმოცემით, რუისის ტაძარი თავდაპირველად ვახტანგ გორგასალს აუგია. მე-11 ს-ში საფუძვლიანად გადაუკეთებიათ.[8] მე-15 საუკუნეში თემურ-ლენგისგან დაზიანებული კათედრალი „კუალად აღაშენა“ მეფე ალექსანდრე I-მა. XVIII ს-ის ცნობით, რომელიც რუსეთის მმართველ უწყებებს წარედგინა ვახტანგ VI-ის ამალიდან, კათედრალის მთავარი, ფერისცვალების ხატი (ისე როგორც სამთავროსი) „ხელთუქმნელად“ იყო მიჩნეული (ამჟამად ხელოვნების მუზეუმში ინახება). მე-17 ს-ში რუისში ძნელბედობის გამო გადმოიტანეს ერუშეთის ტაძრის სიწმინდეები.
2. დირბის ღვთისმშობლის მონასტერი. ჯვარის მამის დაქვემდებარებაში იმყოფებოდა და იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის მეტოქი იყო ქართლში. მთავარ ხატს „კუბოსა ღვთისმშობელი“ ეწოდებოდა.
3. არადეთის, წმ. საბასი, სადაც მე-17 ს-ში (1630 წლისთვის)„გადმოტანილ“ იქნა საფარის მონასტერი.
4. ულუმბის, ღვთისმშობლის მიძინებისა (ასევეა აღწერილი მისი მთავარი ხატი მონასტრის განძეულის ჩამოთვლისას 1818 წელს). ამირეჯიბების სათავადო მონასტერი, რომელთაც დიდი ღვაწლი დასდეს ამ „უდაბნოს“, – თემურ-ლენგისგან დანგრეული მონასტერი ხელახლა ააშენეს. სავარაუდოდ, დედათა მონასტერი უნდა ყოფილიყო. ეპარქიულად კათალიკოსის სამწყსო იყო. ამჟამად სურამისა და ხაშურის ეპარქიის შემადგენლობაშია.
5. იტრიის (ნიტრიის), ღვთისმშობლის მიძინებისა. ჩხეიძეების სათავადო მონასტერი, ასევე საპატრიარქო სამწყსო; ბაგრატ მეფის დროინდელ საძირკველზე XVI ს-ში "დიდის ჭირითა და რუდუნებით", 43 წლის მანძილზე ახლად ააგო კათალიკოს-პატრიარქმა დოროთეოს III-მ, ხოლო მომდევნო საუკუნეში შეაკეთა მთავარეპისკოპოსმა ნიკოლოზ ჩხეიძემ (იქვეა დაკრძალული. ვახუშტის დროს წინამძღვარი აღარ იჯდა, „ხუცის ამარა“ იყო. გ. ავალიშვილის აღწერით, 1819 წელს მონასტრის უმეტესი ნაწილი „დაქცეული“ იყო.). ამჟამად სურამისა და ხაშურის ეპარქიის შემადგენლობაშია.[9]
6. ოჟორის ღვთისმშობლის მონასტერი. 1699 წ. მონასტერი უკვე მოშლილი იყო. მოგვიანებით, 1818 წ. კამერალური აღწერთ, მისი ყმები „მცხეთის ეპარქიას“ (სვეტიცხოველს) ეკუთვნოდნენ.
7. ოქონის სამების მონასტერი. სხვ. პერიოდში იყო გაბელიძეების, ფალავანდიშვილების, სამეფო მონასტერი. ერთი პერიოდი აქ უნდა ყოფილიყო დაბრძანებული ოქონის ტრიპტიქონი, რომელსაც საახალწლოდ "მიუკვლევდნენ" მეფეს.[10]
8. თიღვის, ღვთისმშობლის შობისა. 1451 წელს გიორგი VIII-მ თიღვა მისი საყდრით (ასევე – ულუმბა) გაბელიძეებს დაუმტკიცა (ბოლო სამი ამჟამად სხვა ეპარქიაშია).
9. ერკნეთში, ღვთისმშობლის მონასტერში, იდგნენ მთაწმიდის პორტაიტის მონასტრის ბერძენი ბერები (თვით სოფელი, ისე როგორც, მაგალითად, დირბი, ეპარქიულად რუისის სამწყსო იყო).
10. ქართლის სამეფოს ტერიტორიაზე XVIII ს. დოკუმენტით იყო გეთსამანიის მონასტერი ხეფინისხევში, რომელიც ერეკლე მეფემ იმერეთიდან გადმოსულ ზაალ აბაშიძეს უბოძა წინამძღვრის ძველად განწესებული რიგის მოუშლელად. გეთსამანია საპატრიარქო სამწყსო იყო.
11, ნუნისის ღვთისმშობლის მონასტერი (აბაშიძეთათვის „საერთო“) 1770 წლისთვის გეთსამანიასთან ერთად ქართლის მონასტრების ჩამოთვლაშია; ისე როგორც საარქიმანდრიტო ულუმბა და ყინცვისი, ისინიც დაცლილი იყო აოხრებისგან.
1. ურბნისის, წმ. სტეფანე პირველმოწამის ტაძრისა.
ტაძრის ფასადზე არსებულ წარწერებში (V-X სს.) საუბარია „ამის სიონისა“ აღშენებაზე, თუმცა აქ ალბათ უფრო საყდრის ტიპი (სამნავიანი ბაზილიკა) იგულისხმება. შესაძლოა, ამ წარწერების მიხედვითა და „სიონის“ გვიანდელი, უფრო გავრცელებული მნიშვნელობით, შესაძლოა – იქ მართლაც არსებული სხვა ხატის გამო, შეწირულობის ცალკეულ საბუთებში, მაგ., სვიმონ I-ის 1566 წ. საბუთით, წმ. სტეფანეს ხატზე უწინ იხსენიება ღვთისმშობელი და „ხატი მიძინებისა“ (იქვე ნათქვამია, რომ საეისკოპოსო საყდარი „მოშლილ იყო ჟამთა ვითარებისაგან და... ტყუე ქმნილ-იყო განძი და გუჯარი მისი“, რაც 1550-იანი წლების შემოსევის დროს უნდა მომხდარიყო. სვიმონის მიერ „საყდრის განახლებაში“ არა ტაძრის, არამედ (ამ გაგებით მოშლილი) საეპისკოპოსოს აღდგენა იგულისხმებოდა.).
