masna a siensia a maipapan iti panagadal iti biag ken dagiti sibibiag nga organismo From Wikipedia, the free encyclopedia
Ti biolohia ket maysa a masna a siensia a maipapan iti panagadal iti biag ken dagiti sibibiag nga organismo, a mairaman dagiti patakderda, aramid, panagtubo, taudan, ebolusion, panakaiwarwaras, ken taksonomia.[1] Ti biolohia ket nawatiwatat a suheto a naglaon kadagiti adu a subdibision, dagiti topiko, ken dagiti disiplina. Kadagiti kangrunaan a topiko ket dagiti lima a mangtipon a pamunganayan a mabalin a maibagbaga a dagiti kammasapulan nga annuroten iti moderno a biolohia:[2]
.jpg) |
 |
 |
 |
| Ti biolohia ket agibingbinglay ti panagadal kadagiti adu ken nadumaduma a kita dagiti sibibiag nga organismo. (ngato: E. coli a bakteria ken gazella) (baba: dakkel a barrairong and pako ti kayo) | |
Dagiti subidisplina iti biolohia ket mabigbigan kadagiti batayan iti gantingan a dagiti organismo ket inadadal ken dagiti pamay-an nga usaren ti panagadal kaniada: ti biokimiko ket sukimatenna ti pamunganayan a kimiko iti biag; ti molekular a bilolohia ket adalenna ti narikut a panakitinnignay dagiti sistema iti biolohiko a molekula; ti selula abiolohia ket sukimatenna ti kangrunaan a pasdek a lapped kadagiti amin a biag, ti selula; ti pisiolohia ket sukimatenna ti maipapan ti bagi ken kimiko a rebbengan dagiti kulapot, dagiti organo, ken dagiti sistema ti organo iti maysa nga organismo; ken ti ekolohia ket sukimatenna no kasano a makitinnignay dagiti nadumaduma nga organismo ken tumaripnong iti bukodda nga enbironmento.[3]
Ti termio a biolohia ket naala manipud iti Griego a balikas a βίος, bios, "biag" ken ti suldong a -λογία, -logia, "panagadal iti." Daytoy ket agparang iti Aleman (a kas ti biologie) a nasapsapa ngem idi 1791, ken mabalin a maysa a likud a pormasion manipud iti daan a balikas a amphibiolohia (a kayatna a sawen ket ti panagadal dagiti anpibio ) babaen ti panagikkat ti immuna ngaamphi-. Ti nagan ket namatmati nga immuna nga inusar babaen ni Karl Burdach (1776–1847) a mangibanga ti panagadal ti tao. Ni Jean-Baptiste Lamarck idi ti (1744–1829) immuna a nagusar iti nalawlawa a kapanunotan.[4]
Urayno ti biolohia iti moderno a pormana ket maysa a kabarbaro ken agdama a panakarang-ay, dagiti siensia a maikabagian ken mairaman iti daytoy ket naadadalen manipud kadagiti taga-ugma a panawen. Ti masna a pilosopia ket kinasapsapa nga inadal idi dagiti sibilisasion iti Mesopotamia, Ehipto, ti Indiano a subkontinente, ken Tsina. Nupay kasta, ti taudan ti moderno a biolohia ken ti arngianna ti panagadal iti masna ket kaaduan a nasursurotan manipud idi tag-ugma a Gresia.[5] Bayat a ti ormal a panagadal iti medisina ket nanipud pay idi ni Hippocrates (ca. 460 BC – ca. 370 BC), ni Aristotle (384 BC – 322 BC) nga isu ti kaadua a nagparawad ti panagrangrang-ay ti biolohia. Dagiti naipangpangruna ket dagiti Dagiti Pakasaritaan iti Ayup ken dagiti sabsabali nga obrana a nangipakita kadagiti naturalista panagirayna, ken dagiti simmakbay nga ad-adu nga emperiko nga obrana a nagipatengnga ti isip iti bilohiko a gapuanan kendibersidda iti biag. Ti simmaruno kenni Aristoteles idiay Lyceum, a ni Theophrastus, ket nagsurat kadagiti serye ti liblibro iti botania a nabati a kas ti kangrunaan a kontribusion iti taga-ugma iti siensia dagiti mula, ken dagiti pay mapan iti Tengnga a Pannpanawen.
Dagiti eskolar iti medibal nga Islamiko a lubong a nagsurat iti biolohia ket mairaman ni al-Jahiz (781–869), Al-Dinawari (828–896), nga isu ket nagsurat ti botania,[6] ken ni Rhazes (865–925) nga isu ket nagsurat iti anatomia ken pisiolohia. Ti medisina ket naipangpangruna nga inadadal babaen dagiti Islamiko nga eskolar a nagob-obra iti tinawtawid a Griego a pilosopia, bayat a ti masna a pakasaritaan ket kaaduan a nakaala kadagiti Aristoteliano a kapanunotan, a naipangpangruna ti panagtengtengngel ti natalinaay a pagsasarunuan iti biag.
