Holokausto

Ti Holokausto (manipud iti Griego ὁλόκαυστος holókaustos: hólos, "sibubukel" ken kaustós, "napuoran"),^[1] a naamammoan pay a kas ti Shoah (Hebreo: השואה, HaShoah, "didigra"; Yidish: חורבן, Churben wenno Hurban,^[2] manipud iti Hebreo para iti "panagdadael"), ket isu daytoy idi ti panagpatay tipuli kadagiti agaru nga innem a riwriw a Europeano a Hudio idi panawen ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat, ti maysa a programa iti sistematiko a tinalgedan ti estado a panagpapatay babaen ti Nazi nga Alemania, nga indauloan babaen ni Adolf Hitler, kadagiti amin a nasakupan ti Nazi a teritorio.^[3] Kadagiti siam a riwriw a Hudio a nagtaeng idiay Europa sakbay ti Holokausto, agarup a dua apagkatlo ti nakanibusan.^[4] A naisangsangayan, dagiti sumurok a maysa a riwriw a Hudio nga ub-ubing ket pinatay iti Holokausto, a kas dagiti pay agarup a dua ariwriw a Hudio a babbai ken tallo a riwriw a Hudio a lallaki.^[5][6]

Linia dagiti bangkay dagiti naibalod idiay Lager Nordhausen, ti maysa a Gestapo a kampo. Daytoy a ladawan ket agipakpakita kadagiti kagudua ti bangbangkay dagiti naibalod a natay gapu ti bisin wenno pinaltugan dagiti tattao ti Gestapo idiay Alemania.

Adda dagiti eskolar a namatmati a ti panakailawlawag ti Holokausto kent nasken a mairaman ti panagpaty ti puli dagiti Nazi kadagiti riwriw a tatao kadagiti sabsabali a grupo, a mairaman ti Romani, dagiti kumanigid, Sobiet a balud iti gubat, Polako ken dagiti Sobiet a paisano, dagiti bakla, dagiti tattao a nabaldado, Saksi ni Hehoba ken dagiti dadduma pay a politiko ken relihiosa a kinasuppiat, a rimsua nga awan ti giddiatan no dagitoy ket Aleman wenno saan nga Aleman nga etniko a taudan. Ti panagusar daytoy a panagipalpalawag, ti dagup a bilang dagiti biktima ti Holokausto ket nagbaetan ti 11 a riwriw ken 17 a riwriw a tattao.^[7]

Ti panagdadames ken panagpatay ti puli ket naiyaddang a naaramid. Dagiti nadumaduma alinteg a mangikkat kadagiti Hudio manipud iti sibil a kagimongan, most a naisangsangayan ti Linlinteg a Nuremberg, ket inaramid ti Nazi nga Aleaman sakbay ti rugi ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Dagiti konsetrasion a kampo ket naipatakder a dagiti naibalud ket naisuheto kadagiti obra a panagtagabu aginggana dagitoy ket natayda iti panakabannog wenno sakit. Kadagiti baro a lugar a pinarukma ti Alemania idiay dumaya a Europa, dagiti espesial a unit a tinawtawgan a ti Einsatzgruppen ket pimmatay kadagiti Hudio ken dagiti politiko a kasupiat kadagiti masa a panagpaltuog. Dagiti simmakop ket nagitunton kadagiti Hudio ken Romana maibalud kadagiti napunno ti tao a gueto sakbal a maipatulod dagitoy babaen ti tren kadagiti pagpatayana kampo , no dagitoy nga agbiagda kadagiti panagbanniaga, kaaduan kadagitoy ket pinatay kadagiti alingasaw a kamara.

Tunngal maysa a ima ti burokrasia ti Nazi nga Alemania ket nairaman kadagiti [[lohistiko] a nangiturong kadagiti pinakapatay ti puli, a nagpabalin ti Maikatlo a Reich ti tinawtawagan ti maysa a Holokausto nga eskolar iti "maysa a panagpatay ti puli nga estado".^[8] Adda dagiti paggiddiatan ti kapanunotan no mano kadagita populasion ti Alemania ti nakaammo iti daytoy a pannakikumplot ti gobierno para iti Hudsio a populasion. Kaaduan kadagiti historiador ket nagitunton a dagiti sibil a populasion ket saanda nga ammo dagiti dakes a nararamid, a naipangpangruna dagiti panagipatayan a kampo, a dagitoy ket mabirukan iti ruar ti Alemania a nasakupan ti Nazi nga Europa. Ti historiador a ni Robert Gellately, ket nupay kasta, ket nangtunton a ti gobierno ket saana nagilimed iti daytoy a pannakikumplot babaen ti midia, ken dagiti paisano ket ammoda dagiti tunggal maysa nga aspeto malaksid para iti panagusar ti alingasaw a kamara.^[9] Dagiti naisangsangayan a naipakasaritaan nga ebidensia ket mangitudo ti kapanunutan a ti kaaduan kadagiti biktima ti Holokausto, sakbay ti panakaitalawda kadagiti kampo, ket saanda nga ammo iti gasat nga agur-uray kaniada, wenno saanda a namatmati; naregtada a namatmati nga isuda ket maiyakar kadagiti sabali a pagnaedan.^[10]