ერთ-ერთი უძველესი, V-VI სს. მიჯნაზე აგებული კათედრალი 1668 წელს განაახლა მარიამ დედოფალმა, შემდეგ კი ვახტანგ VI-მ, რომელმაც 1706-1707 წლებში „მონასტრის სამრეკლო“ და გალავანი ააგო და წმ. სტეფანეს ხატი შეამკო. წმ. სტეფანეს მთავარი ხატი, მხატვრობის სპარსული სტილისა, XVI-XVII სს-ისა უნდა იყოს[11] ).
2. ბრეთის, წმ. გიორგისა.[12]
3. თირის, ღვთისმშობლის შობის. ახლა სხვა ეპარქიაშია, იყო სამეფო მონასტერი, ეპარქიულად შედიოდა კათალიკოსის სამწყსოში.[13] მონასტრის ცნობილი მთავარი ხატი, „თავდების ღვთისმშობელი", უკანასკნელად 1680-იან წლებში შეამკო თაქთაქიძეთა საგვარეულომ (ხატი ამჟამად ხელოვნების მუზეუმშია).
(ზოგი მონასტრის დაქვემდებარების განსაზღვრა ძნელია. ვის ეკუთვნოდა ეპარქიულად სამონასტრო კომპლექსი დვანის ფრონეზე, ყორნისის ჩრდილოეთით, – მროველს, ურბნელს, ნიქოზელსა თუ კათალიკოსს, ძნელი სათქმელია. მახლობელ ტერიტორიაზე (ხეითის ახლოს) მდებარე საბაწმინდის უდაბნო-მონასტერი („სადაყუდებულო“) ნიქოზლის სამწყსოში იყო.)
1. წრომის მაცხოვრის მონასტერი; მოზაიკის კომპოზიციით – კერძოდ, ამაღლებისა; ვახუშტისთან – ღვთაებისა / ყოვლადწმიდისა (?); მის დროს წინამძღვარი აღარ იყო. გადმოცემით – დედათა მონასტერი. ამჟამად სურამისა და ხაშურის ეპარქიის შემადგენლობაშია.
2. სარკის წმ. გიორგის, უშუალოდ სვეტიცხოვლის კუთვნილი; ძველად მთელ ქართლში სახელგანთქმული და თაყვანცემული, მათ შორის მუსლიმანთაგანაც. XIX ს-ში ტაძარი საშტატო ეკლესიების რიცხვში არ შესულა. მისი ამოქმედებისა (თუმცა მომლოცველობა, ცხადია, არ შეწყვეტილა) და შეკეთების მცდელობა არაერთხელ იყო. მომლოცველები მონასტერში უმეტესად ქვეითად და ფეხშიშველნი მიდიდოდნენ, ტაძრის კარი არ იკეტებოდა.[14]
3. ყინცვისის, წმ. ნიკოლოზისა. თამარის ეპოქის ძეგლი, ანტონ ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესის მიერ აგებული (მისი მთავარი ხატიც ხელოვნების მუზეუმში ინახება, განაახლეს 1751 წელს; იმ დროს მონასტერი „გაცრცვილ და უპატრონო ქმნილ იყო“).
4. ძაძვის (ვახუშტისთან – „ძამის“). წყაროებში არ ჩანს, ვის სახელობაზე იყო ნაკურთხი. ვახუშტის თანახმად, „ძამის მონასტერი“ უკვე „ხუცის ამარა“ (ე. ი. ჩვეულებრივ სამრევლო ეკლესიად) იყო დარჩენილი. ვარაუდობენ, რომ ის ნათლისმცემლის სახელობისა იყო, თუმცა ეს უნდა ყოფილიყო „იოანე მახარებლის მონასტერი“, რომელიც 1731 წელს ზემო ციციშვილებმა მოშლილი აღადგინეს და კვლავ წინამძღვარი განუწესეს (თუმცა 1756 წელს მონასტერში წირვა კვლავ აღარ ტარდებოდა).
ყინცვისისა და ძაძვის მონასტრები, შემდეგ კი სარკეც,[15] სათავადო, ციციშვილების კუთვნილება იყო, მათი მაკურთხეველი კი – კათალიკოსი.
5. ქოზიფას (მთავარი ტაძარი ღვთისმშობლის სახელობისაა[16]).
6. სარმანიშვილისკარის (აბაშიძეთა საერთო მონასტერი უნდა ყოფილიყო, სავარაუდოდ – ნათლისმცემლისა).
ეპარქიის ტერიტორიაზე ასევე აღსანიშნავია ძველი ტაძრები: სამწევრისის, ბრეძის, დვანის (წმ. გიორგის კვართის საყდარი; კოხიჯვარი), ვედრების, მუხილეთის, კეხიჯვრის, ორთუბნის; ზღუდერის (მისი ოთხთავი ცნობილია „ბრეთის სახარების“ სახელწოდებით; ამ მხარეში ცნობილი „საზუერის ღვთისმშობელი“ ალბათ ეს ეკლესია უნდა იყო), ღოღეთის (სადაც გადმოტანილ იქნა აწყურის ტაძრის სიწმინდეები, ურთხვის, ატოცის,[17] საღოლაშენის, ბრილისა და სხვა; ასევე – თრეხვის ქვაბები და აბუხალოს გამოქვაბულები.
რუისის კათედრალი, რომელიც უფრო ძლიერი იყო ეკონომიკურად, ერთ-ერთი მსხვილი მემამულე იყო გვიანი შუა საუკუნეების ზემო ქართლში, რის მიხედვითაც გაიღებდა თავის წილს საქვეყნო ხარჯში და გამოჰყავდა მოლაშქრეები. „ბატონი მრუელი“, „ბატონი ურბნელი“ და იტრიის წინამძღვარი, ისე როგორც სვეტიცხოვლისა და იერუსალიმის ყმები ზემო ქართლში, ამილახორის დროშაზე იყვნენ მიწერილნი. 1780-იანი წწ. დასაწყისის ზოგი აღწერით, სამროვლოს მეტი ხარჯის გაღება ევალებოდა, ვიდრე ცალკე აღებულ თავადთა უმეტესობას.
