Panagpudot ti lubong
panagpangato ti katimbengan a temperatura ti tangatang iti Daga / From Wikipedia, the free encyclopedia
Ti Panagpudot ti lubong (Ingles: Global warming) ket daytoy ti panagpangato ti katimbengan a temperatura ti tangatang iti Daga ken dagiti taaw manipud idi gibus iti maika-19 a siglo ken dagiti naipadto a panagtultuloy. Manipud idi rugi ti maika-20 a siglo, ti katimbengan a temperatura ti rabaw ti Daga ket nagpangato babaen ti agarup a 0.8 °C (1.4 °F), nga addaan iti agarup a dua a pagkatlo kadagiti panagpangato ket rimsua manipud idi 1980.[2] Ti panagpudot iti klima a sistema ket awan dudua, ken dagiti sientista ket ad-adu ngem 90% a sigurado a kaaduan kadagitoy ket naaramid babaen ti immadu a konsentrasion iti inbernadero nga alingasaw a napataud babaen kadagiti aramid ti nagtagitaon a kas dagiti panagpaawan ti kabakiran ken ti panagpuor kadagiti posil a sungrod.[3][4][5][6] Dagiti a nasukimat ket mabigbigan babaen ti nailian a siensia dagiti akademia kadagiti amin a kangrunaan a naparang-ay a pagpagilian.[7][A]
Dagiti maipadpadto a modelo ti klima ket naipabuklan idi 2007 a Reporta ti Maikapat a Panagipateg (AR4) babaen ti Intergobernmental a Sangkabenneg iti Panagbalbaliw ti Klima (IPCC). Nangibagbagada nga iti las-ud ti maika-21 a siglo ti rabaw a temperatura ti lubong ket mabalin nga umad-adu a ngumato iti 1.1 iti 2.9 °C (2.0 iti 5.2 °F) para iti kababaanda a Naipangpangruna a Reporta dagiti Senario ti Sengngaw ken 2.4 iti 6.4 °C (4.3 iti 11.5 °F) para iti kangatoda.[8] Dagitoy a sakup kadagitoy a karkulo ket nagtaud manipud iti panagusar kadagiti modelo nga adda dagiti aggigiddiat a sensitibidad ti konsetrasion ti alingasaw iti inbernadero.[9][10]
Dagiti masakbayan a ballag ken mainaig a panagbalbalaiw ket maigiddiat manipud kadagiti rehion ti lawlaw ti lubong.[11] Dagiti pagtonoyan iti panagpangato ti temperatura ti lubong ket mangiraman ti maysa a panagpangato kadagiti lessaad ti baybay ken ti panagbalbaliw ti kaadu ken tabas iti tudo, ken dagiti pay mabalin a panagpadakkel dagiti subtropikal a desierto.[12] Ti panagpudot ket manamnama a napigpigsa idiay Artiko ken mainaigto iti agtultuloy a panagsanud dagiti glasier, permafrost ken yelo ti baybay. Dagiti mabalin pay a pagtonoyan iti panagpudot ket mairaman ti kankanayon nga irurumsua dagiti pasamak ti nakaro a tiempo a mairaman dagiti allon ti pudot, igaaw ken napigsa a tudo, panag-asido ti taaw ken pannakapukaw dagiti sebbangan gapu kadagiti agbalbaliw a rehimen ti temperatura. Dagiti pagtonoyan a nakaro para iti tattao ket mairaman ti seguridad ti taraon manipud kadagiti panagbabassit kadagiti maapit ken ti pannkapukaw kadagiti pagnaedan manipud iti inundasion.[13]
Dagiti maisingsingasing a panagsungbat nga annuroten iti panagpudot ti lubong ket mairaman ti panagpalag-an babaen ti panagpabassit kadagiti sengngaw, panagampon kadagiti pagtonoyanna, ken dagiti mabalin a masakbayan a heoinhenieria. Kaaduan ti pagpagilian ket partido ti Pagibatayan a Taripnong ti Panagbalbaliw ti Klima ti Nagkaykaysa a Pagpagilian (UNFCCC),[14] a ti dumtengan ti gandatda ket ti panagpawil kadagiti makadangran nga antropoheniko a (a kas ti, pinataud ti tao) a panagbalbaliw ti klima.[15] Dagiti Partido ti UNFCCC ket nangamponda kadagti sakup ti annuroten a naidaremdem a mangpabassit kadagiti alingasaw a sengngaw ti inarbedero[16]:10[17][18][19]:9 ken ti panagtulong ti panagampon ti panagpudot ti lubong.[16]:13[19]:10[20][21] Dagiti Partido ti UNFCCC ket nangitunosda nasken dagiti panagpabassit kadagiti sengngaw,[22] ken dagiti masakbayan a panagpudot ti lubong ket mapatinggaan ti baba ti 2.0 °C (3.6 °F) a mainaig ti pre-industrial nga agpang.[22][B] Dagiti reporta naipablaak idi 2011 babaen ti Enbironmento a Programa ti Nagkaykaysa a Pagpagilian[23] ken ti Ahensia ti Internasional nga Enerhia[24] ket mangisingsingasing a dagiti ganetget manipud iti naspsapa ngem maika-21 a siglo a panagpabassit kadagiti sengngaw ket saan a makaanay ti UNFCCC a puntaan ti 2 °C.