Etimolohia ken panagusar iti termino

Nangruna nga artikulo: Nagnagan iti Holokausto

Ti termino a holokausto ket manipud iti Griego a balikas a holókauston, timaysa a ayup a sakripisio a maidaton ti maysa a dios a ti sibubukel nga (holos) ayup ket kompleto a mapuoran (kaustos).^[11] Pra kadagiti ginasot a tawtawen, ti balikas a "holokausto" ket inus-usar di ti Ingles a mangitudo kadagiti nalatak a nadawel a panagpapatay, ngem manipud idi panawen ti 1960, ti termino ket nagbalin nga inusar baben dagiti eskolar ken nadayeg a mannurat a nailaslasin a panagpatay ti puli dagiti Hudio.^[12] Ti menor a seria a pabuya a Holokaustot ket naipammadayawan ti panangiyamammo ti daytoy a termino kadagiti sapasap a panangisao manipud idi 1978.^[13]

Ti bibliko a balikas a Shoah (שואה) (naipaletra pay a Sho'ah ken Shoa), a kayatna a sawen ket "kalamidad", ket nagbalin a pagalagadan ti Hebreo a termino para iti Holokausto a naspsapa ngem idi panawen ti 1940, a naipangpangruna idiay Europa ken Israel.^[14] Ti Shoah ket kakaykata babaen dagiti adu a Hudio gapu kadagiti adu a rason, a mairaman ti makapagura a teolohiko a tabas ti balikas a "holokausto", nga itudoda ti Griego a pagano nga ugali.^[15]

Dagiti Nazi ket nagus-usar ti maysa a eupemistiko a panangisao, ti "Kinaudi a Papakailawlawagan ti Hudio a Saludsod" (Aleman: Endlösung der Judenfrage), ken ti panangisao a "Kinaudi a Papakailawlawagan" ket nawatiwat a naus-usar a kas termino para iti panagpatay ti puli kadaigit Hudio. Dagiti Nazi ket inus-usarda pay ti panagisao a "lebensunwertes Leben" (Biag a di napateg ti Biag) iti panangpadas a panagitag-ay dagiti panagpapatay.

