Tibet

Ti Tibet (Tibetano: བོད་, Wylie: Bod, panangibalikas [pʰø̀ʔ]; napalaka nga Insik: 藏区; tradisional nga Insik: 藏區; pinyin: Zàngqū) ket maysa a banak a rehion idiay Asia, iti amianan a daya ti Himalaya, idiay Republika ti Tattao ti Tsina. Daytoy ti tradisional a pagtaengan dagiti Tattao a Tibetano ken dagiti pay dadduma nga etniko a grupo a kas dagiti Monpa, Qiang, ken dagiti Lhoba, ken itan ket ti nataengan babaen ti adu a bilang dagiti Han ken ti tattao a Hui. Ti Tibet ket isu ti kangatuan a rehion iti lubong, nga adda ti natimbeng a kangato iti 4,900 metro (16,000 ft).

	Ti Autonomo a Rehion ti Tibetn iti kaunegan ti Republika ti Tattao ti Tsina
	"Kalatakan a Tibet"; Ti Tibet a kas tinunton babaen dagiti napatalaw a grupo dagiti Tibetano
	Dagiti Tibetano a lugar nga inkeddeng babaen ti Republika ti Tattao ti Tsina
	Dagiti lugar a tinengtengngel ti Insik a tinunton babaen ti India a kas paset ti Aksai Chin
	Dagiti lugar a tinengtengngel ti India a tinuton babaen ti Republika ti Tattao ti Tsina a kas paset ti Autonomo a Rehion ti Tibet
	Dadduma pay a lugar a naipakasaritaan iti kaunegan ti timbukel ti kultura ti Tibet

Rimsua ti Tibet idi maika-7 a siglo a kas maysa a naipagkaykaysa nga imperio, ngem kalpasanna daytoy ket nabingbingay kadagiti nadumaduma a teritorio. Ti kaaduan ti akinlaud ken tengnga a Tibet (Ü-Tsang) ket kankanayon dagitoy idi a bassit laeng a naipagkaykaysa babaen dagiti serye ti gobierno ti Tibet idiay Lhasa, Shigatse, wenno dagiti asideg a lokasion; dagitoy a gobierno kadagiti nadumaduma a panawen ket adda iti turay dagiti nadumaduma a katurayan dagiti Mongol ken Insik. Dagiti akindaya a rehion ti Kham ken Amdo ket kankanayon a natartaripato kadagiti saan a sentral a patneng nga estruktura ti politika, daytoy ket nabingbingay kadagiti bilang ti babassit a prinsipalidad ken dagiti grupo ti tribu, ken bayat pay a dagus a tinurturayan dagiti Insik; kaaduan kadagitoy a lugar ket kanungpalan a naitipon kadagiti probinsia ti Insik iti Sichuan ken Qinghai. Dagiti agdama a pagbeddengan ti Tibet ket sapasap dagitoy a nabangon idi maika-18 a siglo.^[1] Kalpasan ti pannakarebba ti Qing a Dinastia idi 1912, dagiti soldado ti Qing ket naikkatanda ti igam ken nakuyoganda a rimmuar idiay Lugar ti Tibet (Ü-Tsang). Ti rehion ket nangirangarang ti pannakawayana idi 1913. Kalpasanna ti Lhasa ket nangala ti panagtengngel ti akinlaud a paset ti Probinsia ti Xikang. Ti rehion ket nagtalinaay ti autonomiana aginggana idi 1951, idi kalpasan ti Panagraut ti Tibet, ti Tibet ket naitipon idi iti Republika ti Tattao ti Tsina (People's Republic of China - PRC), ken ti dati a gobierno ti Tibet ket naikkat idi 1959 kalpasan ti napaay a yaalsa.^[2] Tatta nga aldaw, ti Republika ti Tattao ti Tsina ket turturayanna ti akinlaud ken tengnga a Tibet a kas ti Autonomo a Rehion ti Tibet bayat a dagiti akindaya a lugar ket kaaduan dagitoy iti kaunegan dagiti probinsia ti Sichuan ken Qinghai. Adda dagiti irteng a maipanggep ti politikal a kasasaad ti Tibet^[3] ken dagiti agsupsuppiat a grupo ket eksiloda nga aktibo.^[4]

Ti ekonomia ti Tibet ket tinurayan babaen ti pagbiagan nga agrikultura, ngem ti turismo ket agbalbalinen a dumakdakkel nga industria idiay Tibet kadagiti napalabas a dekada. Ti kaaduan a relihon idiay Tibet ket ti Tibetano a Budismo, iti pay maipatinayon adda pay ti Bön nga isu daytoy idi ti patneng a relihion ti Tibet sakbay ti isasangpet ti Budismo idi maika-7 a siglo CE (ti Bön itan ket kapadpada ti Tibetano a Budismo ^[5]) ngem adda pay dagiti minoridad a Muslim ken Kristiano. Ti Tibetano a Budismo ket kangrunaan nga impluensia iti arte, musika, ken dagiti piesta iti rehion. Ti Tibetano nga arkitektura ket mangipakpakita kadagiti Insik ken Indiano impluensia. Ti kangrunaan a makmakan idiay Tibet ket dagiti natuno a sebada, karne ti yak, ken tsa a mantekilia.

Dagiti nota

1. Goldstein, Melvyn, C.,Panagbalbaliw, Suppiat ken Panagtultuloy kadagiti Komunidad ti Nomadiko a Pastoralista: Ti Kaso a Panagadal ti Lumaud a Tibet, 1950–1990, 1994, Ania kadi ti Tibet? – Kinapudno ken Kunkuna, pp76-87
2. "Saludsod ken Sungbat: Tsina ken Tibet". BBC News. 2008-06-19.
3. Lee, Peter (2011-05-07). "Ti namnama ti Tibet ket adda laeng iti kaunegan". The Asia Times. Naala idi 2011-05-10. Ni Robin [parbo a nagan ti ubing a Tibetano idiay Qinghai] ket impalawagna a ti rehion a kas kaldero ti irteng. Dagiti Tibetano ket nakaungungetda kadagiti nadumaduma nga aresto manipud kadagiti protesta ti 2008. Ngem dagiti lokal a Tibetano ket saanda nga inururnong ti bagbagida. 'Nakaro a nakaunginget iti Gobierno ti Insik ken ti Insik a tattao,' kinuna ni Robin. 'Ngem awan ti ammoda a panunot a maaramid. Awan ti daulo. No adda dagiti daulo a rummuar ken no adda tumulong tumiponda dagitoy.' Dakami … ket nakangeg kadagiti sarsarita ti sibil a di panagtulnog kadagiti naiparaigi a purok. Iti maysa apurok, dagiti Tibetano ket pinuoranda dagiti wagayway ti Insik ken imbes ket nga inpangatoda ti naiparit a wagayway ti Niebe a Leon ti Tibet. Dagiti agturturay … ket ibaludda dagiti siam a taga-purok … Kinuna ti maysa anomado ket... 'Kalpasanto a matayak … malaglagipto dagiti annakko a lalaki ken dagiti apokok. Kaguradanto ti gobierno.'
4. "Dagiti rehion ken dagiti teritorio: Tibet". BBC News. 2010-12-11.
5. "Bön". ReligionFacts. Naala idi 2012-08-26.

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Tibet iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Tibet manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)