Basa Sangsekerta/ Sangskretā (Jawa: ꦨꦴꦰꦱꦁꦱ꧀ꦏꦽꦠꦩ꧀), (saṃskṛtam , asliné संस्कृता वाक् saṃskṛtā vāk, "basa rinengga") iku basa Indo-Éropa kang lawas dhéwé lan isih disinaoni. Sejarahé kalebu kang dawa dhéwé, tèks tuwa dhéwé ing basa iki, Rgwéda dianggit ing watara taun 1500 SM.[2] Basa Indo-Éropa liyané kang bisa nandhingi 'umuré' basa iki saka kulawarga basa Indo-Éropa namung basa Hitit.[3] Basa Sangsekerta iku basa suci utama agama Hindhu lan Buda.[4] Saiki basa iki kalebu salah siji saka 22 basa resmi ing India. Banjur ing praja Uttarakhand.
| Sangsekerta | ||
|---|---|---|
| saṃskṛtam | ||
| Gambar:Sanskrtam devanagari javanese.png | ||
| Pronunciation | [səmskr̩t̪əm] | |
| Dituturaké ing | India Agung | |
| Gunggung panutur | — | |
| Rumpun basa | Cithakan:Infobox Language/genetic2
| |
| Sistem tulisan | Tanpa aksara asli. Ditulis nganggo manéka aksara saka kulawarga Brahmi.[1] | |
| Status resmi | ||
| Basa resmi ing | India | |
| Regulated by | No official regulation | |
| Kodhe basa | ||
| ISO 639-1 | sa | |
| ISO 639-2 | san | |
| ISO 639-3 | san | |
|
| ||
basa Sangsekerta Klasik iku basa kang wis dibakokaké déning Pāṇini, ing layang paramasastrané ing watara abad kaping 4 SM. Posisi basa iki ing anak bawana India lan Asia Kidul Wétan mèmper karo posisi basa Latin lan Yunani ing Éropa minangka basa Klasik. Basa Sangsekerta ndarbèni pangaribawa kang gedhé marang sapérangan gedhé basa ing anak bawana India lan uga ing Asia Kidul Wétan.
Basa Sangsekerta saka mangsa pra-klasik diarani basa Sangsekerta Wéda. Basa iki kang dienggo ngripta Rgwéda lan mbokmanawa wis dienggo wiwit taun 1500 SM.
Tembung Sangsekerta, ing basa Sangsekerta Saṃskrtabhāsa tegesé basa kang sampurna. Tembung kriya sipat sáṃskṛta- bisa dipertal minangka "rinoncé, ginawé, diwangun kanthi jangkep, alus, apik, éndah". Tembung iki turunan saka tembung wod saṃ-skar- "ndokok bareng, ngripta, nyepakaké, nyiapaké, nyedyakaké" [5] kamangka saṃ- tegesé "bareng, padha" (kaya ing basa Jawa sami) lan (s)kar- "makarya, nggawé".
Tembung iki kanthi umum tegesé "digawé rampung, paripurna, bubar" lan bisa tinemu ing Rgwéda. Banjur ing basa Wéda minangka tembung aran nétral saṃskṛtám, iku tegesé uga "préparasi, papan kang disiapaké" lan dadi "papan ritus kang katutup, papan kurban".
Minangka tembung kanggo "basa agung" utawa "basa rinengga", tembung sifaté namung muncul ing basa Sangsekerta Wiracarita lan Klasik, kaya ta ing Manusmrti lan Mahabharata. Basa kang dirujuk minangka saṃskṛta utawa "basa budaya" tegesé mesthi basa "suci" lan "adiluhung" lan namung ditrapaké kanggo kaperlon agama lan diskusi ngèlmiah ing India Kuna. Karepé, tandhingané basa prākṛta-, utawa basané wong cilik kang ora tau sinau.
Basa Sangsekerta iku anggota saka sub-rumpun Indo-Iran saka kulawarga basa Indo-Éropa. Kerabate kang cedhak dhéwé iku basa-basa Iran: basa Pèrsi Kuna lan basa Avesta. Sajeroning kulawarga basa Indo-Éropa kang luwih amba, basa Sangsekerta raket karo basa-basa Satem, mligi basa Slavik, Baltik saha Yunani.
