Dhuwung (ngoko: keris; krama inggil wangkingan) utawi tosan aji utawi curiga punika salah satunggal gaman utawi sanjata tradhisional masarakat Jawa ugi dados salah satunggal lambang paripurna tiyang jaler sanèsipun turangga, wisma, wanita kaliyan kukila. Curiga utawi keris punika gadhah makna lanang, prakosa lan diwasa, utawi tiyang (jaler) Jawa punika kedah tangguh, saged mbéla piyambakipun, kulawarga, saha saged mbéla nagari.[1]
Sujarah
 |
Wikimedia Commons duwé médhia ngenani Keris. |
 |
Wikicuplik duwé cuplikan ngenani: Keris |
Dèrèng wonten asil panalitèn ingkang kasil nemtokaken kalapunapa tiyang Jawa miwiti mangertosi keris, wonten keris Jawa sampun gadhah wujud ingkang sampurna nalika jaman Krajan Majapait. Ing jaman rumiyin, keris punika dados lambang kepangkatan ugi saged dados bebungah ingkang saé piyambak mliginipun manawi bebungah keris saking raja.[2]
Mupangat
Jaman sapunika gina keris sampun kirang, limrahipun namung dados barang kolèksi ugi kanggé ubarampé adicara-adicara saha ritual adat. Jaman rumiyin sanèsipun gadhah fungsi sanjata, keris ugi saged kanggé tandha status sosial, jengjang pangkat ugi bebungah. Keris ing jaman rumiyin ugi saged dados lambang paseduluran ingkang dipuntandhai adicara ijol-ijolan keris, malah punika dados simbol paseduluran ingkang paling inggil. Wonten praktekipun ingkang kaanggep klenik, keris dipunanggep jimat kaliyan medhia/griya kanggé lelembut.
Ricikan
Keris gadhah 49 pérangan.[3] Pérangan-pérangan punika gadhah pérangan-pérangan malih ingkang langkung princèn ingkang wujudipun limrahipun ukiran.[4] Ukiran ing pérangan-pérangan keris Jawa gadhah makna kaliyan karakter ingkang bènten-bènten.[5]. 49 ricikan keris inggih punika:[6][7]
- Pesi
- Methuk
- Ganja
- Greneng
- Randha Nunut
- Buntut Cecak
- Punukan
- Dha
- Ri Pandhan (8+9 = Ron Dha)
- Tingil
- Sraweyan
- Bungkul
- Janur
- Sogokan
- Poyuhan
- Pèjetan/Blumbangan
- Gandhik
- Tikel Alis
- Jenggot
- Sekar Kacang utawi Kembang Kacang
- Jalèn
- Lambé Gajah
- Pundhak utawi Sumping
- Pudak Sategal ngajeng
- Pudak Sategal wingking
- Ada-ada utawi Geger Sapi
- Lis-lisan
- Gusèn
- Kruwingan utawi Gula Milir
- Kruwingan Cucuk Manuk
- Pucukan Mbuntut Tuma
- Pucukan Anggabah Kopong
- Sogokan Sampir utawi Sinéba
- Bawang Sebungkul
- Sekar Kacang Pogog
- Lambe Gajah Rangkep
- Ganja Wuwung
- Ganja Kelap Lintah
- Ganja Wilut
- Kanyut
- Wetengan Ganja
- Sirah Cecak
- Buntut Cecak Sebit Lontar
- Sirak Cecak Melinjo utawi Nyangkem Kodhok
- Buntut Cecak Nguceng Mati
- Gandhik Pethuk utawi Laler Mengeng
- Mendhak
- Ukir utawi Deder
- Kinatah emas
Wilah
Wilah utawi pesi punika pérangan mliginipun keris. Bahan kanggé wilah punika dipundamel saking warna-warna bahan, nanging ingkang limrah saking watu météor, wesi, lan waja. Cara ndamelipuninggih punika dipuntekuk, ya iku wesi utawi baja dipunpanasi, ditempa, ditekuk, dipanasi, ditempa, ditekuk ngoten terus ngantos kathah tekukanipun. Cacahipun tekukan punika saking 16 tekukan (keris-keris blambangan) ngantos éwon tekukan (keris majapahit, mataram lan sapanunggalanipun). Awit cara punika, ndadosaken wilah keris kiyat sanget, tèknologi punika ugi dipuncakaken wonten indhustri plywood.[8]
Warangka
Warangka inggih punika sarung keris utawi wadhahipun keris. Warangka keris punika kadadosan saking pérangan-pérangan baku, inggih punika pendhok, mendhak, gandar, kaliyan warangka. Miturut jinisipun, warangka keris kapérang dados kalih, inggih punika warangka gayaman kaliyan warangka ladrang. Warangka gayaman punika wujudipun wonten kalih, inggih punika gayaman gaya Yogyakarta kaliyan gayaman gaya Surakarta. Semanten ugi warangka ladrang ugi kapérang dados kalih corak utawi gaya, inggih punika cara Yogyakarta kaliyan cara Surakarta.