ეპარქიის დღევანდელ და ძველ ტერიტორიაზე სხვადასხვა დროს (არა მთელი ისტორიის მანძილზე) საეკლესიო (იგულისხმება – უფრო სამამულოდ კუთვნილი) სოფლები იყო: ურბნისის კათედრალისა – ურბნისი; რუისისა – ბებნისი და სასირეთი; სვეტიცხოვლისა – ულუმბა, ყინცვისი, სუქითი, სანებელი, ცოლოთი, მოხისი;, ბერძენაული, არაშენდა, ოსიაური; იტრიის მონასტრისა – იტრია, ჩუმათელეთი, ზინდისი და ზამთარეთი; ულუმბის მონასტრისა – საღოლაშენი, ქვემო ბრეძა, წაღვლი, ღოღეთი, აძვისი, უწლევი, ბობოკინი და ბროლოსანი; ყინცვისის მონასტრისა – თვალათუბანი და აგარა; სამთავროსი – ქვენატკოცა; იერუსალიმის ჯვრის მონასტრისა – დირბი და ტახტისძირი.
ნაწილობრივი, მაგრამ მნიშვნელოვანი საეკლესიო მფლობელობა ჰქონდათ: რუისის ტაძარს – რუისში (ყმებისა და მიწების მესამედი); ურბნისისას – ღომელაურში;[18] ორივე კათედრალს თბილისში ჰქონდა მიწა და სახლები; იტრიას – ათამდე სოფელში; ულუმბას – ლიხის ქედზე და გაღმა; ოჟორას – ატოცში; წრომის ტაძარს ვრცელი მიწები ჰქონია სოფლის გარშემო; სვეტიცხოველს – ხვედურეთში, ლეთეთში; გარეჯის ლავრას – ოსიაურსა და ლუბრმაში; ატოცის წმ. გიორგის ეკლესიას – ტეზერში და სხვაგან; ქემერტის წმ. გიორგის ეკლესიას – ქემერტში და სხვა მრავალი.
შემორჩენილი წყაროებით მროველი ეპისკოპოსების ქრონოლოგიური სია ასე წარმოგვიდგება:
1. უცნობი მროველი, დვინის 506 წ. კრების მონაწილე.
2. ანტონი მროველ ეპისკოპოსი [X ს. შემდეგ] იხსენიება „შატბერდის კრებულის“ მინაწერში.
3. გიორგი (XI ს. I ნახ.) – განაახლა და მდიდრულად შეამკო რუისის ტაძარი (ექვთიმე თაყაიშვილის წაკითხვით – „ი~ე ეპისკოპოსი“).
4. ლეონტი (1066 წ.) – სახელგანთქმული ქართველი ისტორიკოსი და აგიოგრაფი; სელჩუკების მძლავრობის დროს თრეხვის ქვაბების „დიდითა მოჭირვებითა“ გამომკვეთი „ხატისათვის ღმრთეებისა და დღესა ჭირისასა ნავთსაყუდელად“ რუისის საყდრისშვილებისთვის.[19] მთავარეპისკოპოსის ხარისხი ჰქონდა.
5. ტიმოთე ( [1149-1178 წწ. პერიოდში][20] ).
6. გიორგი (XII-XIII სს.) – დამკვეთი წიგნების გადაწერისა[21] და, გ. ჩუბინაშვილის ვარაუდით, თიღვასთან ახლოს მდებარე ერთ-ერთი ეკლესიის ქტიტორი (თუ ეს ვარაუდი სწორი არაა, მაშინ ეს სხვა გიორგი მროველი იქნებოდა).
7. უცნობი მროველი (XIII ს.), გადამწერი სჯულისკანონისა. მისი ვინაობის შესახებ განსხვავებული წაკითხვაა: „დაიწერა ხელითა“ 1. „მრუვლისა ამაბიწე...საითა“; 2. “მროველისა აბაშიძესაითა“ (მოგვიანებით ხელნაწერი გეთსამანიის, ე. ი. აბაშიძეთა მონასტერს შესწირეს, შესაძლოა, აქედანაა ასეთი წაკითხვა).
8. იოვანე (1401 წ.).
9. უცნობი მროველი (1483 წ.) – მომხრე ქვეყნის ერთიანობისა და მოწინააღმდეგე გათიშულობისა, რომელიც წინ გადაუდგა გაამაყებულ ათაბაგს და ერთიანობისაკენ მოუწოდა (რისთვისაც ევნო კიდეც): „მოვედ და მორჩილ ექმენ მეფესა ჩუენსა, ვინაითგან ხარ მკვიდრი და მონათესავე ჩუენი“.
(შესაძლოა, სწორედ ამ ეპისკოპოსის წარწერაა (სახელი უკვე ე. თაყაიშვილის დროს არ გაირჩეოდა) რუისის საყდრის მთავარ ხატზე, რომელსაც ხატი და წმ. ნაწილები „პატრონი მერაბის“ (ზაზა ფანასკერტელ-ციციშვილის ძე, სამწევრისის ტაძრის „მეორედ მაშენებელი“ მერაბ ფანასკერტელი უნდა იყოს) ბრძანებით, მეფეთ-მეფე კონსტანტინესა და დედოფალ თამარის დროს შეუმკია[22] (შესაბამისად, რუისის კათედრალის მთავარი ხატი, ურბნისისგან განსხვავებით, მტრის შემოსევებს გადაურჩა და ის, სულ მცირე, XV ს-ის ბოლო მეოთხედისა მაინც უნდა იყოს.[23] თუმცა ეს არ ეხება სიგელ-გუჯრებს, რომლებიც, ურბნისის მსგავსად, XVII საუკუნეზე ადრეული არაა.). )
10. ნიკოლოზი (1517 წ. (?)) – მოხუცებულობის გამო ეპარქიის დამტევებელი და თბილისში, მთაწმიდაზე დამკვიდრებული. პლ. იოსელიანი ნიკოლოზის შესახებ მონათხრობს ამ წელს, „ქართლის მეფის, ბაგრატის დროს“[24] სდებს, მისივე მიხედვით, ის მთაწმიდაზეა დაკრძალული, თუმცა არა ეკლესიაში.
11. გედეონი ( [1540-იანი წწ. – 1552 წ. პერიოდში]) – იმ პერიოდის ცნობილი მოღვაწე, ლუარსაბ მეფესთან დაახლოებულ მღვდელმთავართა რიცხვში იყო.
12. შიო ციციშვილი (XVI ს. შუა წლები) – მომლოცველი და შეწირულობის ჩამტანი იერუსალიმსა და სინას მთაზე. იქაური ხელნაწერების ზოგი მინაწერით „მროელი“ იყო, ზოგით კი – „მროველ-ყოფილი“.