Dagiti nagibasaran

1. Ti balikas ket nabirukan bassit iti [Klasiko] a Griego a literatura iti sapasap ti maysa a daton. Ti pangilasin ὁλόκαυστος "holókaustos], "sibubukel a napuoran", nga ad-adu a kadawyan iti kapadpada a porma manipud iti ὁλόκαυτος [holókautos], ket adda iti Griego a bersion iti Hebreo a Biblia nga inusar iti Lebitiko 6,21–22 iti sumaganad a kontesto: "[…] ti naiyurno a pisi iti idaton a bukel ket idatonmonto para iti nasam-it nga ayamuom iti Apo. / Ti padi […] ket isunto ti mangidaton. Daytoy ket maysa nga alagaden para iti agnaayo iti Apo. Daytoy ket naskento a sibubukel a napuoran)."
2. "Holokausto," Encyclopaedia Britannica, 2009: "ti sistematiko a tinalgedan ti estado a panagpatay kadagiti innem a riwriw a Hudio a lallaki, babbai ken ub-ubbing, ken dagiti riwriw pay a dadduma babaen ti Nazi nga Alemania ken dagiti timmulong kaniana idi panawen ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Dagiti Nazi ket tinawtawaganda daytoy a kas ti "ti kinaudi a papakailawlawagan iti Hudio a salusod ..."
3. Niewyk, Donald L. Ti Columbia a Pagsurotan ti Holokausto, Pagmalditan ti Unibersidad ti Columbia, 2000, p.45: "Ti Holokausto ket sapasap a naipalpalawagan a kas ti panagpapatay kadagiti ad-adu ngem 5,000,000 a Hudio babaen ti Nazi nga Alemania ken dagiti timmulong kaniada iti panawen ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Dagiti Aleman ket tinawtawaganda daytoy a "ti kinaudi a pakailawlawagan iti Hudio a salusod".
4. "Brian Levin, Direktor, Sentro para iti Panagadal iti Gura Kinaagpatingnga, Estado nga Unibersidad ti California:". Huffingtonpost.com. Hulio 26, 2010. Naala idi 2010-07-31.
5. Sonja M. Hedgepeth; Rochelle G. Saidel (14 Disiembre 2010). Sekso a panagranggas kadagiti Husio a babbai idi panawen ti Holokausto. UPNE. p. 16. ISBN 978-1-58465-905-1. Naala idi 25 Enero 2012. No dua a riwriw a Hudio a bababi tipinapatay idi panawen ti Holokausto, ti seksual a panagranggas ket maysa a lote ti bassit ngem naranggas ti lote dagiti adu.
6. Stephanie Fitzgerald (1 Enero 2011). Dagiti ubbing iti Holokausto. Capstone a Pagmalditan. p. 4. ISBN 978-0-7565-4390-7. Naala idi 25 Enero 2012. Sumurok a maysa a riwriw a Hudio nga ub-ubbing ti pinapatay idi.
7. Ni Donald Niewyk ket nagipaltiing a ti kalawaan a panagipalpalawag, a mairaman dagiti Sobiet a natay a paisano, ket mangpataud daytoy iti dagup dagiti natay iti 17 a riwriw. Liblibro ti Google Dagiti karkulo ti dagup dagiti natay a saan a Hudio a biktima ket naindumaan babaen ti riniwriw, a gapu kadagiti nagbeddengan a nagbaetan ti panakatay babaen ti panakaidadanes ken panakatay babaen ti panagbisin ken dagiti dadduma pay a pamay-an iti kontesto iti dagup a gubat ket saan a nalawag. Iti kinadagupan, agarup a 5.7 a riwriw (78 porsiento) kadagiti 7.3 a riwriw a Hudio iti nasakupan a Europa ket nakanibusan (Gilbert, Martin. Atlas iti Holokausto 1988, pp. 242–244). Daytoy ket maisuppiat kadagiti lima aginggana ti 11 a riwriw (1.4 a porsiento aginggana ti 3.0 a porsiento) kadagiti 360 a riwriw a saan a Hudio iti tinurayan ti Aleman nga Europa. Small, Melvin kenJ. David Singer. Pagaliwaksiyan iti Panagarmas: Internasional ken sibil a Gubgubat 1816–1980 ken Berenbaum, Michael. Mosaiko dagiti Biktima: Dagiti Saan a Hudio a Naidadames ken Pinapatay babaen dagiti Nazi, New York: Unibersidad ti New York a Pagmalditan, 1990
8. Berenbaum, Michael. "Naskena Maammuan iti Lubong", Museo a Holokausto ti Estados Unidos, 2006, p. 103.
9. John Ezard (Pebrero 17, 2001). "Dagiti Alemana ket ammoda iti Holokausto a panagamak a maipanggep kadagiti pagipatayan a kampo". The Guardian. Londres.
10. See Leni Yahil, Ina Friedman, Haya Galai, Ti Holokaustot: ti gasat iti Europeano a Panahudio, 1932–1945, Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan, 1991, p. 257; Donald L. Niewyk, Francis R. Nicosia, Ti Columbia Pagsurotan ti Holokausto, Unibersidad ti Columbia a Pagmalditan, 2000, p. 26; Gerald D. Feldman, Wolfgang Seibel, Dagiti luglugar iti Nazia Panagddadanes: Burokrasia, Negosia, ken ti Organisasion iti Holokausto, Liblibro ti Berghahn, 2006 p. 245.
11. Ti Siglo a Diksionario ken Siklopedia, tomo.4, p.2859
12. Niewyk, Donald L. (2000). Ti Columbia a Pagsurotan ti Holokausto. Pagmalditan ti Unibersidad ti Columbia. p. 45.
13. Ni Alan Steinweis ket nagited ti panagsukisok iti daytoy a penomena idiay Steinweis, Alan E. (2001). "Ti Holokausto ken Amerikano a Kultura: Ti Panagusig ti Kinaudi a Panakaeskolar". Dagiti Panagadal ti Holokausto ken Panagpatay ti puli. 15 (2): 296–310. doi:10.1093/hgs/15.2.296.
14. ""Ti Holokausto: Panagilawlawag ken Umuna Pannakitungtungan" Naiyarkibo 2021-04-22 iti Wayback Machine, Yad Vashem. Naala idi Hunio 8, 2005.
15. Para iti sinupiat a pannakakita iti makunkuna a makapagura a tabas iti kayat a sawen iti balikas a "holokausto", kitaen ti Petrie, Jon. "Ti Sekular a lubong 'HOLOKAUSTO': Naeskolar a Mitolohia, Pakasaritaan, ken Maika Sangapulo ket Dua a Kayat a Sawen", Warnakan iti Panagsukisokk ti Panagpatay ti puli Tomo. 2, bilang. 1 (2000): 31–63. (Para iti web a bersion iti daytoy nga artikulo kitaen ti )