Ti maikapito a planeta manipud ti Init iti Sistema a Solar From Wikipedia, the free encyclopedia
Ti Urano ket isu ti maikapito a planeta manipud iti Init. Isu daytoy ti addaan iti maikatlo a rayos ti planeta ken ti maikapat a kadakkelan a masa ti planeta iti Sistema a Solar. Nainaganan daytoy manipud iti diosen ti Griego iti langit a ni Urano (Taga-ugma a Griego: Οὐρανός), ti amam ni Kronus (Saturno) ken apo ni Zeus (Hupiter). Nupay daytoy ket makita iti mata a kas dagiti klasiko a planeta, daytoy ket saan a naibigbigan a kas maysa a planeta dagiti taga-ugama nga agpalpaliiw gapu ta nalidem ken nabuntog a panagliklikmut na.[11] Ni Apo William Herschel ket nagirangaran ti pannakadiskobre na idi Marso 13, 1781, a panakapada ket ti naam-ammuan a pagbeddengan iti Sistema a Solar para iti pinakauna iti moderno a pakasaritaan. Ti Urano ket isu pay ti immuna a planeta a naduktalan babaen ti teleskopio.
 Ti Urano a maipakpakita nga awan ti langlanga nga innala daytoy ti Voyager 2 | ||||||||||||||
| Discovery | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nangduktal | William Herschel | |||||||||||||
| Petsa a naduktalan | Marso 13, 1781 | |||||||||||||
| Dagiti panangikeddeng | ||||||||||||||
| Panangibalikas | /ˈjʊərənəs/ ( dengngen) wenno /jʊˈreɪnəs/ (dengngen) | |||||||||||||
| Dagiti pangilasin | Uranian | |||||||||||||
| Dagiti pakailasinan ti panaglikmut[1][lower-alpha 1] | ||||||||||||||
| Panawen J2000 | ||||||||||||||
| Aphelion |
| |||||||||||||
| Perihelion |
| |||||||||||||
Semi-mayor a pagtayyekan |
| |||||||||||||
| Eksentrisidad | 0.044 405 586 | |||||||||||||
Panawen ti panaglikmut |
| |||||||||||||
Panawen a sinodiko | 369.66 alaldaw[3] | |||||||||||||
Napipia a kapardas ti panaglikmut | 6.81 km/s[3] | |||||||||||||
Promedio nga anomalia | 142.955 717° | |||||||||||||
| Paglikigan | 0.772 556° aginggana ti Ekliptika 6.48° aginggana ti ekuador ti Init 1.02° aginggana ti Saan a nagbalbaliw a dalumpinas[4] | |||||||||||||
Longitud ti agpangato a nodo | 73.989 821° | |||||||||||||
Argumento ti perihelion | 96.541 318° | |||||||||||||
| Dagiti ammo a satelite | 27 | |||||||||||||
| Dagiti pisikal a pakailasinan | ||||||||||||||
Rayus ti ekuador | 25,559 ± 4 km 4.007 ti Daga[5] | |||||||||||||
Rayus ti polar | 24,973 ± 20 km 3.929 ti Daga[5] | |||||||||||||
| Panagdalumpinas | 0.022 9 ± 0.000 8[lower-alpha 2] | |||||||||||||
| Sirkumperensia | 159,354.1 km[6] | |||||||||||||
Kalawa ti rabaw | 8.115 6×109 km2[6] 15.91 ti Daga | |||||||||||||
| Tomo | 6.833×1013 km3[3] 63.086 ti Daga | |||||||||||||
| Masa | (8.6810 ± 0.0013)×1025 kg 14.536 ti Daga GM=5 793 939 ± 13 km3/s2 | |||||||||||||
Promedio a densidad | 1.27 g/cm3[3] | |||||||||||||
Grabidad ti rabaw | 8.69 m/s2[3] 0.886 g | |||||||||||||
Kapardas ti panagtalaw | 21.3 km/s[3] | |||||||||||||
Panawen ti panagtayyek ti sidereal | −0.718 33 nga al-aldaw 17 o 14 min 24 s[5] | |||||||||||||
Kapardas ti panagtayyek ti ekuador | 2.59 km/s 9,320 km/h | |||||||||||||
