Baro a Selanda

Ti Baro a Selanda (Ingles: New Zealand) (Māori: Aotearoa) ket maysa nga isla a pagilian a mabirukan idiay abagatan a laud ti Taaw Pasipiko. Ti heograpiko a pakabuklan daytoy a pagilian ket buklen ti dua a kangrunaaan a bagi ti dagdaga iti Amianan ken Abagatan nga is-isla ‒ ken dagiti adu pay a babassit nga is-isla. Naisanglad ti Baro a Selanda ti 1,500 kilometro (900 mi) a daya iti Australia ti ballasiw ti Baybay Tasman ken ti agarup a 1,000 kilometro (600 mi) nga abagatan dagiti isla a pagilian ti Pasipiko iti Baro a Kaledonia, Fiji, ken Tonga. Gapu ti kaadayona, isu daytoy ti kaudian a tinagtagitao ti tattao.

Baro a Selanda Aotearoa
Wagayway Eskudo
Nailian a kanta:  "Apo Dios Ikanawam ti Baro a Selanda" "Apo Dios Isalakanmo ti Reina"[n 1]
Ti hemisperio a naipatengnga idiay Baro a Selanda
Kapitolio	Wellington 41°17′S 174°27′E
Kadakkelan a siudad	Auckland
Opisial a sasao	Ingles (95.9%)[n 2] Māori (4.2%) Senial a pagsasao ti Baro a Selanda (0.6%)
Nailian a pagsasao	Ingles (98%)
Grupgrupo ti etniko	78% Europeano/Dadduma oay[n 3] 14.6% Māori 9.2% Asiano 6.9% Tattao ti pasipiko
Nagan dagiti umili	Taga-Baro a Selanda, Kiwi (panagsarsarita)
Gobierno	Unitario a parliamentario a batay-linteg a monarkia
• Monarkia	Isabel II
• Gobernador-Heneral	Cindy Kiro
• Kangrunaan a Ministro	Jacinda Ardern
Panagwaywayas  manipud iti Nagkaykaysa a Pagarian[n 4]
• Batay-linteg a Tignay ti Baro a Selanda 1852	17 Enero 1853
• Pagturayan	26 Septiembre 1907
• Alagaden iti Westminster	11 Disiembre 1931 (naampon idi 25 Nobiembre 1947)
• Batay-linteg a Tignay 1986	13 Disiembre 1986
Kalawa
• Dagup	268,021 km2 (103,483 sq mi) (Maika-75)
• Danum (%)	1.6[n 5]
Populasion
• Karkulo idi October 2021	5,132,870 [5] (Maika-121)
• Senso idi 2018	4,699,755[6]
• Densidad	19.1/km2 (49.5/sq mi) (Maika-167)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2021
• Dagup	$226.566 billion[7] (64th)
• Tunggal maysa a tao	$44,226[7] (42nd)
GDP (nominal)	Karkulo idi 2021
• Dagup	$243.332 billion[7] (50th)
• Tunggal maysa a tao	$47,499[7] (22nd)
Gini (2019)	33.9[8] kalalainganna
HDI (2019)	0.931[9] nangato unay · Maika-14
Kuarta	Doliar ti Baro a Selanda (NZD)
Sona ti oras	UTC+12 (NZST[n 6])
• Kalgaw (DST)	UTC+13 (NZDT)
	(Sep aginggana ti Abr)
Pormat ti petsa	aa/bb/tttt
Pagmanehuan	kanigid
Kodigo ti panagtawag	+64
Kodigo ti ISO 3166	NZ
TLD ti internet	.nz[n 7]