13. თეოფანე (1581 წ.). ამ წელს მისი სახელი მოხსენიებული ყოფილა ათონის ივერთა მონასტრის დიპტიქებში. პლატონ იოსელიანს მისი სახელი ბერების – დავითისა და ნიკოლოზის სახელებთან ერთად უნახავს ჩაწერილი, რომლებიც, მისი თქმით, თბილისის მთაწმინდის უდაბნოს ამშენებელი დავითი და ნიკოლოზი არიან.
14. დომენტი ავალიშვილი (1625/1626 წწ.) – ჭკვიანი და პატრიოტი კაცი, მარაბდის ბრძოლის მონაწილე, სადაც თავდადების პირადი მაგალითი უჩვენა ლაშქარს; ქართული წიგნების დამხსნელი უცხოეთში.
15. დიონოს ლარაძე ( [1626 წ. შემდეგ] – 1630-იანი წწ.) – რუისის ტაძრის სამრეკლოს „მეორედ აღმშენებელი“, ზრუნავდა მის წიგნსაცავზე; მანამდე იყო ერუშნელი (მის მიერ იქიდან გადმოტანილი საწინამძღვრო ჯვარი შემდეგ ნიკოლოზ ორბელიანმა განაახლებინა და შეამკო).
16. იოანე თაქთაქიძე (1637 წ.).
17. იესე თაქთაქიძე (თაქთაქიშვილი) (1653 – 1662 წ. (ქვ. ხვითის ეკლესიის საამშენებლო წარწერა[25]) – [1671 წ.?] ) – ასევე სამხრეთ საქართველოდან ლტოლვილი საგვარეულოს წარმომადგენელი; ქტიტორი ვარძიის „მეტოქისა“ ქართლში (ქვ. ხვითში).
18. ფილიპე თაქთაქიძე ( [1671 წ.?] – 1680-1701 წწ.) – თირის მონასტრის ეკვდრის ამგები. ფილიპეს მთავარეპისკოპოსის ხარისხი ჰქონდა. ქვ. ხვითის წარწერის მიხედვით იესეს ძმა იყო. „თაქთაქისძეთა პატრონი, მროველი“ ფილიპე ასევე ცნობილია თირის მონასტრის 1682 წ. წარწერით, სადაც მან, არდაშელმა და ელიზბარმა წმ. ნიკოლოზის ეკვდერი ააშენეს.[26]
19. გრიგოლი ( [1701-1704 წწ. პერიოდში?] ) – უნდა იყოს გრიგოლ არაგვის ერისთვისშვილი, რომელიც მანამდე იყო ხარჭაშნელი ეპისკოპოსი და „ულუმბის მოძღვართ-მოძღვარი“, ხოლო გარდაცვალებისას – (ქართლის) მთავარეპისკოპოსი. ცნობა მის მროველობაზე მომდინარეობს ე. თაყაიშვილისგან, რომელმაც რუისის ტაძარში „XVIII ს-ის დასაწყისში გარდაცვლილი გრიგოლ მროველის“ საფლავი ნახა. შესაძლოა, მან ის მროველად იქ დაკრძალვის გამო მიიჩნია, ამდენად, გრიგოლის მროველად ყოფნა ძლიერ საეჭვოა.
20. ნიკოლოზ ორბელიანი (ორბელიშვილი) (1711-1724 წწ., მროველ-ურბნელი 1717 და 1719 წწ.) – სულხან-საბას ძმა, ვახტანგ VI-ის სტამბის პირველი რედაქტორი, მწიგნობარი, ჰიმნოგრაფი, მთარგმნელი, ცნობილი მუშაკი ეპარქიისა და ქართული კულტურის სასიკეთოდ; „საფილოსოფოსოთა ხელოვნებათა შინა მიწევნილი და საღმრთოთა წერილთა შინა გამოცდილი. ამან მრავალნი იამბიკონი შეაწყო ქართველთა წმინდათათვის“. შეადგინა „რუისის სამწყსოს დავთარი“. შედიოდა ანტიირანულ დასში; რუსეთში ყოფნისას მიიღო თბილელობა.
21. ეპიფანე ჯანდიერიშვილი (უფრო ადრე ზოგჯერ იხსენიებოდა განაყოფი შტოს მიხედვით – ბარამიშვილი) (1725-1729 წწ.). მანამდე გარეჯის დოდორქის მონასტრის წინამძღვარი იყო.
22. ათანასე ამილახვრიშვილი (1733-1740 წ. ივლისი). რუსეთიდან ჩამოსვლამდე, სადაც ვახტანგის ამალაში იყო, ასტრახანში აკურთხეს არქიმანდრიტად. ზოგი მოსაზრებით, მროველობამდე შიომღვიმის წინამძღვარი იყო. მროველობის შემდეგ იყო თბილელი, ქართველ მეფეთა ელჩი და ქართული სტამბის გამმართველი რუსეთში.
23. იოსებ ჯანდიერიშვილი ( 1739 წ. ნოემბერი (?);[1746 წ.]; [1748 წ. ?] ). ადრე დოდორქის მონასტრის მონაზონი ყოფილა. მროველობის შემდეგ იყო რუსთველი, კათალიკოს-პატრიარქი. გადადგომის შემდეგ „სახარჭაშნელო მამული ჰქონდა“.[27] „სათნოებითა და სიწმიდით სიყრმითგანვე გაბრწყინებული“ (ს. ჩხეიძე), მართლმადიდებლობის დამცველი კათოლიციზმის საფრთხისაგან და სასწაულქმედების მადლს მიწევნილი.
24. ნიკოლოზ ხერხეულიძე. 1741 წლის მაისში იყო მროველ-ურბნელი, 1741 წ. ნოემბრის ბოლოსკენ მხოლოდ მროველად იხსენიება. როგორც ცნობილია, კათალიკოსად მისი აღსაყდრება 1741 წ. ბოლოს თუ 1742 წ. დასაწყისში ურბნელობიდან მოხდა (თ. ჟორდანიას მიხედვით, „კათალიკოზი ნიკოლოზ პირველად იყო მროველი“). შესაძლოა, იმ დროს ის მხოლოდ მროველი იყო კიდეც, მაგრამ მანამდე ურბნელად ხანგრძლივი ყოფნა უფრო აღსანიშნავი აღმოჩნდა.
