Glæpir gegn mannúð

Glæpir gegn mannúð eru víðtækir eða kerfisbundnir glæpir sem framdir eru af eða í nafni stjórnvalds, yfirleitt af ríki eða í umboði þess, sem brjóta á grófan hátt gegn mannréttindum. Ólíkt stríðsglæpum er ekki skilyrði að glæpir gegn mannúð séu framdir í stríði og gildissvið þeirra nær til útbreiddra athafna fremur en til háttsemi einstaklinga.^[1] Þótt hugtakið nái yfir verknaði sem framdir eru af eða í umboði stjórnvalda er ekki skilyrði að þeir séu hluti af opinberri stefnumörkun, heldur nægir að stjórnvöld láti þá óátalda. Fyrsta skiptið sem ákært var fyrir glæpi gegn mannúð var í Nürnberg-réttarhöldunum.

Hugtakið var upphaflega mótað í laganotkun á sviði þjóðaréttar í kjölfar Helfararinnar. Alþjóðleg viðmið um mannréttindi voru áréttuð í mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna árið 1948.

Eftir Nürnberg-réttarhöldin hafa aðrir alþjóðadómstólar ákært fyrir glæpi gegn mannúð, þar á meðal Alþjóðlegi stríðsglæpadómstóllinn fyrir fyrrverandi Júgóslavíu, Alþjóðlegi stríðsglæpadómstóllinn fyrir Rúanda, Sérstaki dómstóllinn fyrir Síerra Leone og Alþjóðlegi sakamáladómstóllinn. Lög um glæpi gegn mannúð hafa að mestu leyti mótast í þróun alþjóðlegrar réttarvenju. Glæpir gegn mannúð eru ekki skilgreindir í neinum alþjóðasamningi og því hafa samtökin Crimes Against Humanity Initiative staðið fyrir alþjóðlegri herferð til stofnunar slíks samnings.

Ólíkt stríðsglæpum er hægt að fremja glæpi gegn mannúð hvort heldur sem er í stríði eða friði.^[2] Þeir geta ekki verið stakir eða einstaka atburðir heldur verða þeir ýmist að vera hluti af opinberri stefnu (þótt fremjendurnir þurfi ekki að telja sjálfa sig vera að framkvæma stefnuna) eða þá víðtekin eða kerfisbundin háttsemi sem er látin óátalin af ríkisstjórn eða stjórnvaldi. Glæpir eins og innrásarstríð, stríðsglæpir, morð, fjöldamorð, afmennskun, þjóðarmorð, þjóðernishreinsanir, brottvísanir, tilraunir á mönnum, refsingar án dóms og laga, þar á meðal aftökur án dóms og laga, beitingar gereyðingarvopna, ríkishryðjuverk eða ríkisstyrkt hryðjuverk, þvinguð mannshvörf, beitingar barnahermanna, óréttmæt frelsissvipting, þrælkun, pyndingar, nauðgun, pólitísk kúgun, kynþáttamismunun, trúarbragðaofsóknir og önnur mannréttindabrot kunna að teljast glæpir gegn mannúð ef þeir eru framdir á víðtækan eða kerfisbundinn máta.

Skilgreining í íslenskum lögum

Glæpir gegn mannúð eru skilgreindir á eftirfarandi hátt í lögum um refsingar fyrir hópmorð, glæpi gegn mannúð, stríðsglæpi og glæpi gegn friði.^[3]

Eftirtaldir verknaðir teljast glæpir gegn mannúð þegar þeir eru framdir af ásetningi sem hluti af víðtækri eða kerfisbundinni atlögu sem beint er gegn óbreyttum borgurum:

a) morð,

b) útrýming,

c) þrælkun,

d) brottvísun eða nauðungarflutningur íbúa,

e) fangelsun eða önnur alvarleg frelsissvipting sem stríðir gegn grundvallarreglum þjóðaréttar,

f) pyndingar,

g) nauðgun, kynlífsþrælkun, þvingun til vændis, þungunar eða ófrjósemisaðgerðar eða annað álíka alvarlegt kynferðisofbeldi,

h) ofsóknir gegn afmörkuðum hópi eða samfélagi vegna stjórnmálaskoðana, kynþáttar, ríkisfangs, þjóðernis, menningar, trúarbragða eða kynferðis eða af öðrum ástæðum sem almennt er viðurkennt að fái ekki staðist að þjóðarétti, í tengslum við einhvern þann verknað sem um getur í þessari málsgrein eða einhvern þann glæp sem tilgreindur er í lögum þessum,

i) mannshvörf af manna völdum,

j) kynþáttaaðskilnaður,

k) aðrir ómannúðlegir verknaðir af svipuðum toga sem ætlað er að valda miklum þjáningum eða alvarlegu líkamstjóni eða tjóni á andlegu eða líkamlegu heilbrigði.

Tilvísanir

1. Zegveld, Liesbeth. Accountability of Armed Opposition Groups. bls. 107.
2. Margaret M. DeGuzman,"Crimes Against Humanity" Research Handbook on International Criminal Law, Bartram S. Brown, ed., Edgar Elgar Publishing, 2011.
3. „Lög um refsingar fyrir hópmorð, glæpi gegn mannúð, stríðsglæpi og glæpi gegn friði“. Alþingi. 18. desember 2018. Sótt 13. ágúst 2023.