Ehipto

Ti Ehipto^[11], {Arabiko: مِصر‎ Miṣr, Ehipsio nga Arabiko: مَصر‎ Maṣr, Koptiko: Ⲭⲏⲙⲓ K^hēmi), opisial a ti Arabo a Republika iti Ehipto, Arabiko: جمهوريّة مصر العربيّة , ket maysa a pagilian a nangruna idiay Amianan nga Aprika, nga adda iti Sinai a Peninsula a mangbukel ti maysa a daga a rangtay idiay Abagatan a laud nga Asia. Ti Ehipto ngarud ket maysa a transkontinental a pagilian, ken maysa a nangruna a bileg idiay Aprika, ti Mediteraneo a Labneng, ti Tengnga a Daya ken ti Muslim a lubong. Mangsakop daytoy ti kalawa iti agarup a 1,010,000 kuadrado kilometro (390,000 sq mi), ti Ehipto ket nabeddengan babaen ti Baybay Mediteraneo iti amianan, ti Gaza Strip ken Israel iti amianan a daya, ti Baybay Nalabbaga iti daya, ti Sudan iti abagatan ken ti Libya iti laud.

Arabo a Republika iti Ehipto جمهورية مصر العربية Ǧumhūriyyat Maṣr al-ʿArabiyyah
Wagayway Eskudo
Nailian a kanta: "Bilady, Bilady, Bilady" "Pagiliak, pagiliak, pagiliak"
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Cairo 30°2′N 31°13′E
Opisial a sasao	Arabiko[a]
Nagan dagiti umili	Ehipsio
Gobierno	Hunta ti militar
• Presidente	Abdel Fattah el-Sisi
• Nangruna Ministro	Moustafa Madbouly
Pannakabangon
• Panagkaykaysa ti Akinngato ken Akinbaba nga Ehipto[1][2][b]	c. 3150 SK
• Nainogorado ti Disnastia ti Muhammad Ali	9 Hulio 1805[3]
• {Wayawaya manipud iti Nagkaykaysa a Pagarian	28 Pebrero 1922
• Aldaw ti Rebolusion	23 Hulio 1952
• Nairangarang ti Republika	18 Hunio 1953
• Agdama a batay-linteg	18 Enero 2014
Kalawa
• Dagup	1,010,407.87 km2 (390,120.66 sq mi) (Maika-29)
• Danum (%)	0.632
Populasion
• Karkulo idi 2017	109,428,000[4] (Maika-14)
• Senso idi 2006	72,798,000
• Densidad	90/km2 (233.1/sq mi) (Maika-118)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$508.265 bilion[5]
• Tunggal maysa a tao	$6,361[5]
GDP (nominal)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$231.111 bilion[5]
• Tunggal maysa a tao	$2,892[5]
Gini (2008)	30.8[6] kalalainganna
HDI (2013)	0.682[7] kalalainganna · Maika-110
Kuarta	Libra ti Ehipto (EGP)
Sona ti oras	UTC+2 (Awan DST idi 2011) (EET)
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	+20
TLD ti internet	.eg, مصر.
a.^ Literaria nga Arabiko ket isu laeng ti opisial a pagsasao. Ehipsio nga Arabiko ket isu ti nailain maisasao. Dadduma pay dagiti dialekto ken minoridad a pagsasao ket maususar iti rehional. b.^ De facto interim a daulo ti estado.[8][9] c.^ Ti densidad ket naibatay iti 2006 a bilang ti populasion. Ti buang ti matematika ken ti agpayso a densidad ket ti kinapudno a 98% dagiti Ehipsio ket agtaeng iti 3% iti teritorio.[10]

Ti Ehipto ket maysa kadagiti kaaduan ti populasion a pagilian idiay Aprika ken ti Tengnga a Daya. Kaaduan kadagiti agarup a 81 a riwriw a tattaona ket^[12] agtaeng iti igid iti Karayan Nilo, iti kalawa ti agarup a 40,000 kuadrado kilometro (15,000 sq mi), a daytoy laeng ti mabirukan a mataltalon a daga. Dagiti dakkel a lugar iti Desierto ti Sahara ket bassit laeng dagiti agtaeng. Agarup a kagudua kadagiti agtaeng iti Ehipto ket adda kadagiti urbano a luglugar, a kaaduan ket maiwarwaras iti ballasiw kadagiti napusek ti populasion a sentro iti kalatakan a Cairo, Alexandria ken dagiti daduma pay a kangrunaan a siudad idiay Nile a Delta.