25. ქრისტეფორე თუმანიშვილი ( [1740-1746 წწ. პერიოდში]; 1752 წ.). ერისკაცობაში – ქარიმშა თუმანიშვილი. ბერად შედგომა სნეულების გამო გადაწყვიტა, რადგან „წარუალისა მის დიდება“ ამჯობინა. სამეურნეო მოღვაწეობით გამორჩეული, ხელთუბანში წმ. მოციქულთა ტაძრის ამგები, აღმოსავლეთის წმინდა ადგილების მომლოცველი. 1747 წ. იანვარში მას სინას მთის მონასტრის კოდექსში გაუკეთებია ჩანაწერი, როგორც მროველ მიტროპოლიტს, სადაც აღნიშნავდა, რომ იქ სალოცავად და თაყვანსაცემად მივიდა, იქიდან კი იერუსალიმში მიდიოდა. შესაბამისად, მროველად 1746 წელს ან უფრო ადრე უნდა ყოფილიყო.
1741-1742 წლებში ქრისტეფორე თუმანიშვილი თავისი ნათესავების, ამილახვარისა და კათოლიკეთა კრებულის დავალებით რომში მოგზაურობდა, სადაც პაპმაც მიიღო. მანამდე დომენტი IV-ს ექსორიობისას ის თავის „მონაცვლედ“, ვიკარიუსად (ქორეპისკოპოსად) დაუნიშნავს, ანტიოქიის პატრიარქ კირილეს კი (რომთან უნიის მომხრე, ბერძნულ-კათოლიკური პარტიის პატრიარქი), აქაური კათოლიკეების თხოვნით, – თბილისის (კათოლიკე) არქიეპისკოპოსად, როგორი სტატუსითაც იყო რომში.[28]
1752 წელს ქრისტეფორე მროველობიდან რუსეთში წასული ათანასე თბილელის „ნაიბად“ დაინიშნა (1756 წ. თბილელადაც დაამტკიცეს).
26. იოსებ (არაგვის) ერისთვისშვილი ( [1748 წ. ?]; 1754 წ.). წიგნების გადამწერი და ტყვეობიდან დამხსნელი; 10 წლის ასაკიდან გარეჯის ნათლისმცემლის მონასტერში აღზრდილი; შემდეგ ბესარიონ კათალიკოსს ახლდა, 30-იანი წლების ბოლოსთვის გარეჯში დაბრუნდა. მროველობამდე იყო ჯვარის მამა (1742 წელს) და რომელიღაც მონასტრის წინამძღვარი; შემდეგ – ხონელი მთავარეპისკოპოსი (ჩანს, იოსები ანტონ I-ის მომხრე ან თანამგრძნობი იყო, რის გამოც მოუწია ალბათ დროებით დასავლეთ საქართველოში გადასვლა).
27. გერმანე წინამძღვრიშვილი (1758-1775 წწ.). ფიტარეთის ცნობილი წინამძღვრის, იობის ძმისწული უნდა ყოფილიყო, აღკვეცამდე – გარსევანის სახელით. ნეტარი მანგლელის იოანე საააკაძის მოწაფე და თანამოღვაწე რუსეთში (იოანეს მიერ ასტრახანში აშენებული მონასტრის წინამძღვარი). განაახლა რუისის სამწყსოს დავთარი.
28. იონა[29] გედევანიშვილი (1775-1780 წწ.) – მანამდე მცხეთის ჯვრის წინამძღვარი; „კაცი ღვთისა“, ლიტერატურის ცნობილი მოღვაწე.[30] მის საგვარეულოსთან დაკავშირებული ინტრიგებისა თუ გაუგებრობის შედეგად[31] მეფის რისხვა შეეხო და კათედრის დატოვება მოუწია; მომლოცველი მთელი მართლმადიდებლური აღმოსავლეთისა; უცხოეთში ყოფნისას, როდესაც შეეძლო კანონიერი საფუძვლით ესარგებლა იქაური მონასტრის ქონებით, უარი თქვა: იტყოდნენ, ქართველი ასე მოიქცა და ჩემი ქვეყნისთვის არ ვქმენი ასეო; გარდაიცვალა მოსკოვში.
29. ნიკოლოზ ყიფიანი[32] (1780-1791 წწ.) – მანამდე იყო გარეჯის ნათლისმცემლის „მამა“,შემდეგ – იმერეთის ვარძიის მონასტრის წინამძღვარი. რუისის ტაძარში ხის კანკელის აღმმართველი. „განიდევნა ლეკთა მიზეზით“, „მტრობით“, რის შედეგადაც „განიყენა ეპარხიისაგან“ (ჩანს, ხშირი მარბიელი თავდასხმების გამო მან ეპარქია დროებით მიატოვა და ეს ჩაეთვალა ბრალად). მროველობის შემდეგ მოილოცა იერუსალიმი და სინას მთა, შემდეგ იყო კიევში. 97 წლისა ასტრახანში, გაჭირვებაში გარდაიცვალა.
30. იუსტინე მაღალაძე (მაღალაშვილი) (1791-1811 წწ. – ორგანიზატორის ნიჭით გამორჩეული, ტაძარში ახალი „ტრაპეზ-ამბიონის“ ამშენებელი (1803 წ.), გორის „სობოროს“ საფუძვლის ჩამყრელი. მროველობამდე, ხანგრძლივად ურბნელი იყო. მროველობისას, 1803 წლიდან ბოლომდე, ითავსებდა ქართლის (სამთავროს) მთავარეპისკოპოსობასა და (ურბნელობის დროსაც) თირის მონასტრის წინამძღვრობას, შემდეგ – ნიქოზელობასაც. 1810 წ. ნოემბერში, რუსეთში გამგზავრებამდე, ანტონ II-მ მას დაუდასტურა ამ სამი ეპარქიის მართვა და არწმუნა ურბნისის ეპარქიაც, რაც, ცხადია, არ შესრულებულა – რუსეთი საქართველოს ეკლესიის „უკეთესად მოწყობის“ გეგმებს ამუშავებდა.
1810-იან წლებში ეგზარქოსის ქორეპისკოპოსს (ან გორის ეპისკოპოსს) სამყოფელი ან კათედრა რაღაც პერიოდი რუისში ჰქონდა, მოსახლეობა კი ძველი ტრადიციით მას ჯერ კიდევ „მროველად“ აღიქვამდა.
ეპარქიების გაუქმების შემდეგ, შტატის შემოღებამდე, მათ სასულიერო ნაწილში მართავდა პირველი ეგზარქოსი, „მიტროპოლიტი მცხეთისა, თბილისისა და ქართლისა“, ვარლამ ერისთავი.