Basa Wéda
basa Sangsekerta kaya déné kang direkam déning Panini, iku tumuwuh saka basa Wéda. Wiwitané basa Wéda iku ing watara taun 1500-1200 SM. Basa Wéda iku basa kang kanggo nganggit Rgwéda. Para ngèlmuwan lumrahé mbédakaké basa Wéda saka basa Sangskerta Klasik utawa "basa Panini". Loro-loroné dianggep dhialèk kang séjé. Sanadyan lorone mèmper, nanging ana sawatara prabédané ngenani fonologi, kosakata, paramasastra lan sintaksis.
Mangsa Weda iki miturut para nimpuna dipungkasi nalika kitab Upanisad kaanggit.[6] Ing watara taun 1000 SM, basa Wéda wis ngalami transisi saka basa ibu dadi basa kapindho.
Basa Sangsekerta Klasik
Kanggo mèh 2000 taun, ana sawijining tlatah kabudayan tunggal ing Asia Kidul, Tengah, Kidul Wétan lan uga Asia Wétan kang nampa pangaribawané basa Sangsekerta.[7] Korpus basa Sangsekerta Pasca-Wéda kang gedhé mligi bisa tinemu ing wiracarita misuwur Hindhu; Ramayana lan Mahabharata. Sanadyan mangkono, ing pustaangka pustaka iki uga ana wangun-wangun basa kang séjé saka paramasastrané Panini. Nanging iki dudu déné unsur-unsur pra-Panini. Wangun-wangun iku bisa diarani "inovasi" utawa prabawa saka basa Prakreta.[8]
Suruté Basa Sangsekerta ing India
Ana sawatara studi sosiolinguistik prakara basa Sangsekerta lésan kang mènèhi kesan manawa basa iki olèhé dienggo kanthi lésan iku cupet lan panuwuhané wis mandeg jaman biyèn.[9]
- Deleng uga: Pratélan tembung silihan saka basa Sangsekerta ing basa Jawa
basa Sangsekerta ing kala mbiyèn kanggo nulis sadurungé basa Jawa dienggo. Mula saiki akèh banget tetembungan saka basa Sangsekerta kang kalebu ing kosakata dhasar basa Jawa. Tetembungané iki kaya ta: utawa, jala, yuswa, kunci, griya, sirah lan sabanjuré.[10] Ing basa Jawa Kuna, tetembungan Sangsekerta luwih akèh manèh, miturut Profésor Piet Zoetmulder, kurang luwih saparo saka 25.500 èntri ing bausastra Jawa Kunané, iku asalé saka basa Sangsekerta.[11]
basa Sangsekerta mbédakaké 48 foném.[12] Ana 13 foném vokal lan ana 36 foném konsonan.[12] Vokal iku diarani svarāḥ lan konsonan diarani Sparśāḥ.[13]
- Svarāḥ
- a ā i ī u ū ṛ ṝ ḷ ḹ
- e ai o au[13]
- Sparśāḥ
- k kh g gh ṅ; c ch j jh ñ; ṭ ṭh ḍ ḍh ṇ; t th d dh n; p ph b bh m
- y r l v
- ś ṣ s h
- ṃ ḥ[13]
Vokal
Ing basa Sangsekerta ana vokal tunggal, a, ā, i, ī, u, ū, ṛ, ḷ lan vokal dobel: e, ai, o, au.[13] Saliyané iku, ṝ lan ḹ sok-sokan uga ditambahaké.[14][15]
Miturut Haryati Soebadio, vokal ing basa Sangsekerta diucapaké mèmper ing basa Indonésia.[16] Sing kudu digatèkaké iku vokal-vokal dawa ā, ī lan ū kang kudu didawakaké pocapané mawa tutuk kang luwih kabuka sithik.[16] Banjur ṛ lan ḷ diucapaké er lan el, kaya ing tembung Indonésia bermain lan pelbagai.[16] Ing tradisi Jawa ṛ lumrahé dianggep dadi re.[17] Miturut Monier-Williams, ṛ (Déwanagari ऋ) diucapaké kaya ing tembung Inggris merrily.[15] Kamangka ṝ (Déwanagari ॠ) pocapané mèmper tembung Inggris marine.[15] Banjur ḷ (Déwanagari ऌ) miturut Monier-Williams kudu diucapaké kaya revelry.[15] Manawa ḹ (Déwanagari ॡ) pocapané mèmper sadurungé iki nanging didawakaké uniné.[15]