Dagiti Polinesio ket tinaenganda ti Baro a Selanda idi 1250–1300 CE ken nakaparang-ayda ti naisangsangayan a Māori a kultura, kendagiti Europeano ket immunada a nakadanon idi 1642 CE. Ti panangiyam-ammo ti patatas ken dagiti maskit ket nangirugi kadagiti yaalsa kadagiti Māori idi las-ud ti kasapaan ti maika-19 a siglo, a nangiturongan dagiti suppiat ti tribu a Maskit a Gubgubat. Idi 1840 dagiti Britaniko ken Māori ket nagpirmada ti maysa a tulagan a nangaramid ti Baro a Selanda a kas maysa a kolonia ti Britaniko nga Imperio. Ti bilang dagiti imigrante ket immad-adu unay ken dagiti suppiat ket kimmaro kadagiti Gubgubat ti Baro a Selanda, a nagbanagan iti adu a panagala kadagiti daga ti Māori idiay tengnga ti Amianan nga Isla. Ti ekonomiko a panagsagsagaba ket sinarunuan babaen dagiti paset ti panawen iti politikal a reporma, nga addan ti ti pannakagun-od ti babbai a makabutos idi las-ud ti tawtawen ti 1890, ken ti maysa a nam-ay nga estado a naipatpatakder manipud idi tawtawen ti 1930. Kalpasan ti Sangalubongan a Gubat II, ti Baro a Selanda ket kimmaddua iti Australia ken ti Estados Unidos iti seguridad a tulagan ti ANZUS, urayno ti Estados Unidos iti kalpasan daytoy, aginggana idi 2010, ket pinasardengna ti tulagan idi ti Baro a Selanda ket nangiparit kadagiti armas a nuklear. Ti Baro a Selandad ket paset ti pannakibingbingayan ti intelihensia kadagiti Angloesperio a pagilian, ti UKUSA a Tulagan. Dagiti Tga-Baro a Selanda ket agragrag-oda ti maysa a kangatuan nga alagaden ti panagbiag iti lubong idi tawtawen ti 1950, ngem idi tawtawen ti 1970 daytoy ket nakakitan ti nakaro a a resesions, a pinakaro babaen kadagiti kellat ti petroleo ken ti iseserrek ti Nagkaykaysa a Pagarian iti Ekonomiko a Komunidad ti Europa. Ti pagilian ket napan iti nangruna nga ekonomiko a panabalbaliw idi las-ud ti tawtawen ti 1980, a nnagibaliw daytoy manipud iti maysa a protktionista iti maysa a liberalisado a nawaya a panagtagilako nga ekonomia. Dagiti pagtagilakuan ti Baro a Selanda kadagiti eksport ti agrikultura ket immadu a nagdumaduma manipud idi tawtawen ti 1970, nga adda idi ti kaaduan nga eksport ti dutdut ket sinukatan ti babaen ti paggatasan a produkto, karne, ken bino.

Dagiti paammo

1. Ti "Apo Dios Isalakanmo ti Reina" ket opisial a nailian a kanta ngem mapasap a maus-usar laeng kadagiti naarian ken bise a naarian a paspasamak.^[1][2]
2. Ti porsiento ti pagsasao ket agnayon ti ad-adu ngem 100% gapu ta adu dagiti tattao nga agsasao ti ad-adu ngen maysa a pagsasao. Saanda nga iraman dagiti saan a mausar a sungbat ken dagiti saan nga agsao ti pagsasao (a kas dagiti ubbing unay nga agsao).
3. Ti porsiento ti etnisidad ket agnayon ti sumurok a 100% gapu ta adu dagiti tattao a nainaganan nga ad-adu ngen maymaysa nga etniko a grupo.^[3]
4. Adda dagiti adu a petsa a mangibaga ti panagwayawayas (kitaen ti Pananagwayawayas iti Baro a Selanda).
5. Ti pannakaitutop ti lugar iti Baro a Selanda (malaksid dagiti estuario) dagiti nasakupan ti karayan, dagiti danaw ken dagiti alog, manipud kadagiti bilang ti Kelleb ti Kasisigud a Datos ti Baro a Selanda,^[4] ket (357526 + 81936) / (26821559 – 92499–26033 – 19216) = 1.6%. No dagiti nalukatan nga estuario a danum, manglares, ken dagiti naapgadan a mulmula ket mairaman, ti bilang ket 2.2%.
6. Ti Is-isla ti Chatham ket addaan iti sabali a sona ti oras, 45 minuto nga umuna ngem ti Baro a Selanda.
7. Dagiti teritorio iti Niue, ti Is-isla ti Cook ken Tokelau ket adda bukodda a cctlds, .nu, .ck ken .tk respectively.