1810-იან წლებში რუისის, ურბნისის, ნიქოზის, სამთავისისა და, ნაწილობრივ, სამთავროს გაუქმებული ეპარქიების ქონებას მართავდა არქიმანდრიტი ნიკიფორე მიქელიშვილი, რომელიც იხსენიებოდა, როგორც „სამროვლოს საეპარხიოს მეურნე“, „სრულიად ქართლის ეპარხიათა ყმათა და მამულთა მმართველი“, რუისის ტაძრის ერთი წიგნის მინაწერით – „მროველი არხიმანდრიტი“. გ. ავალიშვილი წერდა, რომ 1819 წ. ბრეთთან შეხვდა „რუისის წინამძღვარ“ ნიკიფორეს. იმავე პერიოდში რუისის, ურბნისისა და ნიქოზის ეპარქიების ქონებას მცირე ხნით ასევე მართავდა შიომღვიმის, ქვათახევისა და ნათლისმცემლის მონასტრების არქიმანდრიტი ათანასე (1817 წ.), რის დროსაც ნიკიფორე ოსეთის სასულიერო კომისიის მქადაგებლად იყო მივლინებული. 1820-იან წლებში ამ თანამდებობაზე რუისის „ბლაგოჩინი“, დეკანოზი ზაქარია მამაცაშვილი იყო, მის შემდეგ კი – თბილისის ფერისცვალების მონასტრის მღვდელ-მონაზონი პორფირი და „ბლაგოჩინი“ ბესარიონ ილურიძე.
1. წმ. ნეოფიტე (VIII ს.) – ჩვენთვის ცნობილ ურბნელთაგან პირველი, არაბობიდან მოქცეული ჭეშმარიტ რწმენაზე და ურბნისის ეპისკოპოსად ხელდასხმული, რომელმაც მოწამებრივი აღსასრული ჰპოვა.
2. თეოდორე ლუკას ძე – IX-X საუკუნეებში აღადგინა ურბნისის „უფროის ზომისა დაძუელებული“ და დაზიანებული ტაძარი. ნ. შოშიაშვილის აზრით, უძველეს, V ს-ის წარწერაში „კოსტანტისთან“ ერთად მოხსენიებული „მამა მიქელი“, შესაძლოა, პირველი ურბნელი ეპისკოპოსი იყო. თეოდორეს წარწერის შესახებ კი, რომელსაც ის პალეოგრაფიული ნიშნებით X ს-ს მიაკუთვნებს და რომლის მიხედვითაც თეოდორეს „აღშენებაში“ „მიქელი, ძე კოსტანტინესი“ ეხმარებოდა, ის შენიშნავს, რომ სახელების ასეთი დამთხვევა ყურადღებას იქცევს.
3. ბარნაბა [ფავნელიშვილი] ( [1550-იანი წწ. - 1566 წ. პერიოდში] ). ბარნაბას მთავარეპისკოპოსის ხარისხი ჰქონდა. ის უნდა ყოფილიყო ცნობილი თბილელი ბარნაბა ფავნელიშვილი, შემდგომში ათონის ივერთა მონასტერში მოღვაწე ქართული ხელნაწერების აღდგენისათვის (ერთი ხანი – ჯვარის მამაც იერუსალიმში) და წიგნების გადაწერის დამკვეთი, რომელიც მანამდე, ურბნელობისას იყო მოსალოცად წასული, ხოლო თბილელის სტატუსით იერუსალიმში მეორედ ჩასვლისას იყო.
4. ვლასი[33] სააკასძე (1566 წ. – [1570 წ.]) – „კაცი ზეცისა და ანგელოზი ქუეყანისა“, ქართული კულტურის მოამაგე, გაჩანაგებული ეპარქიის აღდგენისათვის მოღვაწე. ვლასისაც მთავარეპისკოპოსის ხარისხი ჰქონდა. ურბნელობამდე ნიქოზელი იყო. 1570 წელს იერუსალიმში ბარნაბა თბილელთან ერთად მოღვაწეობდა ხელნაწერების გადასარჩენად და შესაკაზმად.
5. ზაქარია ბარათაშვილი (1655; [1676-1688 წწ.] ).1655 წელს მას როსტომ მეფემ უწყალობა „ოქონის ღმრთისმშობლის საწინამძღვრო“ (ყმა-მამულის გამგეობა იგულისხმება) და „უკლებლივ, რაც ქრისტეფორეს ჰქონებოდეს“.[34]
6. ევდემოზ[35] რატიშვილი[36] (1666, 1668-1671 წწ.). ევდემოზი იყო „ტკბილ სიტყვითა, მშვიდ გულითა“, ყანჩაეთის ჟამნ-გულანის შემქმნელი, თანამოღვაწე მარიამ დედოფლისა ურბნისის ტაძრის აღდგენისას, ავტორი სასულიერო ლექსებისა. ურბნელობის შემდეგ იყო მანგლელი, ქართლის (სამთავროს) მთავარეპისკოპოსი (1680-იან წლებში), გიორგი XI-თან ძლიერ დაახლოებული პირი, რომელიც მას ახასიათებდა, როგორც „სამღთოისა სწავლითა აღსავსეს, მის ერდგულსა და თანაზრდილს“. მასთან ერთად, პოლიტიკური მიზნით, ევდემოზი 1680-იან წლებში ევროპელთა წინაშე კათოლიკობას „აღიარებდა“. მთავარეპისკოპოსობის შემდეგ, „სიბერის ჟამს“, გარეჯში იყო.[37]
7. ეფთვიმე (1667 წ.) – შესაძლოა, იგივე ევდემოზ რატიშვილი.
8. იოსებ ჯავახიშვილი (1697-1700 წწ.) – ზრუნავდა ეპარქიის ეკონომიკურ გაძლიერებაზე; შემდეგ იყო მანგლელი. მთავარეპისკოპოსის ხარისხი ჰქონდა.
9. ქრისტეფორე ფალავანდიშვილი (1706 წ.). იყო ჯვარის მამა, ურბნელობის შემდეგ – ქვათახევის წინამძღვარიც, შემდეგ – ქართლის (სამთავროს) მთავარეპისკოპოსი. მხარში ედგა ვახტანგ VI-ს ტაძრის აღდგენისა და სამრეკლოს მშენებლობის დროს; მასვე გაჰყვა რუსეთში.