Dagiti momumento idiay Ehipto a kas ti Giza a piramida a patakder ken ti bukodna a Nalatak nga Espinghe ket pinatakder babaen ti bukodna a taga-ugma a sibilisasion. Dagiti bukodna a taga-ugma a nadadael, a kas dagiti Memphis, Thebes, ken Karnak ken ti Tanap dagiti Ari iti ruar ti Luxor, ket naimudingan a pakipatengngaan iti arkeolohiko a panagadadal. Ti turismo nga industria ken ti Baybay Nalabbaga a Riviera ket pagtrabahuan dagiti agarup a 12% nga Ehipsio.

Ti ekonomia ti Ehipto ket maysa kadagiti nakadumduma iti Tengnga a Daya, nga adda kadagiti paset a kas ti turismo, agrikultura, industria ken serbisio a gangani nga agpapada ti lessaad dagiti pinataudan.

Idi kasapaan ti 2011, ti Ehipto ken napan iti maysa a rebolusion, a nagbanagan ti pannakaikkat ni Presidente Hosni Mubarak kalpasan ti gangani a 30 tawtawen a nagturay.^[13]

Ti panagbutos ti Presidente ket naiskediul iti Mayo 2012.

Nagnagan

Ti nagan nga Ehipto ket naala manipud ti taga-ugma a Griego Aígyptos (Αἴγυπτος), babaen ti Tengnga a Pranses nga Egypte ken Latin Aegyptus. Daytoy ket naipakita iti nasapa a Griego a Linear B a tabtableta a kas ti 𐁁𐀓𐀠𐀴𐀍 a-ku-pi-ti-yo. Ti panaginagan nga aigýpti-, aigýptios ket binulod idi ti Koptiko a kas ti ⲅⲩⲡϯⲓⲟⲥ/ⲕⲩⲡϯⲓⲟⲥ gyptios, kyptios, ken manipud diay iti Arabiko a kas ti قبطي qubṭī, a naipasubli a naporma iti قبة qubṭ, nga iti Ingles a Copt. Dagiti Griego a porma ket binulod manipud ti Naladaw nga Ehipto (Amarna) Hikuptah "Memphis", ti pannakadadael ti nasapsapa a Ehipsio a nagan a Hwt-ka-Ptah (ḥwt-kꜣ-ptḥ), a kayatna a sawen ket "pagtaengan ti ka (kararua) ni Ptah", ti nagan ti templo iti dios a ni Ptah idiay Memphis.^[14] Ni Strabo ket nangibaga ti nagtaudan ti nagan manipud ti folk nga etimolohia nga iti Aígyptos (Αἴγυπτος) ket nagbalin a kas ti kompuesto manipud ti Aigaiou huptiōs (Aἰγαίου ὑπτίως), a kayatna a sawen ket "ti baab ti Egeo".

Ti Miṣr (IPA: [mesˤr]) ket isu ti Literario nga Arabiko ken ti moderno nga opisial a nagan ti Ehipto, bayat a ti Maṣr (IPA: [mɑsˤɾ]) ket isu ti sapasap a pannakabalikas iti Ehipsio nga Arabiko. Ti nagan ket manipud ti Semitiko a punganayan, a dagus a kognado kadagiti sabali a Semitiko a balikas para iti Ehipto a kas ti Hebreo מִצְרַיִם (Mitzráyim), a literal a kayatna a saoen ket "dagiti dua nga ilet" (ti pannakaibasar ti dinastiko a panagsinsina ti ngato ken baba nga Ehipto).^[15] Ti balikas ket kasisigud a nangibagbaga ti "metropolis" wenno "sibilisasion" ket ti kayatna a sawen ket "pagilian", wenno "prontera-daga".

Ti taga-ugma nga Ehipsio a nagan ti pagilian ket Kemet (km.t) ⟨𓆎𓅓𓏏𓊖⟩, a kayatna a sawen ket "nangisit a daga", a mangibagbaga ti nalames a nangisit a dagdaga ti nalayusan a tanap ti Nilo, a naisalsalunina manipud ti deshret (dšṛt), wenno "nalabbasit a daga" iti desierto.^[16] Ti nagan ket naibagbaga a kas ti kēme kenkēmə iti Koptiko a paset ti pagsasao nga Ehipsio, ken nagparang idi nasapa a Griego a kas Χημία (Khēmía).^[17] Ti sabali pay a nagan idi ket tꜣ-mry "daga ti igid ti karayan".^[18] Dagiti nagan ti Akinngato ken Akinbaba nga Ehipto ket dagidi Ta-Sheme'aw (tꜣ-šmꜥw) "sedgeland" ken Ta-Mehew (tꜣ mḥw) "amianan a daga".