Dagiti dakamat

1. "Dagiti Nailian a Kanta ti Baro a Selanda". Ministro para iti Kultura ken Tinawtawid. Naala idi 17 Pebrero 2008.
2. "Pagalagadan para iti panagusar kadagiti Nailian a Kanta ti Baro a Selanda". Ministro para iti Kultura ken Tinawtawid. Naala idi 17 Pebrero 2008.
3. Didham, Robert; Potter, Deb; Allan, Jo-anne (Abril 2005). "Pannakaawat ken Panagobra iti Datos ti Etnisidad". Estadistika ti Baro a Selanda. ISBN 978-0-478-31505-9. Naiyarkibo (PDF) manipud iti kasisigud idi 2007-11-25. Naala idi 19 Septiembre 2010. {{cite journal}}: Makasapul ti dakamat journal iti |journal= (tulong)
4. "Ti Kelleb ti Kasisigud a Datos ti Baro a Selanda". Kelleb ti Kasisigud a Datos ti Baro a Selanda 2. Ministro ti Katutubo ti Baro a Selanda. 1 Hulio 2009. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-03-14. Naala idi 26 Abril 2011.
5. "Population clock". Statistics New Zealand. Naala idi 22 October 2021.
6. "2018 Census population and dwelling counts". Statistics New Zealand. 23 Septiembre 2019. Naala idi 25 Septiembre 2019.
7. "Report for Selected Countries and Subjects: October 2020". International Monetary Fund. Naala idi 21 October 2020.
8. "Household income and housing-cost statistics: Year ended June 2019". Statistics New Zealand. Table 9. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (XLSX) idi 24 February 2020. Naala idi 24 February 2020.
9. "Human Development Report 2020" (PDF). United Nations Development Programme. December 15, 2020. Naala idi December 15, 2020.

Dagiti nagibasaran

• Alley, Roderic (2008). Ti Baro a Selanda iti Lubong a Pannakibiang iti IV 1990–2005. Unibersidad ti Victoria a Pagmalditan.
• Bain, Carolyn (2006). Baro a Selanda. Lonely Planet. ISBN 1-74104-535-5.
• Garden, Donald (2005). Stoll, Mark (ed.). Australia, Baro a Selanda, ken ti Pasipiko: ti maipapan ti enbiromento a pakasaritaan. Katutubo ken dagiti Kagimongan ti Tao. ABC-CLIO/Greenwood. ISBN 978-1-57607-868-6.
• Kennedy, Jeffrey (2007). "Panangidaulo ken Kultura idiay Baro a Selanda". Iti Chhokar, Jagdeep; Brodbeck, Felix; House, Robert (dagiti ed.). Kultura ken Panangidaulo iti Ballasiw ti Lubong: Ti GLOBO Libro kadagiti Nasayaat a Panagadal kadagiti 25 a Kagimongan. US: Psychology Press. ISBN 978-0-8058-5997-3.
• Hay, Jennifer; Maclagan, Margaret; Gordon, Elizabeth (2008). Dagiti dialekto titi Ingles: Ingles ti baro a Selandah. Unibersidad ti Edinburgh a Pag,malditan. ISBN 978-0-7486-2529-1.
• King, Michael (2003). Ti Penguin a Pakasaritaan ti Baro a Selanda. Baro a Selanda: Penguin Books. ISBN 978-0-14-301867-4.
• Mein Smith, Philippa (2005). Ti Ababa a Pakasaritaan ti Baro a Selanda. Australia: Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. ISBN 0-521-54228-6.

Adu pay a mabasbasa

• Bateman, David, ed. (2005). Bateman nga Ensiklopedia ti Baro a Selanda (Maika-6 nga ed.). ISBN 1-86953-601-0.
• Sinclair, Keith; Dalziel, Raewyn (2000). Ti Pakasaritaan ti Baro a Selanda. ISBN 978-0-14-029875-8.
• Dagiti Estadistika ti Baro a Selanda. Opisial a Tinawen a Libro ti Baro a Selanda (tinawen). ISBN 1-86953-776-9 (2010).

Dagiti akinruar a silpo

• Dagiti midia a mainaig iti Baro a Selanda iti Wikimedia Commons
  
• Pakaammo ti panagbiahe idiay Baro a Selanda manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)
  
• Baro a Selanda iti Curlie (iti Ingles)
• Wikimedia Atlas iti Baro a Selanda
• Portal ti Gobierno ti Baro a Selanda Naiyarkibo 2007-08-13 iti Wayback Machine
• Ministro para iti Kultura ken Tawidan
• Dagiti Estadistika ti Baro a Selanda Naiyarkibo 2011-02-26 iti Wayback Machine