10. ელისე იშხნელი (აქ: "იშხნელი“ არადეთში დამკვიდრებული აზნაურების გვარია და არა ელისეს (უწინდელი) ხარისხის მაჩვენებელი; ზოგ საბუთში გვარს უთითებდა მამის სახელის მიხედვით – მერის[ე]ლისძე) (1708-1712 წწ.) – დიდად მოღვაწე ეპარქიის კეთილდღეობისათვის, არადეთში წმ. საბას ეკლესიის აღმადგენელი.
11. დომენტი გილდაშვილი (1714-1716 წწ.) – ურბნელობამდე იყო წილკნელი (1700 წ.), ურბნელობის შემდეგ, რაღაც პერიოდში, ჭერემელი; ჩანს, გამაჰმადიანებულ იესე მეფესთან არ ჰქონდა კარგი ურთიერთობა.
12. ნიკოლოზ ორბელიანი (მროველ-ურბნელი 1717-1719 წლებში).
13. ნიკოლოზ გლურჯიძე (1724 წ.) – რუსეთში გაჰყვა ვახტანგ VI-ს.
14. ნიკოლოზ ხერხეულიძე (1733-1741 წწ.), პატრიარქ დომენტი IV-ის „სიცოცხლეში მისად სულიერ შვილად მოყუანილი და კურთხეული“, ურბნისში სამშენებლო საქმიანობის განმაგრძელებელი (აღადგინა ტაძრის ზღუდე, „საყდარზედაც დიდი ჭირნახული და სამსახური დაედო“). ჰქონდა არცთუ ცუდი პოეტური ნიჭი. შემდგომ –კათალიკოს-პატრიარქი. ტრაგიკულად აღესრულა.
15. გაბრიელი (1747 წ.).
16. ფილიპე გურამიშვილი (1748-1751 წწ.). მიტროპოლიტის ხარისხი უნდა ჰქონოდა. ურბნელობამდე რომელიღაც მონასტრის წინამძღვარი იყო. ბერობამდე, შესაძლოა, იყო ფარემუზ გურამიშვილი.
17. იოსები (1764-1771 წწ.) – დიდად მზრუნველი სატაძრო სოფელ ურბნისზე. ეს უნდა იყოს ზემოთ ნახსენები, მროველ-ყოფილი იოსებ (არაგვის) ერისთვისშვილი.
18. იუსტინე მაღალაძე (1771-1791 წწ.). 1812 წლის დადგომიდან მას, შეკვეცილი უფლებებით (რადგან მრევლს სურს, რომ დაკრძალვებზე ეპისკოპოსი ჰყავდეთ, მას „ეს არ ეკრძალება, ოღონდ ისე, რომ ეპარქიის მართვაში არ ჩაერიოსო“), ახალი მმართველობისგან ურბნისის „ეპარქია გადაეცა“, მისი შემოსავლებით სარგებლობის უფლებით.[38] გარდაიცვალა 1814 წ. ურბნისში.
19. იულიოს თუხარელი (1791-1808 წწ.) – ურბნელობამდე – ნიქოზელი, სამთავნელი. სათნო და ეკლესიისათვის დიდად მზრუნველი ყველა კათედრაზე ყოფნისას. იყო „კაცი მაღლისა სათნოებისა, ღირსი ვითარცა მეუდაბნოე. მომხილველი ტრაპეზუნტისა და აღკვეცილი ახლოს მისა ნათლისმცემლისა უდაბნოჲსა; წინამძღვარმან მან უდაბნოჲსა ამის უწოდა სახელი თვისი“. მთავარეპისკოპოსის ხარისხი ჰქონდა. აღკვეცამდე ყოფილიყო მღვდელი იოანე თუხარელი.
20. დოსითეოზ ფიცხელაური (1808-1810 წწ.). ურბნელად 1808 წ. 31 დეკემბერს განაწესეს – „ვარწმუნეთ... განსაგებელად ეპარხია ურბნისისა... სრულითა იმედოვნებითა, რომელ განმგეობისა თანა მათ მონასტერთასა შემძლებელ არს მწყსუად მისსაცა ყოვლითა წარმატებითა და ნამდვილ ესევითარიცა მოლოდება ჩუენი განამართლა შემდგომსა ჟამსა შინა მოპოებითა დაკარგულთა მამულთა მისთა და დაწყებითა საჭიროთა მას შინა შენობათათა და მასთანვე კეთილითაცა მწყსითა სულიერისა ამის სამწყსოისათა“.
დოსითეოზს არქიმანდრიტის ხარისხი ჰქონდა. საბოლოოდ გადაყენებულ იქნა ეპარქიის მრევლის მოთხოვნით, ხარისხის შეუსაბამობის გამო, უფრო კი – ახალი მმართველობის თანმხვედრი სურვილით, რადგანაც მის დანიშვნას ერთ-ერთ ბრალდებად უყენებდნენ ანტონ II-ს. რასაკვირველია, ანტონი მას მღვდელმთავრადაც აკურთხებდა, მაგრამ ახალ მმართველობას ეპარქიებისა და ეპისკოპოსების რიცხვის შემცირება თავიდანვე მიზნად ჰქონდა დასახული (1803 წ. პ. ციციანოვს „ეჩვენებოდა“, რომ ქართლში ერთ ეპარქიაზე მეტი არ უნდა ყოფილიყო, მაგრამ „მათი ერთიანად გაუქმება ხალხის სარწმუნოებისადმი მიდრეკილობის გამო საშიში იქნებოდა“; იმავე დოსითეოზის წილკნელად კურთხევა ჯერ კიდევ 1803 წელს შეაჩერეს და წილკნელობა სამთავნელს გადაეცა, რათა ასეთი „წესით“ მღვდელმთავართა რაოდენობა „ბუნებრივად“ შემცირებულიყო) და სხვა მღვდელმთავართა, საერთოდ სასულიერო წოდებაში კურთხევასაც, მხოლოდ მთავრობის ნებართვით მოითხოვდნენ. თუმცაღა, იყო დიდი ენერგიის, ორგანიზატორული ნიჭისა და საქმიანობის მქონე პიროვნება, ერთდროულად 6 მონასტრის წინამძღვარი, რომელთაც თავისი ზრუნვის კვალი დაატყო. რუსული საეკლესიო მმართველობისას იყო თელავისა და კავკასიის არქიეპისკოპოსი, კავკასიის მთიელთა მოქცევით ცნობილი.
1890-იან თუ 1900-იან წლებში ურბნისში კვლავ იქნა შემოღებული ეპისკოპოსის კათედრა, თუმცა მას, ცხადია, ნომინალური მნიშვნელობა ჰქონდა.