Konsonan
Ing ngisor iki kapacak konsonan-konsonan basa Sangsekerta mawa pocapané ing aksara IPA.[18]
| Lambé Ōshtya |
Lambé untu Dantōshtya |
Untu Dantya |
Rétroflèks Mūrdhanya |
Palatal Tālavya |
Velar Kanthya |
Glotal | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Letupan Sparśa |
Tanpa aspirasi Alpaprāna |
p [p] | b [b] | t [t̪] | d [d̪] | ṭ [ʈ] | ḍ [ɖ] | c [c͡ɕ] | j [d͡ʑ] | k [k] | g [ɡ] | |||
| Karo aspirasi Mahāprāna |
ph [pʰ] | bh [bʱ] | th [t̪ʰ] | dh [d̪ʱ] | ṭh [ʈʰ] | ḍh [ɖʱ] | ch [c͡ɕʰ] | jh [d͡ʑʱ] | kh [kʰ] | gh [ɡʱ] | ||||
| Nasal Anunāsika |
m [m] | n [n̪] | ṇ [ɳ] | ñ [ɲ] | ṅ [ŋ] ṃ [~] | |||||||||
| Sémivokal Antastha |
v [ʋ] | y [j] | ||||||||||||
| Likwida Drava |
l [l] | r [r] | ||||||||||||
| Swara desis Ūshman |
s [s̪] | ṣ [ʂ] | ś [ɕ] | ḥ [h] | h [ɦ] | |||||||||
Pocapan konsonan Sangsekerta ora béda karo basa Jawa, mligi konsonan rétroflèks ṭ ([ʈ]) lan ḍ ([ɖ]).[16] Sing kudu digatèkaké yaiku manawa aspira h ing konsonan kh, gh lan sapanjuré kudu diunèkaké.[16] Banjur vokal nasal ṅ lan ṃ (anusvāra) pocapané mèmper 'ng'.[16]
Paugeran sandhi
- Artikel utama: Paugeran sandhi ing basa Sangsekerta
basa Sangsekerta ndarbèni sistém fonologi kang njlimet ngenani sandhi utawa panyambungan antar foném. Ing basa Sangsekerta sistém iki dibakokaké lan akèh aturané.
Tuladha:
- a + u → o (ca uktam-> coktam "lan kacelathu")[19]
- o + i → avi
- t + j → jj (tat janma-> taj janma "kalairan iki")[20]
Minangka tuladha, ana wiwitan saka Carita Nala ing Mahabharata uniné:
- āsīd rājā nalo nāma vīrasenasuto balī
- upapanno guṇair iṣṭai rūpavān aśvakovidaḥ[21]
- (Jarwa: 'Biyèn ana ratu asmané Nala, digdaya putra Wiraséna; asifat rahayu, bagus tur baud ing ngèlmu katuranggan')
Tanpa sandhi tulisané bakal mengkéné:
- āsīt rājā nalaḥ nāma vīrasenasutaḥ balī
- upapannaḥ guṇaiḥ iṣṭaiḥ rūpavān aśvakovidaḥ
Mula-mulané basa Sangsekerta iku ora ditulis nanging namung diapalaké waé kanthi lésan. Tèks katulis kapisan ing kulawarga basa Indo-Arya malah dudu basa Sangsekerta nanging basa Prakreta kang bisa dianggep turunane basa Sangsekerta. Nalika iki kalaksanan, pilihan aksarane gumantung saka aksara kang dienggo déning juru tulisé. Meh kabèh jinis aksara saka Asia Kidul naté dienggo nulisaké basa Sangsekerta. Ing India, aksara Dewanagari saya akèh dienggo nulisaké basa Sangsekerta wiwit abad kaping 19. Bangsa Éropa nganggo aksara Dewanagari lan Latin kanggo nyithak basa Sangsekerta.