Deder
Deder utawi gagang inggih punika pérangan ingkang dipuncepeng, panggènipun wonten sangandhaping wilah utawi pesi. Ginanipun inggih punika kanggé nyepeng wilah kaliyan kanggé dipuncepeng nganggé asta. Deder gadhah kathah macem jinisipun. Keris Bali wonten ingkang wujudipun kados patung déwa, patung padende, patung raseksa, patung penari, pertapa, alas, ugi wonten ingkah kinatah emas lan watu mulya. Keris Sulawesi nggambaraken manuk liyar, minangka pralambang kanggé profesi masarakat Sulawesi ingkang mujudaken pelaut. Déné peksi mujudaken lambang kaslametan dunya. Kadosta motif mustaka manuk ingkang dipun-ginakaken ing keris Riau Lingga, lan kanggé panggènan sanèsipun minangka pengembangan tosan aji kados ta Acèh, Bangkinang (Riau), Palembang, Sambas, Kutai, Bugis, Luwu, Jawa, Madura, kaliyan Sulu gadhah ukiran lan pralambang ingkang bènten. Materi ingkang dipun-ginakaken asalipun saking manéka warna bahan kados ta gadhing, balung, logam, ingkang apling asring dipun-ginakaken inggih punika kayu. Hulu keris Jawa muturut garis besaripun kapérang dados sirah wingking, liling, cigir, cetek, bathuk, madharan, kaliyan bungkul.[9][10]
Pamor
Ingkang dipunwastanii pamor keris punika ugi saged wonten ing tosan aji sanèsipun, kados ta tumbak, wedung, pedhang, lan sapanunggalanipun. Déné pamor ingkang pilihan, limrahipun kanggé tiyang-tiyang ingkang gadhah kalenggahan tartamtu utawi watek tartamtu. Pramila, langkung saé dipuntayuh rumiyin supados pirsa cocog botenipun, déné ingkang boten pilihan saged dipungadhahi sinten kémawon. Sejatosipun pamor punika gambaran/kesan utawi image wingit ingkang timbul saking ukiran ingkang wonten ing wilah keris utawi gegaman tradhisional sanèsipun. Gambaran wingit punika medal saking asil tempa campuran tosan ingkang dados bahan dhasar kanggé ndamel/nempa keris. Èlmu pamor ing gaman punika namung dipunkuwaosi déning para mpu. Jinising pamor inggih punika:
| No. | Pamor | Katrangan |
|---|---|---|
| 01. | Wos Wutah | Pamor jinis punika ingkang kathah piyambak pinanggih, wujudipun boten teratur lan limrahipun kasebar ing lumah wilah. Wonten ingkang gadhah pamikiran pamor punika pamor gagal, nalika empu kepéngin ndamel pamor, nanging gagal. Pamikiran punika dipunbantah lan pirang-pirang empu, pamor punika estu dipunsengaja dipundamel. Pamor punika ugi dipunwastani pamor tiban. Pamor wos wutah gadhah tuwah ingkang saé kanggé katentreman lan kaslametan ingkang gadhah pamor punika, cukup wibawa, lan disayang tiyang ingkang wonten ing sakupengipun. Pamor punika kalebet pamor ingkang boten pamilih.[11] |
| 02. | Udan Mas | Pamor punika kathah dipunpadosi tiyang, mliginipun para bakul lan pangusaha. Wujudipun kados puseran utawi gelang-gelang ingkang gadhah lapis, paling sakedhik tigang lapis. Panggènipun boten aturan lan wonten ingkang nyebar. Pamor punika asring berkombinasi kaliyan pamor wos wutah utawi tunggak semi. Tuwahipun pamor punika inggih punika kanggé madosi rejeki. Pamor udan mas kalebet pamor ingkang boten pamilih.[11] |
| 03. | Tambal | Wujudé kaya goresan kuwas kang gedhé ing babagan lukisan. Tuwahé lumrahé bisa nambah kawibawaan lan bisa munggahaké kariré kang nduwé. Miturut kapitayan wong Jawa, pamor iki bisa mungghaké drajadé kang nduwé. Pamor iki kalebu pamor kang pamilih, mula ora kabèh wong bisa duwé pamor iki.[11] |