Ti biolohia ket napardas a naparang-ay ken nagtubo babaen ti dramatiko a pannakaparang-ay ti mikroskopio niAntony van Leeuwenhoek. Isu daytoyen nga idi a dagiti eskolar ket nakaduktal ti spermatozoa, bakteria, inpusoria ken ti aragaag a panakakaskasdaaw ken dibersidad iti mikroskopiko a biag. Dagiti panagsukimat babaen ni Jan Swammerdam ket nangiturong kadagiti baro a panagayat iti entomolohia ken nangitakder ti kangrunaan a pamay-an iti mikroskopiko a panagrangkay ken panagmantsa.[7]
Dagiti panagrang-ay ti mikroskopia ket adda daytoy ti natukok nga impakto iti biolohiko a panagpampanunot. Idi nasapa a maika-19 a siglo, adu dagiti biologo a nagitudo ti sentro a pannakaipangpangruna iti selula. Idi 1838 ken 1839, ni Schleiden ken Schwann ket nangrugida a nagiragpat ti kapanunotan a ti (1) ti kangrunaan a paset dagiti organismo\ ket ti sellula ken (2) dagiti agmaymaysa a selula ket addaanda kadagiti pakaidumaan iti biag, urayno suppiatenda ti kapanunotan a dagiti (3) amin a selula ket nagtaud manipud iti panagbingbingay dagiti sabsabali a selula. Agyamantayo kadagiti obra ni Robert Remak ken Rudolf Virchow, nupay kasta, babaen ti 1860s kaaduan kadagiti biologo ket immawatda kadagiti tallo a doktrina iti naam-ammauanton a kas ti selula a teoria.[8]
Iti agdama, ti taksonomia ken panakaidasig ket nagbalin a nagtengngaan ti isip iti masna a pakasaritaan. Ni Carolus Linnaeus ket nagipablaak ti maysa a kangrunaa a taksonomia para iti masna a lubong idi 1735 (dagiti nadumaduma a kita ket naususaren manipud idin), ken ti 1750 a panagiyammo ti sientipiko a nagnagan para kadagiti amin a sebbanganna.[9] Ni Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon, ket trinatona dagiti sebbangan a kas dagiti parbo a kategoria ken dagiti sibibiag a porma a kas nalukneng—nga agpalpaltiing pay a ti posibilidad iti kadawyan a nagtaudan. Urayno isu ket sinuppiatna ti ebolusion, ni Buffon ket maysa a nangruna a pigura iti pakasaritaan iti ebolusionario a kapanunotan; ti obrana ket nakaimpluensia kadagiti ebolusionario a teoria kenni Lamarck ken Darwin.[10]
Dagiti naganetget a panagpanpanunot ti ebolusionario ket nagtaud kadagiti obra ni Jean-Baptiste Lamarck. Nupay kasta, ti Britaniko a naturalista a ni Charles Darwin, a nagtipon ti bioheograpiko nga arngian iti Humboldt, ti unipormista a heolohia ni Lyell, dagiti sinursurat ni Thomas Malthus ti panagrang-ay ti populasion, ken ti bukodna a kalaing iti morpolohiko, a nagpartuat ti naballigi a teoria ti ebolusion a naibatay iti masna a panagpili; kapadpada a panagrason ken ebidensia a nagiturong kenni Alfred Russel Wallace ti nawaya a panakaabotna ti isu met laeng a nagpatinggaan.[11]
Ti pannakaduktalan iti maipapan ti bagi a representasion iti panagtawid ket dimteng kadagiti ebolusionario a pamunganayan ken henetiko ti populasion. Idi 1940s ken nasapa a 1950, dagiti eksperimento ket nagitudo ti DNA a aks komponente dagiti kromosoma a angtengngel kadagiti henes. Ti panakitengngaan dagiti isip dagiti baro a modelo nga organismo a kas dagiti birus ken bakteria, ken dagiti pay panakaduktalan iti doble a helikoidal a patakder iti DNA idi 1953, ket nagmarka ti panagdaliasat iti panawen iti molekular a henetiko. Manipud idi 1950 aginggana iti agdama a panawen, ti biolohia ket nawatiwaten a naipadakkel iti melekular a pagturayan. Ti henetiko a kodigo ket narengngat ni Har Gobind Khorana, Robert W. Holley ken ni Marshall Warren Nirenberg kalpasan ti DNA ket naawatan nga aglaon kadagiti kodones. Kanungpalanna, ti Gandat a Henoma ti Tao ket nairugi idi 1990 nga adda ti namnama iti panagmapa ti sapasap a henoma ti tao. Daytoy a gandat ket nalpas idi 2003,[12] nga adda pay dagiti adu a panagusig nga agdama a maipabpablaak. Ti Gandat a Henoma ti Tao ket isu ti immuna nga addang iti sangalubongan a ganetget a pannakaitipon dagiti naumnong a pannakaammo iti biolohia iti nairebbengan, a molekular a pannakaipalpalawag iti bagi ti tao ken dagiti bagi ti organismo.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