Tulisan tuwa dhéwé ing India kang dienggo basa Indo-Aryaiku diarani aksara Brahmi. Tulisan iki kang kapisan dienggo nulisaké basa Sangsekerta ing abad 1 SM.[22] Nalika basa Sangsekerta ditulisaké, mligi basa kanggo nulis tèks-tèks administrasi, susastra utawa ngèlmiah. Tèks-tèks suci namung dilestarèkaké kanthi lésan lan nalika ditulis namung kanthi "gelem ora-ora" (miturut salah sawijining komentator) lan nalika ditulis uga wis kalebu jaman mutakir.
Banjur suwé-suwé aksara Brahmi iki dadi tulisan kang séjé-séjé lan akèh ing antarané kang dienggo nulisaké basa Sangsekerta. Kira-kira sajaman karo aksara Brahmi, aksara Kharosthi dienggo ing tlatah lor kulon India. Banjur ing watara abad kaping 4 nganti abad kaping 8 Masehi, aksara Gupta minangka turunané aksara Brahmi dadi umum dienggo. Saka abad kaping 8 Masehi, aksara Gupta nurunaké aksara Sarada. Aksara Sarada banjur diganti déning aksara Déwanagari wiwit abad kaping 11 nganti 12 mawa tahap-tahap antara kaya ta aksara Siddham. Ing India sisih wétan, aksara Bengali lan sawisé iku aksara Oriya dienggo. Banjur ing India sisih kidul, papané basa-basa Drawida dicaturaké, aksara Pallawa lan turunané akèh dienggo nulisaké. Aksara Pallawa iki uga kang bakal nurunake kabèh aksara Nuswantara.
Tulisan ing prasasti Sangsekerta kapisan saka Nuswantara, asalé saka Pulo Kalimantan lan asalé saka sakiwa tengené abad kaping 4, prasasti iki awujud yupa lan kang yasa yaiku Prabu Mulawarman.
Minangka sawijining basa Indo-Éropa, basa Sangsekerta iku kagolong basa flèksi mèmper basa Latin utawa basa Jerman. Nanging béda karo basa Latin, morfologiné luwih amba. Akèh fungsi-fungsi sajeroning ukara dituduhaké mawa sufiks utawa imbuhan akir (contoné panggonan, arah, asal, pasif, kapénginan, larangan lan sapanjuré). Amerga basa Sangskerta iku kagolong basa flèksi, mula urutan tetembungan sajeroning ukara bisa bébas.[23] Sanadyan mangkono urutan kang lumrah yaiku urutan SOV.[24]
Tembung aran
Basa Sangsekerta minangka basa flèksi, nrapaké déklinasi marang tembung aran, tembung sipat, tembung ganti lan tembung sipat-pronominal. Déklinasi dilakokake miturut:
- 1. Telung jinis kelamin[25]
- Maskulin
- Féminim
- Nétral
- 2. Telung modus cacah[25]
- Singularis utawa tunggal
- Pluralis utawa jamak
- Dualis utawa dobel
- 3. Wolung kasus
- kasus nominatif, kasus vokatif, kasus akusatif, kasus instrumèntalis, kasus datif, kasus ablatif, kasus génitif lan kasus lokatif[25]
Para nimpuna saka Donya Kulon mbédakaké 8 kasus ing basa Sangsekerta, nanging Pāṇini namung mbédakaké 6 karaka kang cocog karo kasus nominatif, akusatif, datif, instrumèntalis, vokatif, lokatif, lan ablatif.[26] Déning Pāṇini kasus-kasus iki dipérang kaya mengkéné (Aṣṭadhyayi, I.4.24–54):
- Apadana
- Sampradana
- Karana
- Adhikarana
- Karman
- Karta
Kasus
Kanggo nandhani status saben tembung sajeroning ukara, mula kasus dipigunakaké, kasus iki ditandhani mawa imbuhan ing pungkasané tembung.[27]
Ing ngisor iki minangka tuladha kapacak paradigma kasus satunggaling tembung singular deva (Déwa, Gusti utawa Raja). Tembung iki tembung kelamin maskulin lan ndarbèni pokok akir-a[28]:
| Tunggal | Dualis | Jamak | Jarwa | |
|---|---|---|---|---|