Pakbu ti pagtayyekan | 97.77°[5] | |||||||||||||
Panagpangato ti kanawan ti amianan nga ungto | 17 o 9 min 15 s 257.311°[5] | |||||||||||||
Deklinasion ti amianan nga ungto | −15.175°[5] | |||||||||||||
| Albedo | 0.300 (Bono) 0.51 (geom.)[3] | |||||||||||||
| ||||||||||||||
Nalawag a magnitud | 5.9 aginggana ti 5.32[3] | |||||||||||||
Anggular a diametro | 3.3"–4.1"[3] | |||||||||||||
| Atmospeara[7][8][9][lower-alpha 3] | ||||||||||||||
Katayag ti gantingan | 27.7 km[3] | |||||||||||||
| Pakabuklan babaen ti tomo | (Ab-ababa ngem 1.3 bar)
| |||||||||||||
Ti Urano ket kapadpadana ti panakabuklan ti Neptuno, ken dagitoy ket aggiddiatda ti kimiko a pakabuklan ngem dagiti daddadakkel a higante nga alingasaw, a Hupiter ken Saturno. Dagiti astronomo ket sagpaminsanda nga inkabkabil iti sabali a kategoria a tinawtawagan a kas dagiti "higante a yelo". Ti tangatang ti Urano, bayat a kapadpada iti kangrunaan a pakabuklan ti hidroheno ken helio ti Hupiter ken Saturno , ket aglaon kadagiti ad-adu a "yelo" a kas ti danum, amoniako ken meano, ken mairaman dagiti tugot dagiti hidrokarbon.[7] Daytoy ti kalamiisan a planetario a tangatang iti Sistema a Solar, nga adda ti kababaan a temperatura ti 49 K (−224 °C). Adda daytoy ti narikut a, nagtutuon nga ule a patakder, a naipanunotan a ti danum ti pakabuklan dagiti nababbaba nga ulep, ken ti metano ti naipanunotan a mangbukel ti ngato a tuon dagiti ulep.[7] Iti panagiddiat, ti uneg ti Urano ket kangrunaan a buklen dagiti yelo ken bato.[12]
Kasla dagiti sabali a higante a planeta, ti Urano ket adda ti maysa a singsing a sistema, ti maysa a magnetoesperio, ken dagiti nadumaduma a bulan. Ti Urano a sistema ket adda ti naisangsangayan a panakaaramid kadagiti planeta gapu ta ti aksis a panagtayyek ket nagbatuag a nakairig, a gangani iti dalumpinas ti panagtayyekna ti Init. Isu ngarud a dagiti amianan ken abagatan nga ungtona ket naisanglad diay pakakitaan ti ekuador kadagiti kaaduan a planeta.[13] Idi 1986, dagiti ladawan manipud iti Voyager 2 ket nangipakita ti Urano a kas awan ti langana a planeta iti makitkita a lawag nga awan dagiti banda ti ulep wenno dagiti bagio a nakaitaripnongan dagiti sabali a higante.[13] Dagiti naindagaan nga agpalpaliiw ket nakakitada kadagiti senial ti tiempo a panagbalbaliw ken umadadu nga aktibidad ti tiempo kadagiti napalabas a tawen iti panagasideg ti Urano ti bukodna nga ekuinosio. Ti kapardas ti angin idiay Urano ket makaabot ti 250 a metro tunggal maysa a segundo (900 km/h, 560 mph).[14]
Ti Urano ket kaaduan a napalpaliiw idin sakbay a naduktalan a kas maysa a planeta, ngem sapasap daytoy napagkamalian a kas maysa a bituen. Ti kasapaan a nairehistro a panakakita ket idi 1690 idi ni John Flamsteed napaliiwna ti planeta ti innem a beses, a nangikatologo daytoy a kas ti 34 Tauri. Ti Pranses nga astronomo a ni Pierre Lemonnier ket napaliiwna ti Urano iti sangapulo ket dua a beses idi nagbaetan ti 1750 ken 1769,[15] a mairaman kadagiti nagsasaruno a rabii.