ეპარქიის (ძველ თუ ახალ) ტერიტორიაზე ბევრი ცნობილი საეკლესიო მოღვაწე აღიზარდა თუ აქვე მოღვაწეობდა: 1630 წელს არადეთში გადმოტანილი საფარის მონასტრის წინამძღვარი არსენ ავალიშვილი, "აღზრდილი კეთილად და სამონოდ ქრისტესა" (შემდეგ ბოდბელი და ალავერდელი ეპისკოპოსი); ნიქოზელი ეპისკოპოსი და ჯვარის მამა დავითი (წარმოშობით ს. აფნისიდან); დომენტი დავითიშვილ-ბაგრატიონი – XIX ს-ის დასაწყისში გარეჯის ნათლისმცემლის მონასტრის წინამძღვარი (ს. ფციდან); ქართლის (სამთავროს) მთავარეპისკოპოსი მე-17 ს-ის შუა ხანებში ნიკოლოზ ჩხეიძე (იტრიიდან თუ სურამიდან); მანგლელი ათანასე ტატიშვილი (XVII ს.); წინამძღვარი თეოფანე მაჩაბელი, არქიმანდრიტი ბენედიქტე მამაცაშვილი,[39] ბოდბელები: ეპიფანე და ნიკოლოზ ციციშვილები, ქართლის მთავარეპისკოპოსი კირილე ციციშვილი („ოსმალობის“ დროს უსჯულოთაგან წამება გადაიტანა და არ უჩვენა ეკლესიის საგანძური), იღუმენი დიონოსი[40] და მრავალი სხვა (არაერთი ცნობილი საეკლესიო პირი იყო აბაშიძეთა და სხვა საგვარეულოდანაც). აქედან იყვნენ ცნობილი მწიგნობრები და გადამწერები – მაკარი ლეთეთელი და ამბაკუმ თორმანეულელი.
აღსანიშნავია ყინცვისის წინამძღვრების ღვაწლი: დომენტი ბუნიათიშვილის, რომლის ზრუნვითაც ეს მონასტერი მე-18 ს-ის დასაწყისში ერთ-ერთ წამყვანად იქცა აღმოსავლეთ საქართველოში,[41] და ბართლომე ელგანდაშვილისა,[42] რომელიც XIX ს-ში იღვწოდა მონასტრის "გამოწირული" მამულების დასაბრუნებლად. ულუმბის მონასტერს ღვაწლი დასდეს წინამძღვრებმა იაკობ ცალქალამანიძემ (მე-18 ს. დას.) და თეოფანე მეღვინეთხუციშვილმა, რომელიც მე-18 ს-ის მეორე ნახევარში მარტო შეუდგა ლეკთაგან გავერანებული მონასტრის აღდგენას და კლდეში სენაკების გამოკვეთას. კაპანაძეების საგვარეულო, შთამომავლობით ულუმბის დეკანოზები, 90 წელზე მეტი (XVIII-XIX სს-ში) სათავეში ედგა მონასტრის ყმების ბრძოლას ეკლესიისათვის ძველთაგანვე შეწირული ყმა-მამულის თავადთაგან მიჩემების წინააღმდეგ.[43] საფარის წმ. საბას მონასტრის სიწმინდეებს პატრონობდნენ იშხნელთა საგვარეულოს სასულიერო და საერო პირნი. არადეთსა და წვერში ჰქონდათ მამულები და აქვე და სხვაგანაც მოღვაწეობდნენ კავკასიძე-კალატოზიშვილი-წინამძღვრიშვილი-დეკანოზიშვილების დიდი და დამსახურებული საგვარეულოს წარმომადგენლები (რომელთაგან არაერთი XVII-XVIII საუკუნეებში ხელმწიფისა თუ დედოფლის კარის დეკანოზი იყო).[44] ატოცში სადგერის წმ. გიორგის ცნობილ "ჯვარ-ხატს" მოჰყვნენ და დამკვიდრდნენ მათ მცველთა და თანმხლებთა, შოთაძეეების საგვარეულოს წევრები, – შემდეგ დეკანოზიშვილი / დიდებულიძეები. რუისში მოღვაწეობდნენ მამაცაშვილები, დეკანოზიშვილები, კლიმიაშვილები, რაზმაძეები, მაღრაძეები, ფანიაშვილები, ქარელში – მცხვედაძეები და მთიულიშვილები, ყინცვისსა და ქარელში – ზურაბიშვილები, სურამში – ნებიერიძეები და ბებიაშვილები, იტრიაში – ქურდაძეები, დირბში – ხურციძე / დეკანოზიშვილები (ჯვარის მამის სახლთუხუცესები დირბში.), ხაშურისკენ – ციცქიშვილები, ცხინვალში – ცერაძეები, კასრაძეები, შინდისში – მირზაშვილები, წრომში – დეკანოზიშვილები / ხუცისშვილები და სხვანი, რომელთაგან ბევრი საგვარეულო შთამომავლობით სასულიერო ხარისხისა იყო.
1995 წლის 5 აპრილის წმინდა სინოდის განჩინებით ურბნისის ეპარქია სამად გაიყო:
პირველი ეპარქიის მმართველად დარჩა მთავარეპისკოპოსი ვახტანგი (ახვლედიანი), ურბნისისა და რუისის კათედრაზე დაინიშნა ეპისკოპოსი ქრისტეფორე (წამალაიძე), ხოლო ნიქოზისა და ცხინვალის კათედრაზე გამოირჩა მღვდელ-მონაზონი ისაია (ჭანტურია), იკურთხა 1995 წლის 9 აპრილს. 1995 წლის 31 ივლისს ეპისკოპოსი ქრისტეფორე (წამალაიძე) გადაიყვანეს ბოლნისისა და დმანისის ეპარქიაში და ეს ეპარქია დროებით მთავარეპისკოპოსმა ვახტანგმა შეითავსა.
1996 წლის 21 ოქტომბრიდან ურბნისისა და რუისის კათედრაზე დაინიშნა ეპისკოპოსი იობი (აქიაშვილი), ამჟამად მიტროპოლიტი.
2013 წლის 11 ოქტომბერს ურბნისისა და რუისის ეპარქია გაიყო ორად:
პირველის მმართველად დარჩა მიტროპოლიტი იობი (აქიაშვილი), მეორეს მმართველად გამოირჩა იღუმენი სვიმეონი (ცაკაშვილი), ეპისკოპოსად იკურთხა 2013 წლის 10 ნოემბერს.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
