taga-ugma a sibilisasion ti Akin-amianan a daya iti Aprika From Wikipedia, the free encyclopedia
Ti taga-ugma nga Ehipto ket maysa idi a taga-ugma a sibilisasion ti Akin-amianan a daya iti Aprika, a kaaduan ti igid ti baba a gay-atan ti Karayan Nile nga iti tatta nga aldaw ket ti pagilian iti Ehípto. Ti Ehipsio a sibilisasion ket nabukel idi panawen ti 3150 BC (babaen ti binnagbagaan nga Ehipsio a kronolohia)[1] a ti politikal a panagtitipon iti Ngato ken Baba nga Ehipto babaen ti immuna a paraón.[2] Ti pakasaritaan iti taga-ugma nga Ehipto ket rimsua kadagiti serye dagiti natalna a Pagarian, a naisina babaen dagiti panawen dagiti mainaig a yaalsa a makunkuna a dagiti Agtengnga a Panawen: ti Daan a Pagilian iti Nasapa a Gambang a Panawen, ti Tengnga a Pagarian iti Tengnga a Gambang a Panawen ken ti Baro a Pagarian iti Naladaw a Gambang a Panawen. Ti Ehipto ket nakagaw-at ti patingga ti kabileganna iti panawen ti Baro a Pagarian, idiay Ramesside paset ti panawen, kalpasan daytoy simrek iti maysa a paset ti panawen iti nabuntog a panagapday. Ti Ehipto ket naparukma babaen kadagiti agsasaruno a gangganaet a kabilegan (a mairaman ti Persiano a panagturay) iti daytoy a Naladaw a Paset ti Panawen. Iti nagbanagan ti ipupusay ni Alehandro ti Natan-ók, maysa kadagiti heneralna, ni Ptolemy Soter, ket inbangonna ti kenkuana a kas ti agturay iti Ehipto. Daytoy a Ptolemaiko a Dinastia ket nagturay iti Ehipto aginggana idi 30 BC, idi daytoy ket nabatuag iti Romano nga Imperio ken nagbalin a Romano a probinsia.[3]
Ti panaballigi ti taga-ugma a sibilisasion ti Ehipto ket nagun-od babaen ti abilidadna nga umampon kadagiti kasasaad iti Tanap ti Karayan Nilo. Dagiti maipadto a panaglayus ken dagiti natengngel a panagsibog iti nalames a tanap ket nagpataud kadagiti apit, a daytoy ket nangsungrod ti sosial a panagrang-ay ken kultura. Gapu ti kaadu ti nabatbati a rekurso, ti administrasion ket nagitalged ti panagala kadagiti mineral iti tanap ken dagiti nakapalikmut a rehion a desierto, ti nasapa a panagrangrang-ay iti maysa a nawaya a sistema ti panagsurat, ti organisasion dagiti naurnong a panagbangon ken dagiti agrikultura a gandat, komersio kadagiti nakapalikmut a rehion, ken ti maysa a milisia a naipanggep a mangatiw dagiti gangganaet a kabusor ken pagipatalgedan panagturay ti Ehipto. Ti panagpasayaat ken panagurnos kadagitoy nga ar-aramid ket burokrata dagiti napili a tattao nga eskriba, dagiti relihioso a daulo, ken dagiti administrador a tinengtengngel babaen ti Paraon a nagpatalged ti panagtitinnulong ken panagkaykaysa dagiti Ehipsio a tattao iti konteksto iti napasayaat a sistema dagiti relihioso a pammati.[4][5]
Dagiti adu a naitungpal dagiti taga-ugma nga Ehipsio ket mairaman ti panagipagbatuan, panagtukod ken dagiti pamay-an ti panagbangon a dagitoy ket nangipakabael ti panagaramid dagiti nagdakkel a piramida, dagiti templo, ken dagiti obelisko; ti maysa a sistema dagiti matematika, ti maysa a naipakat ken naisumamay a sistema iti medisina, panagsibog a sistema ken dagiti pamay-an ti panagpataud ti agrikultura, dagiti immuna nga ammo a barko, dagiti Ehipsio a porselana ken dagiti pamay-an ti sarming, dagiti baro a porma iti literatura, ken ti kasapaan a naamammoan a tulag ti kappia.[6] ti nabati ken kabayagan a legado ti Ehipto. Dagiti bukodna nga arte ken arkitektura ket kaaduan dagitoy a kinopkopia, ken dagiti tagikuana nga antigo ket inaw-awit kadagiti adayo a suli iti lubong. Dagiti nagdadakkelan a dadael ket nagparegget kadagiti kapanunutan dagiti agbanbaniaga ken mannurat kadagiti napalabas a siglo. Ti baro a panagrespeto para kadagiti antigo ken naitukiten iti nasapa a moderno a paset ti panawen ket nangiturong iti sientipiko a panag-usig iti Ehipsio a sibilisasion ken nalatlatak a panagyaman kadagiti bukodna a legado ti kultura.[7]
Ti Nilo ket isu ti patataudan ti pagbiagan iti daytoy a rehion para iti kaaduana a pakasaritaan ti nagtagitaoan.[8] Ti nalames a paglayusan a tanap iti Nilo ket nagited kadagiti nagtagitaoan ti oportunidad nga agparang-ay ti nataengan nga agrikultura nga ekonomia kenti maysa a nsaysayaat, naisentro a kagimongan a nagpakabael a pasuli iti pakasaritaan ti sibilisasion ti nagtagitaoan.[9] Dagiti nomadiko a moderno a tao nga agananup-agburburas ket nagrugida a nagnaed idiay tanap ti Nilo ti agtarus ti gibus iti Tengnga a Pleistoseno idi agarup a 120 a tawtawen. Idi naladaw a Paleolitiko a paset ti panawen, ti namaga a klima iti Akin-amianan nga Aprika ket pimmudmudot ken nagmagmaga, a nangpilit ti populasion iti daytoy a lugar ti agkonsentrado iti igid iti daytoy a rehion.