Ni William Herschel ket pinaliiwna ti planeta idi Marso 13, 1781 bayat nga isu ket adda idiay hardin ti balayna idiay 19 New King Street idiay ili ti Bath, Somerset, Inglatera (a tattan ket ti Herschel a Museo iti Astronomia),[16] ngem immuna nga inreportana daytoy (on Abril 26, 1781) a kas maysa a "bandus".[17] Ni Herschel ket "nagaramid kadagiti serye ti panagpalpaliiw iti paralahe dagiti saan nga agkukuti a bituen",[18] a nagus-usar ti bukodna a naidaremdem a teleskopio.
Isu ket nangirehistro ti wanakanna "Idiay pagkapat nga asideg ti ζ Tauri … a ti [a] Nebulusa a bituen wennobandus ngata".[19] Idi Marso 17, nga isu ket nagisurat ti, "Nagbirukak para iti Bandus wenno Nebulusa ket nabirukak a daytoy ket maysa a Bandus, gapu ta daytoy ket nagbalbaliw ti lugarna".[20] Idi inpresentana ti dinuktalanna idiay Naarian a Kagimongan, isu ket nagtultuloy a nangikeddeng nga isu ket nakabiruk ti maysa a bandus bayat a pudno a nangipadpada daytoy ti maysa a planeta:[21]
Ti kapigsa a naikabilko idi immuna a nakitak ti bandus ket 227. Manipud ti panakasanay ammok a ti diametro dagiti saan nga agkutkuti a bituen ket saan a proprsional a naipadakkel kadagiti nangatngato a kapigsa, as planets are; isu ngarud nga ikabilkon ti kapigsa iti 460 ken 932, ken nabirukak a ti diametro ti bandus ket dimmakkel a maipada ti kadakkel ti kapigsa, a kastoy koma, iti panagipagpagarup iti daytoy ket saan nga agkutkuti a bituen, bayat a ti diametro dagiti bituen a nangipadaak ket saan a dimaakkel ti kapadana a pannakaibagi. Ti maipatinayon, ti bandus ket ad-adu a naipadpadakkel iti las-ud a mabalin a maipalubusan ti lawag, a nagparang daytoy a nanakudrep ken saan a nalawag kadagitoy a nalatak a kapigsa, bayat a dagitibituen nakapreserbada kadati karanigda ken panakailaslasin manipud kadagiti rinibu a panagpalpaliiwko nga ammok a mataginayonda. Ti sumatuno ket mangipakita dagiti inpagpagaruko ket nasayaat a naipatakderan, daytoy ket mangpaneknek ti Bandus a pinalpaliiwan tayo.
Ni Herschel pinakaammoanna ti Naarian nga Astronomo, a ni Nevil Maskelyne, tinainduktalanna ken nakaawat ti nakaalalilaw a sungbat manipud kaniana idi Abril 23: "Diak ti panagtawagko daytoy. Daytoy ket kasla maysa a sapasap a planeta nga aggungunay ti maysa a pagtayyekan nga a gangani a sirkulo a kalas ti init ket maysa a Bandus nga aggungunay ti eksentriko nga elipsis. Saanak pay a nakakita ti maysa a koma wenno ipusna".[22]