| Nominatif (Kartā) |
deva-s | dev-au | dev-ā-s | T: "Déwa" D: "Déwa loro" J: "Para Déwa" |
| Vokatif | (he) deva | (he) dev-au | (he) dev-ās | T: "Hé Déwa" D: "Hé Déwa loro" J: "Hé Para Déwa" |
| Akusatif (Karman) |
deva-m | dev-au | dev-ā-n | T: "marang Déwa" lan sabanjuré D: "marang Déwa loro" lan sabanjuré J: "marang Para Déwa" lan sabanjuré |
| Instrumèntalis (Karaṇa) |
dev-ena | deva-bhyām | deva-bhis | T: "karo Déwa" lan sabanjuré D: "karo Déwa loro" lan sabanjuré J: "karo Para Déwa" lan sabanjuré |
| Datif (Sampradāna) |
dev-āya | deva-bhyām | dev-e-bhyas | T:"Kanggé Déwa" D: "Kanggé Déwa loro" J: "Kanggé Para Déwa" |
| Ablatif (Apādāna) |
dev-āt | deva-bhyām | dev-e-bhyas | T:"saka Déwa" D: "saka Déwa loro" J: "saka Para Déwa" |
| Génitif (Sambandha) |
deva-sya | deva-y-os | dev-ām | T: "gadhah Déwa" D: "gadhah Déwa loro" J: "gadhah Para Déwa" |
| Lokatif (Adhikaraṇa) |
dev-e | deva-y-os | deve-ṣu | T: "ing Déwa" D: "ing Déwa loro" J: "ing Para Déwa" |
Tembung kriya
Basa Sangsekerta mbédakaké telung warna tembung kriya kang biyasa diarani aktif, médial lan pasif.[29][30] Istilah ing basa Sangsekerta dhéwé kanggo aktif iku parasmaipadam lan kanggo médial ātmanepadam.[29] Paraismapadam iku dienggo kanggo wong liya utawa 'transitif' kamangka ātmanepadam iku dienggo awaké dhéwé utawa réflèksif.[29]
Mèmper ing tembung aran, tembung kriya uga didéklinasi mawa telung cacah: singularis utawa tunggal,dualis, lan jamak.[29]
Tembung camboran
- Artikel utama: Tembung camboran ing basa Sangsekerta
Kompositum utawa tembung-tembung camboran ing basa Sangsekerta akèh banget ditrapaké, mligi kang magepokan karo tembung aran.[31] Ing basa Wéda tembung-tembung camboran iki isih prasaja.[31] Nanging sawisé iku mligi para pujangga Kāvya olèhé nganggo dadi saya ndadra lan tetembungan kaya mengkéné iki bisa dawa banget kasilé.[31] Sacara nomimal tembung majemuk iku wanguné kanthi morfologis sajatiné padha waé, mesthi kabangun saka rong tembung aran.[32] Nanging rong tembung aran iki bisa dadi péranganing kompositum liyané.[32] Saben tembung aran (utawa tembung sipat) ing wujud dhasaré karo unsur pungkasan waé kang didéklinasi miturut kasusé.[31] Miturut Gonda ana lima wangun kompositum, yaiku Dvandva, Avyayībhāva, Tatpuruṣa, Karmadhāraya lan Bahuvrīhi.[33]. Saliyané iku isih ana Dvigu.[34]
- Dvandva
Tembung camboran jinis dvandva iku lumrahé kawujud saka rong unsur tembung aran lan bisa dipertal mawa tembung 'lan'.[35] Tuladhané hastyaśvau "gajah lan jaran" saha sukhaduḥkam "suka lan duka, seneng lan sangsara".[35]
- Tatpuruṣa
Tembung camboran iki lumrahé gabungan antara tembung aran lan tembung kriya.
- Avyayībhāva
- Karmadhāraya
- Bahuvrīhi
Bahuvrīhi iku tembung camboran kang artiné iku wis dadi arti turunan. Contoné tembung bahuvrīhi iku kanthi barès tegesé "akèh beras" nanging arti turunané dadi "wong sugih" awit wong kang bisa nduwé beras akèh iku wong kang sugih.
- Dvigu
Tembung camboran dvigu iku tembung camboran kang dumadi saka rong unsur: tembung wilangan lan tembung aran.[34] Contoné yaiku dvi-gu kang tegesé "regané rong lembu".[34] Dvigu iku sajatiné kalebu tembung camboran tatpuruṣa[34]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
