Halastjarna

Halastjörnur eru smá himintungl, sem ganga á sporbaugum um sól. Þær eru úr ís, gasi og ryki og eru taldar hafa orðið til á svipuðum tíma og sólkerfið í heild sinni. Halastjörnur skiptast í tvo hópa eftir umferðartíma sínum um sól. Halastjörnur með stuttan umferðartíma (innan við 200 ár) kallast períódískar stjörnur eða skammferðarhalastjörnur. Þekktasta stjarnan í þessum hópi er Halley eða halastjarna Halleys. Stjörnur með langan umferðartíma (yfir 200 ár) kallast langferðarhalastjörnur. Dæmi um slíka stjörnu er Hale-Bopp. Sporbaugar halastjarna eru yfirleitt mjög ílangir þannig að í sólnánd eru þær mjög nærri sólu, jafnvel langt innan við braut Merkúrs, en í sólfirð hverfa þær út í rökkur útgeimsins utan við braut Júpíters og sjást þá ekki nema í öflugustu stjörnusjónaukum eða alls ekki. Þegar halastjarnan nálgast sól fer ísinn á yfirborði hennar að bráðna og gufa upp og ryk og gas fer að streym frá henni og mynda hjúp umhverfis kjarnann og hala út frá honum. Við þetta verður halastjarnan nógu björt til að greinast í sjónaukum á jörðinni eða sjást með berum augum. Halinn beinist alltaf í átt frá sólu. Stundum er hann tvískiptur, í ryk- og gashala.

Halastjarna ásamt báðum hölum sínum, rykhala og gashala

Orðið halastjarna

Íslenska orðið halastjarna á sér ekki hliðstæðu í tungumálum nágrannalandanna. Í fornu máli notuðu menn alþjóðlega heitið kómeta. Orðið sést fyrst í kvæði sem Harmavottur heitir frá um 1630 og var ort um Tyrkjaránið 1627. Þar er minnst á halastjörnu sem sást árið 1618 og var talin vera einn af mörgum forboðum ránsins. Orðið kómeta (enska: comet) er komið úr latínu og er þar dregið af gríska orðinu komē, sem þýðir höfuðhár. Aristóteles notaði fyrstur orðmyndina komētēs til að lýsa fyrirbrigðinu sem stjörnu með hár. Hið stjarnfræðilega tákn fyrir halastjörnu () sýnir þar af leiðandi hring með hala sem líkist hári.

Uppruni halastjarna

Skammferðarhalastjörnur eru flestar taldar koma frá svonefndu Kuiperbelti, en það er svæði sem inniheldur þúsundir eða milljónir íshnatta rétt fyrir utan braut Neptúnusar. Langferðarhalastjörnurnar eru hins vegar taldar ættaðar úr svonefndu Oortskýi í útjaðri sólkerfisins.

Þekktar halastjörnur

Halastjörnur eru oftast kenndar við þá sem uppgötva þær, en meðal þekktra nafna eru: Halley, Shoemaker-Levy, Swift-Tuttle, Hale-Bopp og McNaught.

Tenglar

• Stjörnufræðivefurinn: Halastjörnur Geymt 25 nóvember 2009 í Wayback Machine
• Stjörnufræðivefurinn: Deep Impact Geymt 9 nóvember 2010 í Wayback Machine
• Stjörnufræðivefurinn: Stardust Geymt 9 nóvember 2010 í Wayback Machine
• Stjörnufræðivefurinn: Rosetta Geymt 28 janúar 2011 í Wayback Machine
• Halastjörnur, sólmyrkvar, eldgos og áreiðanleiki annála; grein í Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1989

Erlendir tenglar

• ESA-Giotto
• NASA-Stardust
• NASA-Deep Impact Geymt 13 júlí 2005 í Wayback Machine
• Annálaðar halastjörnur