Dagiti Predinastiko ken Nasapa a Dinastiko a panawen, ti Ehipsio a klima ket saan a namagmaga ngem iti tatta nga aldaw. Dagiti dadakkel a rehion iti Ehipto naabbongan kadagiti kakaykayoan a sabana ken laslasaten babaen dagiti pangen iti agararab nga ungulata. Dagiti rukbos ken ayup ket ad-aduda kadagiti amin a kapalikmutan ken ti rehion ti Nile ket nagsuporta kadgiti dakkel a populasion kadagiti agtaytayab nga ayup nga agnanaed iti danum. Ti panagananup ket kadawyan nga aramid para kadagiti Ehipsio, ken daytoy pay ti paset ti panawen a dagiti adu nga ayup ket immuna a napaamo.[10]
Idi agarup a 5500 BC, dagiti bassit a tribu nga agnanaed idiay tanap tyi Nilo ket nagrang-ay kadagiti serye iti kultura nga agiparparang ti natalinaed a panagtengngel iti agrikultura ken ayup a panagtaltalon, ken mailasinda kadagiti seramika ken dagiti banag a tagikuada, a kas ti sagaysay, pulseras, ken dagiti abolario. Ti kadakkelan kadagitoy a kultura iti ngato nga (Akin-amianan) Ehipto, ti Badari a daytoy ngata ket nagtaud idiay Akinlaud a Disierto, ket ammo daytoy kadagiti nasayaat a seramiko, dagiti bato a ramit, ken ti panagusarna iti gambang.[11]
Idiay Akin-amianan nga Ehipto, ti Badari ket sinaruno babaen dagiti Amratian ken Gerzean,[12] a nagisangpet kadagiti napasayaat a teknolohia. Iti Gerzian a panawen, adda dagiti nasapa nga ebidensia a panakaammoan ti Asideg a Daya, a naisangsangayan ti Kanaan ken ti Biblos pantar.[13]
Idiay Akin-amianan nga Ehipto, ti Naqada a kultura, a kapadpada ti Badari, ket nagrugi a nagpadakkel iti igid ti Nilo idi 4000 BC. A kas kasapsapa ti Naqada I a Paset ti Panawen, dagiti predinastiko nga Ehipsio ket gimmatang kadagiti obsidiano manipud idiay Ethiopia, nga inususar a panagsukok kadagiti dapig ken sabsabali a banag manipud iti alipaga.[14] Iti agarup a paset ti panawen iti 1,000 a tawtawen, ti Naqada a kultura ket nakaparang-ay manipud kadagiti bassit a komunidad ti agtaltalon iti maysa a nabileg a sibilisasion a dagiti daulona ket kompleto nga agtengtengngel kadagiti tattao ken rekursos iti tanap ti Nilo.[15] Nagbangbangon ti maysa a sentro ti bileg idiay Hierakonpolis, ken kalpasan daytoy idiay Abidos,dagiti daulo ti Naqada III ket nagpadakkel ti panagtengngelda iti agpa-amianan nga Ehipto iti igid ti Nil.[16] Nakiginnatangda pay kadagiti Nubia iti abagatan, ti oasis iti lumaud a desierto iti laud, ken dagiti kultura iti dumaya a Mediteraneo ken Asideg a Daya iti daya.[16] Ti naaria a Nubian a pannakaitabon idiay Qustul ket nagpataud kadagiti artipakto a nagawit kadagiti kas pagarigan a dinastiko a simbolo ti Ehipsio, a kas ti balangat iti Ehipto ken palkon.[17][18]
Ti Naqada a kultura ket nagaramid kadagiti nadumaduma a pagpilian kadagiti materiales a tagilako, a mangipakpakita ti panagdakdakkel ti bileg ken kabaknang dagiti napili a tattao, ken dagiti pay inususar ti kangimongan a banbanag, amairaman dagiti sagaysay, bassit nga estatua, napintaan a bangbanga, dagiti napintas a naarkosan a bato a putik, dagiti kosmetiko a paleta, ken dagiti alahas a balitok, lapis, ken marpil. Nagparang-ayda pay kadagiti seramiko a pagpasileng a naamammoan a kas ti porselana, a dagitoy ket inusar iti Romano a Paset ti Panawen a panagarkos kadagiti tasa, anting-anting, ken dagiti pigurina.[19] Idi panawen ti kinaudi a predinastiko a paset, ti Naqada a kultura ket nangrugrugi nga agus-usar kadagiti naisuusrat a simbolo a dagitoy ket nagbanagan ti napno a sistema dagiti heroglipiko para iti panagsurat ti taga-ugma nga Ehipsio a pagsasao.[20]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