| 04. | Kulit Semangka | Wujudé arep kaya kulit semangka, tuahé kaya Sungsum Buron. Pamor jinis iki manpangaté kanggo nggampangaké dalan golèk rejeki sarta nggampangaké dhedhapukan karo sapa waé. Pamor jinis iki kalebu pamor kang ora pamilih lan cocog dianggo sapa waé.[11] |
| 05. | Gumbolo Geni | Pamor jinis iki asring sinebut pamor Gumbolo Agni utawa Gumbolo Gromo. Panggonan pamor iki ana ing tengah sor-soran lan gambaré kaya kéwan kala kanthi buntut kang kaya bisa ngentup. Tuwahé apik, ya iku bisa ngunggahaké wibawané kang nduwé, lan uga bisa kanggo singkir baya. Pamor Gumbolo Geni apik diduwèni déning pimpinan sipil utawa militèr. Pamor jinis iki kalebu jinis pamor kang pamilih, mula ora sembarang wong bisa duwé pamor iki.[11] |
| 06. | Tunggak Semi | Pamor tunggak semi manggon ing tengahé sor-soran. Wujudé kaya digambar saka pinggir. Pamor iki lumrahé berkombinasi karo pamor wos wutah. Tuwahé pamor iki ya iku bisa nggampangaké éntuk rejeki, sanajan iku sithik. Pamor jinis iki kalebu pamor pamilih, mula ora kabèh wong bisa duwé pamor iki.[11] |
| 07. | Sekar Kopi | Ing tengah wilah ana pamor kang kaya garis kandel saka sor-soran nganti pucuk wilah. Ing kiwa tengen garis kandel iki ana bunderan-bunderan kang nggrombol utawa kelompok. Sakelompoke kapérang saka loro utawa telung bunderan lan nèmpèl ing garis kandel kaya-kaya wiji kopi kang nèmpèl ing gagangé. Tuwah pamor iki bisa nglancaraké rejeki. Pamor iki kalebu jinis pamor kang ora pamilih, nanging pamor iki kalebu pamor kang langka, mula angèl tinemu jinis pamor iki.[11] |
| 08. | Pulo Tirto | Pamor jinis punika kados pamor wos wutah, nanging namung gumpalan gambaripun kapisah radi adoh, kados wujud pulo wonten peta.Tuwahipun ugi sami kaliyan pamor wos wutah. |
| 09. | Sungsum Buron | Pamor jinis punika inggih sami kaliyan pamor wos wutah, gumapalanipun ugi kapisah radi ados kados ta pamor pulo tirto nanging radi langkung ageng kaliyan langkung dados satunggal. Tuwahipun saé, inggih punika tahan gudha kaliyan gampil rejekinipun. Pamor jinis punika kalebet pamor ingkang boten pamilih. |
| 10. | Mlathi Rinonce | Wujudipun pamor punika mirib pamor rante, nanging limrahipun bunderanipun langkung alit kaliyan boten boten bolonganipun. Bunderan punika awujud puseran-puseran ingkang sami kaliyan pamor udan mas, nanging langkung ageng. Tuwahipun kanggé pados rejeki kaliyan numpuk kasugihan. Kangge pargaulan ugi saé. Pamor jinis punika kalebet pamor ingkang boten pamilih lan saged dipunagem kanggé sinten kemawon.[12] |
| 11. | Rante | Wujudipun pamor rante kados pamor mlati rinonce, nanging bèntenipun ing bunderan alit ingkang wonten kados gambar bolongan. Tuwah pamor punika kanggé nampung lan ngembangaken rejeki ingkang sampun dipunangsal. Pamor punika saged ngirangi sipat boros, anging boten pelit. Pamor jinis punika cocog kanggé sinten kemawon kanggé sadeyan utawi usaha. |
| 12. | Adeg | Pamor adeg kathak dipuntemokake. Pamor jinis punika kalebet pamor pamilih, nanging langkung kathah ingkang cocog timbang boten. Tuwahipun kanggé tolak balak, kados ta guna-guna, wabah, angin ribut, banjir, lsp.. WOnten ingkang nolak satunggal sipat, wonten sapérangan sipat panolakan. |
| 13. | Mrambut | Pamor punika kados pamor adeg, malahan wonten ugi ingkang gadhah pamikiran pamor punika dipunwastani pamor adeg-mrambut. Padhahal samesthine bènten. Pamor mrambut aluripun pedhot-pedhot. Tuwahipun badhé sami kaliyan pamor adeg. Pamor jinis punika kalebet pamor ingkang pamilih, pramila boten sembarang tiyang saged gadhah pamor jinis punika. |