Bayat a ni Herschel ket nagtultuloy a naganannad a nagpalpalawag tibaro a banagna a kas maysa a bandus, dagiti sabali nga astronomo ket nangrugrugidan a nagipagpagarup a daytoy ket saan a bandus. T Ruso nga astronomo a ni Anders Johan Lexell ket isu idi ti immuna a nagkarkulo ti panagtayyek ti baro a banag[23] ken ti gangani a sirkulo a panagtayyekna ket nagiturong kaniana a nangipatingga a daytoy ket maysa a planeta ken saan a bandus. Ti Berlin nga astronomo a ni Johann Elert Bode ket nagipalawag ti dinuktalan ni Herschel a kas ti "maysa nga aggungunay a bituen a mabalin a maipanunotan a kellaat a di am-ammo a kasla planeta a banag nga agpalpalikmut ti las-ud iti Saturno".[24] Ni Bode ket nangipatingga a ti gangani a sirkulo a panagtayyekna ket maysa a planeta ken saan a bandus.[25]
Daytoy a banag sapasapen a nawawat a kas maysa a planeta. Babaen idi 1783, ni Herschel ket bukod a nangawat ti daytoy a kinapudno kenni Joseph Banks ti presidente ti Naarian a Kagimongan: "Baabaen dagiti panagpalpaliiw dagiti nalatak nga astronomo idiay Europa maipakita a ti baro a bituen, nga addaak ti dayaw a nangitudo kaniada idi Marso 1781, ket maysa a Primario a Planeta ti bukodtayo a Sistema a Solar."[26] Iti pammadayaw kadagiti nagun-odna, ni Ari George III ket nangited kenni Herschel ti tinawen a tangdan a £200 iti kondison nga isu ket ket umalis idiay Windsor tapno ti Naarian a Pamilia ket maikkanda ti gundaway a mangusar ti teleskopiona.[27]
Ni Maskelyne ket nagsalusod kenni Herschel a "mangited ti astronomiko a lubong ti parabor nga ikkan ti nagan ti planetam, nga isu daytoy ket kabukbukodam, ken dakami ket makapabaklanyan iti annong para iti panakaduktal daytoy."[28] Iti panagisungbat ti kiddaw ni Maskelyne, ni Herschel ket nangikeddeng a mangnagan ti banag ti Georgium Sidus (Bituen ni Georger), wenno ti "Georgiano a Planeta" a pammadayaw ti baro a patronna,a ni Ari George III.[29] Isu ket nangipalpalawag ti daytoy a keddeng iti maysa a surat para kenni Joseph Banks:[26]
Iti napasaw a paset dagiti panawen ti duog a panawen ti naibatay dagiti naibatay ti linteg a panaginagnagan ti Merkurio, Benus, Marte, Hupiter ken Saturno ket naited idi kadagiti Planeta, a kas dagiti nagnagan dagiti nangruna a bannuarda ken dagiti diosen. Iti agdamaga a ad-adu a pilosopiko a panawen daytoy ket narigrigat a mapalubosan ti isu met laeng apamay-an ken tawagan dagitoy a kas ti Juno, Pallas, Apollo wenno Minerva, para iti nagan ti baro a nainlangitan a bagbagi tayo. Ti umuna a pamanunotan ti ania man a naisangsangayna a pasamak, wenno namarangmang a mapagteng, ket kasla ti kronolohiana: no ti ania man a masakbayan a daytoy ket masaludsod, kaano idi a nabirukan daytoy naudi a naduktalan a Planeta? Daytoy ket mabalin a nasayaat a masungbatanto ti, 'Iti panagturay ni Ari George ti Maikatlo'.