Dagiti nota

1. Goldschmidt, Arthur (1988). Modern Egypt: The Formation of a Nation-State. Boulder, CO: Westview Press. p. 5. ISBN 978-0-86531-182-4. Among the peoples of the ancient Near East, only the Egyptians have stayed where they were and remained what they were, although they have changed their language once and their religion twice. In a sense, they constitute the world's oldest nation. For most of their history, Egypt has been a state, but only in recent years has it been truly a nation-state, with a government claiming the allegiance of its subjects on the basis of a common identity.
2. "Background Note: Egypt". United States Department of State Bureau of Near Eastern Affairs. 10 Nobiembre 2010. Naala idi 5 Marso 2011.
3. Pierre Crabitès (1935). Ibrahim of Egypt. Routledge. p. 1. ISBN 978-0-415-81121-7. Naala idi 10 Pebrero 2013. ... on July 9, 1805, Constantinople conferred upon Muhammad Ali the pashalik of Cairo ...
4. "Population Clock". Central Agency for Public Mobilization and Statistics. 27 Abril 2013. Naala idi 27 Abril 2013.
5. "Ehipto". Internasional a Pundo ti Panguartaan. Naala idi 19 Septiembre 2011.
6. "GINI index". World Bank. Naala idi 8 Pebrero 2013.
7. "2014 Human Development Report Summary" (PDF). United Nations Development Programme. 2014. pp. 21–25. Naala idi 27 Hulio 2014.
8. Hope, Christopher; Swinford, Steven (15 Pebrero 2011). "WikiLeaks: Ti daulo ti Ehipto 'ket saan na a kayat ti agreporma'". The Daily Telegraph. Naala idi 5 Marso 2011.
9. "Ti Suprema Konseho iti Siiigam a Buyot: Panagyebkas ti Batay-linteg". Pakaammo a Serbisio ti Estado ti Ehipto. 13 Pebrero 2011. Naala idi 5 Marso 2011. Ti Mangipangulo a Suprema Konseho iti Siiigama Buyot ket irepresenta na iti uneg ken ruar.
10. de Blij, H. J.; Murphy, Alexander B.; Fouberg, Erin H. (2006). Human Geography: Tattao, Lugar, ken Kultura (Maika-8 nga ed.). New York: John Wiley & Sons. p. 38. ISBN 9780471679516.
11. Rubino, Carl Ralph Galvez (2000). "Ehipto". Ilocano Dictionary and Grammar: Ilocano-English, English-Ilocano (iti Ingles ken Ilokano). University of Hawaiʻi Press. p. 180. ISBN 978-0-8248-2088-6.
12. "Pagorasan ti Populasion". Sentro nga Ahensia para iti Mobilisasion iti Publiko ken dagiti Estadistika. 16 Abril 2011. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-07-23. Naala idi 16 Abril 2011.
13. "Hosni Mubarak". Naala idi 2012-05-23.
14. Hoffmeier, James K (1 Oktubre 2007). "Rameses of the Exodus narratives is the 13th B.C. Royal Ramesside Residence". Trinidad a Warnakan: 1. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-08-01. Naala idi 2012-09-26.
15. "Biblical Hebrew E-Magazine. Enero, 2005". Ancient-hebrew.org. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-04-07. Naala idi 25 Agosto 2010.
16. Rosalie, David (1997). Dagiti Nagipatakder ti Piramida ti Taga-ugma nga Ehipto: Ti Moderno a Panagsuksukisok dagiti Mangob-obra ti Paraon. Routledge. p. 18.
17. "Ti Ababa a Pakasaritaan ti Alkemia". UNIBERSIDAD TI BRISTOL A PAGADALAN TI KIMIKA. Naala idi 21 Agosto 2008.
18. Breasted, James Henry; Peter A. Piccione (2001). Dagiti Taga-ugma a Rehistro ti Ehipto. Unibersidad ti Illinois a Pagmalditan. pp. 76, 40. ISBN 978-0-252-06975-8.

Dagiti nagibasaran

•  Daytoy nga artikulo ket agilaklak-am iti material ti publiko a dominio manipud kadagiti website wenno dagiti dokumento ti CIA World Factbook.
•  Daytoy nga artikulo ket agilaklak-am iti material ti publiko a dominio manipud kadagiti website wenno dagiti dokumento ti Departamento ti Estado ti Estados Unidos (U.S. Bilateral Relations Fact Sheets).

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Ehipto iti Wikimedia Commons

Gobierno

• Portal ti Serbisio ti Gobierno ti Ehipto Naiyarkibo 2006-03-20 iti Wayback Machine (Arabiko, Ingles)
• Portal ti Pakaammo ti Ehipto (Arabiko, Ingles)
• Sentro a Suporta ti Pakaammo ken Panagikeddeng ti Ehipto (Arabiko, Ingles)
• Dagiti Serbisio ti Estado ti Ehipto (Arabiko, Ingles, Pranses)