| 14. | Sekar Lampes | Tuwahipun pamor sekar lampes punika mirib kaliyan pamor tumpal keli. nanging namung pamor sekar lampes limrahipun ugi ngandhut tuwah ingkang saged nambah kawibawaan. Pamor jinis punika kalebet pamor ingkang boten pamilih. |
| 15. | Ilining Warih | Rejeki ingkang lumintu, sanadyan sakedhik nanging sakedhik mbaka sakedhik wonten terus. Tuwah sanèsipun inggih punika saé kanggé pargaulan. Pamor jinis punika kalebet pamor ingkang boten pamilih, pramila cocog kanggé sinten kemawon. |
| 16. | Blarak Ngirid | Pamor jinis punika ugi dipunwastani pamor Blarak Sinered, nanging ugi wonten ingkang mastani pamor blarak ngirid bènten kaliyan pamor blarak sinered. Tuwahipun kanggé nambah kawibawaan lan saé kanggé pargaulan amargi dipunsayangi kaliyan tiyang ingkang wonten ing sakupenge. Pamor blarak ngririd kalebet pamor pamilih. |
| 17. | Ron Pakis | Pamor ron pakis mirib kaliyan pamor blarak ngirid, namung wonten ing pérangan pinggiripun kados sowekan. Pamor jinis punika kalebet pamor ingkang pamilih. Tuwahipun kanggé kawibawaan sarta keberanian. Pamor jinis punika cocog dipuncekel déning tiyang ingkang ngasta ing militèr utawi prajurit. |
| 18. | Korowelang | Pamor punika ugi badhé sami kaliyan pamor blarak ngrid utawi ron pakis, nanging ronipun langkung ageng lan langkung dados satunggal. Tuwahipun ugi badhé sami kaliyan tuwah blarak ngirid, nanging manpangat pargaulanipun langkung ageng tinimbang manpangan wibawanipun. Keris kanthi pamor punika (boten sadaya) saé kanggé pados rejeki. Pamor korowelang kalebet pamor ingkang pamilih. |
| 19. | Ron Genduru | Wonten ingkang nyingkat rongenduru utawi mastani ron kenduru. Radi sami kaliyan ganggeng kanyut nanging susunanipun relatif langkung teratur lan rapi. Tuwahipun kanggé kawibawaan lan rejeki. Sae kanggé para pangusaha ingkang gadhah kathah anak buwah. Pamor Ron Genduru kalebet pamor ingkang pamilih. |
| 20. | Mayang Mekar | Wujudipun kados ron sledri. Tuwahipun kanggé nglancaraken pargaulan kaliyan dimisakakeni déning tiyang ingkang wonten ing sakipenge, Wonten ingkang gadhah tuwah pangasihan. Pamor Mayang mekar kalebet pamor ingkang pamilih. |
| 21. | Wiji Timun | Wujudipun kados wiji timun. Pamor wiji timun badhé sami kaliyan pamor uler lulut nanging langkung alit lan lonjong. Tuwahipun kanggé pados rejeki. Ugi wonten ingkang kanggé kawibawaan. Pamor jinis wiji timun saé kanggé bakul kaliyan pangusaha. Pamor wiji timun kalebet pamor ingkang pamilih. |
| 22. | Kenanga Ginubah | Tuwahipun kanggé narik prehatenipun tiyang. Tuwahipun ugi kanggé pargaulan. Pamor Kenanga Ginubah kalebet pamor ingkang pamilih. |
| 23. | Walang Sinunduk | Wujudipun mirib kaliyan pamor satai belalang. posisi walangipun saged miring mangiwa, kaliyan manengen. Tuwahipun kanggé mengaruhi tiyang sanès. Wibawane ageng, pramila saé kanggé para pamuka masarakat, guru, pamimpin pulitik. Pamor Walang Sinunduk kalebet pamor pamilih. |
| 22. | Tumpal Keli | Tuwahipun saé kanggé pargaulan. Ugi saged nunjang karir amargi ingkang gadhah bakal disayang dhuwuranipun. Pmor Tumpal Keli kalebet jinis pamor ingkang boten pamilih. |
Cathetan suku
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