Ti insingasing ni Herschel a nagan ket saan anadayeg iti ruar ti Britania, ken dagiti sabsabali a nagnagan ket naisingsingasing idin. Ti astronomo a ni Jérôme Lalande ket nangisingasing a managana ti palaneta iti Herschel a kas pammadayaw ti nakaduktal ti daytoy.[30] Ti Sueko nga astronomo a ni Erik Prosperin ket nangisingasing ti nagan a Neptuno a daytoy ket sinuportaran babaen dagiti astronomo a nagayat ti kapanunotan tapno maipalagip kadagiti panagbaligi ti plota ti Naarian a Marina ti Britania iti panawen ti Rebolusionario a Gubat ti Amerikano babaen ti panagtawag ti baro a planeta iti Neptuno George III wenno Neptuno Gran Britani.[23] Ni Bode ket pinilina ti Urano, ti nai-Latin a bersion ti Griego a dios ti langit, a ni Ouranos. Ni Bode ket nangisuppiat a kas ni Saturno ket ama idi ni Hupiter, ti baro a planeta ket nasken a managanan kalpasan ti ama ni Saturno.[27][31][32] Idi 1789, ti kumaduaan ni Bode iti Naarian nga Akademia a ni Martin Klaproth ket nanginagan ti baro a a naduktalaan nga elemento ti "uranio" para iti panagsuporta ti panagpili ni Bode.[33] Ti dimtengan daytoy, ti singasing ni Bode ket nagbalbalin anawatiwat a naus-usar, ken nagbalin a sapasap daytoy idi 1850 idi ti Opisina ti Nautiko nga Almanak, ti naudi a nabatbati, ket nangisukat ti panagus-usar ti Georgium Sidus iti Urano.[31]
Ti Urano ket isu-isu ti planeta a ti naganna ket naala manipud iti Griego a mitolohia ngem ti Romano a mitolohia: ti Griego a "Οὐρανός" ket simmangpet iti Ingles babaen ti Latin nga "Ūranus".[34] Ti panaginagan ti Urano ket "Uraniano".[35] Daytoy ket adda ti dua nga astronomiko a simbolo. Ti immuna a naisingasing, ♅,[lower-alpha 4] ket insingasing idi babaen ni Lalande idi 1784. Iti maysa a surat para kenni Herschel, ni Lalande ket nangilawlawag a kas ti "un globe surmonté par la première lettre de votre nom" ("ti maysa a globo a napatoktokan babaen ti umuna a letra ti apelyidom").[30] Ti naudi a naisingasing, ⛢,[lower-alpha 5] ket maysa asabali a kita dagiti simbolo para iti Marte ken ti Init gapu ta ti Urano ket isu ti Langit idi iti Griego a mitolohia, a naipanpanunotan nga inturayan babaen dagiti nagtitipon a bileg ti Init ken Marte.[36] Kadagiti pagsasao nga Insik, Hapon, Koreano, ken Bietnamis, thi nagan ti planeta ket literal a naipatarus a kas ti langit ari bituen (天王星).[37][38]
Ti Urano ket maminsan nga aglikmut iti Init iti tunggal maysa nga 84 a tawtawen ti Daga. Ti natimbengan a kaadayuna manipud iti Init ket agarup a 3 a bilion km (agarup a 20 AU). Ti karaniag ti lawag ti init idiay Urano ket agarup a 1/400 iti Daga.[39] Dagiti pagliklikmutanna nga elemento ket immuna a nakarkulo idi 1783 babaen ni Pierre-Simon Laplace.[40] Iti panakasakbayan ti panawen, dagiti madi a naggiddiatan ket nangrugi a naiparparang ti nagbaetan ti naipadto ken dagiti naipalpaliiw a pagliklikmutan, ken idi 1841, ni John Couch Adams ket immuna a nangisingasing a dagiti pagiddiatan ket mabalin a gapu ti grabitasional a panagginnuyod dagiti saan a makitkita a planeta. Idi 1845, ni Urbain Le Verrier ket nangrugrugi kadagiti nawaya a panagsuksukisokna kadagiti pagliklikmutan ti Urano. Idi Septiembre 23, 1846, ni Johann Gottfried Galle ket nakaduktal ti baro a planeta, ket ninaganan daytoy ti Neptuno, iti gangani nga asideg ti naipadto a puesto babaen ni Le Verrier.[41]
