From Wikipedia, the free encyclopedia
Jöfnunarsæti eða uppbótarsæti eru notuð í þingkosningum í flestum Norðurlandanna og Þýskalandi. Jöfnunarmenn koma til viðbótar við kjördæmakjörna þingmenn og hafa þann tilgang að úthlutun þingsæta til stjórnmálaflokka á landsvísu sé í sem mestu samræmi við hlutfallslega skiptingu atkvæða á landsvísu.
Öðrum þingsætum en kjördæmissætum skal ráðstafa í kjördæmi og úthluta þeim til jöfnunar milli stjórnmálasamtaka þannig að hver samtök fái þingmannatölu í sem fyllstu samræmi við heildaratkvæðatölu sína. Þau stjórnmálasamtök koma þó ein til álita við úthlutun jöfnunarsæta sem hlotið hafa minnst fimm af hundraði af gildum atkvæðum á landinu öllu.
Á Íslandi eru 9 af 63 sætum á Alþingi jöfnunarsæti en til þess að stjórnmálaflokkur komi til greina við úthlutun jöfnunarsæta þarf hann að hafa fengið a.m.k. 5% atkvæða á landsvísu. Jöfnunarsætin eru bundin kjördæmum þannig að landsbyggðarkjördæmin þrjú hafa hvert um sig einn jöfnunarmann en í hverju af kjördæmunum þremur á höfuðborgarsvæðinu eru tveir jöfnunarmenn. Úthlutunarreglur jöfnunarsæta leiða til þess að lítill atkvæðamunur, bæði á milli framboða og á milli sama framboðs í mismunandi kjördæmum, getur leitt til gerólíkrar úthlutunar á því í hvaða kjördæmum jöfnunarmenn lenda. Eftir því sem talningu vindur fram á kosninganótt þá sjást gjarnan miklar sviptingar á úthlutun jöfnunarsæta og hefur verið vísað til þess sem „jöfnunarmannahringekju“.[1] Kerfið hefur því sætt nokkurri gagnrýnni vegna þess að erfitt þyki fyrir almenning að skilja hvernig kerfið skilar niðurstöðum sínum. Þessi umræða komst í hámæli í kjölfar Alþingiskosninga 2021 þar sem endurtalning atkvæða og smávægilegar breytingar á atkvæðatölum í Norðvesturkjördæmi á sunnudegi eftir kjördag leiddi til þess að fimm jöfnunarmenn duttu út og aðrir fimm komu inn í staðinn.
Þegar núverandi fyrirkomulagi jöfnunarmanna var komið á með breytingu á stjórnarskrá 1999 og kosningalögum ári síðar var það á grundvelli sáttar milli allra stjórnmálaflokka um að kosningakerfið ætti að leiða til úthlutunar á þingsætum til stjórnmálaflokka í samræmi við fylgi þeirra á landsvísu. Það gekk eftir í fyrstu þremur þingkosningunum eftir að kerfinu var komið á en frá og með Alþingiskosningunum 2013 hefur jöfnunarmannakerfið ekki megnað að jafna hlut stjórnmálaflokka á landsvísu. Það gerist vegna þess að mun færri kjósendur eru að baki hverjum kjördæmakjörnum þingmanni í landsbyggðarkjördæmunum en á höfuðborgarsvæðinu og jöfnunarmenn eru of fáir á landsvísu til að leiðrétta muninn.[2]
Í fernum þingkosningum hefur úthlutun þingsæta ekki verið í samræmi við fylgi flokka á landsvísu:
Um úthlutun jöfnunarsæta fer samkvæmt 108. gr. laga um kosningar til Alþingis nr. 24/2000. Samhljóma ákvæði er í nýjum kosningalögum sem taka gildi 1. janúar 2022.
108. gr. laga nr. 24/2000 um kosningar til Alþingis |
---|
Þau stjórnmálasamtök koma ein til álita við úthlutun jöfnunarsæta sem hlotið hafa a.m.k. fimm af hundraði af gildum atkvæðum á landinu öllu. Til þess að finna hve mörg jöfnunarsæti koma í hlut stjórnmálasamtaka, sem fullnægja skilyrðum 1. mgr., og hvaða framboðslistar þeirra hafa hlotið jöfnunarsæti skal fyrst telja saman atkvæðatölur þeirra á landinu öllu og kjördæmissæti þeirra skv. 107. gr. Síðan skal fara þannig að fyrir þessi samtök:
|
Til einföldunar má segja að úthlutunin fari fram í tveimur skrefum:
Svokölluð jöfnunarmannahringekja við talningu atkvæða fer af stað vegna þess sem gerist í öðru skrefinu. Til dæmis ef það koma inn nýjar tölur sem breyta því í hvaða kjördæmi flokkurinn sem á fyrsta jöfnunarsætið á landsvísu hefur hæstu hlutfallslegu útkomutöluna, þá breytist um leið úthlutun allra jöfnunarsætanna. Úthlutunarreglur jöfnunarsæta leiða til þess að flokkar sem eiga heimtingu á síðustu jöfnunarsætunum fá þau ekki endilega í þeim kjördæmum þar sem fylgið var hlutfallslega mest vegna þess að sætin þar eru þegar upptekin. Þetta getur einnig leitt til þess að sami flokkurinn fái úthlutað báðum sætum í þeim kjördæmum þar sem jöfnunarsætin eru tvö. Samkvæmt reglunum er raunar fræðilegur möguleiki á því að flokkur fái úthlutað jöfnunarsæti í kjördæmi þar sem hann hefur ekki fengið nein atkvæði eða jafnvel ekki verið í framboði. Ekki er fjallað um það í kosningalögum hvað myndi gerast við þær aðstæður.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.