Ti panagpuspusipos a paset ti panawen ti uneg ti Urano ket 17 nga oras, 14 minutos, nga agpakanawan (retrogrado). A kas dagiti amina a higante a planeta, ti akinngato a tangatangna ket makasanay kadagit napigsa nga angin iti turong ti panagliklikmutan. Kadagiti adda a latitud, a kas ti agarup a dua a pagkatlo a kaadayo manipud iti ekuador aginggana ti abagatan nga ungto, dagiti makitkita a langa ti tangatang ket naparpardasda nga aggungunay, a makaararamid daytoy ti napno a panagtaytayyek iti basbassit ngem 14 nga oras.[42]
Ti Urano ket adda ti pakbu a pagtayyekan ti 97.77 a degrado, isu a ti pagliklikmutanna a ket agarup a paralelo ti dalumpinas ti Sistema a Solar. Daytoy ket mangited kadagiti kompleto a panagbalbaliw ti tiempona a saan a maar-aramid dagiti sabali a nangruna a planeta. Dagiti sabali a planeta ket mabalin a isirmata nga agtayyek a kas ti napakbu nga agtaytayyek a tarampo iti dalumpinas ti Sistema a Solar, bayat a ti Uyano ket agtaytayyek a kas ti napakbu nga agtultulid a bola. Iti asideg ti panawen dagiti Uraniano a solstisio, ti maysa nga ungto ket kankanayon a sanguenna ti Init bayat a dagiti sabali nga ungto liklikudanda. Adda laeng ti akikid a gisla ti lawlaw ti ekuador ti makasanay ti maysa a napardas a siklo ti rabii ken aldaw, ngem no ti Init ket nababa unay iti horisonte a kasla ti polar a rehion ti Daga. Iti sabali a bangir a pagtayyekan ti Urano ti puesto dagiti ungto a panakaisangona ti Init ket baliktad. Ti tunggal maysa nga ungto ket makaala iti agarup a 42 a tawtawen ti agtultuloy a lawag ti init, a sarunuen babaen ti 42 a tawtawen ti kinasipnget.[43] Iti asideg ti pamnawen dagiti ekuinosio, ti Init ket sanguenna ti ekuador ti Urano a mangited ti maysa a paset ti panawen dagiti siklo ti aldaw-rabii a kapadpada a makitkita kadagiti sabsabali a planeta. Ti Urano ket naabotanna ti kinaudi nga ekuinosio idi Disiembre 7, 2007.[44][45]
| Akin-amianan a hemisperio | Tawen | Akin-abagatn a hemisperio |
|---|---|---|
| Kalamiisan a solstisio | 1902, 1986 | Kalgaw ar solstisio |
| Bernal nga ekuinosio | 1923, 2007 | Otonio nga ekuinosio |
| Kalgaw a solstisio | 1944, 2028 | Kalamiisan a solstisio |
| Otonio nga ekuinosio | 1965, 2049 | Bernal nga ekuinosio |
Ti maysa apagbanagan ti pagtayyekan apuesto ket, iti katimbengan ti las-ud ti tawen, dagiti polar a rehion ti Urano ket makagun-od ti ad-adu nga enerhia manipud iti Init ngem dagiti rehionna ti ekuador. Uray kasta, ti Urano ket napudpudot idiay ekuadorna ngem dagiti ungtona. Ti panggep a mekanismo a gapuanan daytoy ket di ammo. Ti rason ti naisangsangayan a pakbu a pagtayyekan ti Urano ket saan pay unay a naamammoan, ngem ti kadawyan a panagipagarup ket iti las-ud ti pannakaporma ti Sistema a Solar, ti maysa a kapada a kadakkel ti Daga a protoplaneta ket dinungparna ti Urano, a naggappuan ti nadadael a pannakpuestona.[46] Ti abagatn nga ungto ti Urano ket gangani a dagus a naiturong idi iti Init idi las-ud ti panawen ti ilalabas a panagtayab tiVoyager 2' idi 1986. Ti pannakanagan ti daytoy nga ungto a kas ti "abagatan" ket agus-usar ti panakaipalpalawag nga inkeddeng ti Internasional a Kappon ti Astronomiko, a nainaganan a ti amianan nga ungto ti maysa a planeta wenno satelite ket nasken a ti ungto nga agturturong ti ngato ti saan nga agbalbaliw a dalumpinas ti Sistema a Solar, uray no ania man ti pagturturungan a panagtaytayyek ti planeta[47][48] Ti sabali pay a taripnong ket sagpaminsan a naus-usa, a ti amianan ken abagatn nga ungto ti maysa a bagi ket naipalpalawagan iti alagaden ti kanawan nga ima a mainaig ti turong ti pagliklikmutan.[49] Iti termino ti daytoy kinaudi a sistema ti nagsasabtan ti amianan nga ungto ti Urano ti adda ti lawag ti init idi 1986.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
