baybay idiay Europa From Wikipedia, the free encyclopedia
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Ti Baybay Amianan ket maysa a pingir a baybay iti Taaw Atlantiko a mabirukan idiay nagbaetan ti Gran Britania, Eskandinabia, Alemania, ti Olanda, Belhika, ken Pransia. Daytoy ket maysa nga uneg ti daga a baybay (wenno "samang") a baybay idiay kontinental a samang ti Europa, daytoy ket maikapet ti taaw babaen ti Kanal Ingles iti abagatan ken ti Baybay Norwego iti amianan. Daytoy ket ad-adu ngem 970 kilometro (600 mi) ti kaatiddogna ken 580 kilometro (360 mi) ti kalawana, nga adda ti kalawa ti agarup a 750,000 kuadrado kilometro (290,000 sq mi).
| Baybay Amianan | |
|---|---|
 | |
| Lokasion | Taaw Atlantiko |
| Nagsasabtan | 56°N 03°E |
| Kangrunaan a sumrekan | Forth, Ythan, Elbe, Weser, Ems, Rin/Waal, Meuse, Scheldt, Spey, Tay, Thames, Humber, Tees, Tyne, Wear, Crouch |
| Pagpagilian ti labneng | Norwéga, Dinamarka, Alemania, Olánda, Belhika, Pransia ken ti Nagkaykaysa a Pagarian (Inglatera, Eskósia) |
| Kadakkelan a kaatiddog | 960 km (600 mi) |
| Kadakkelan a kaakaba | 580 km (360 mi) |
| Kalawa ti rabaw | 570,000 km2 (220,000 sq mi) |
| Agpakatengnga a kaadalem | 95 m (312 ft) |
| Kaadaleman | 700 m (2,300 ft) |
| Tomo ti danum | 54,000 km3 (4.4×1010 acre⋅ft) |
| Kaapgad | 3.4 agingana iti 3.5% |
| Kangatuan a temperatura | 17 °C (63 °F) |
| Kababaan a temperatura | 6 °C (43 °F) |
| Dagiti nagibasaran | Panagitalgedan iti Baybay and Nailian nga Instituto ti Belhika dagiti Masna a Siensia |
Ti Baybay Amianan ket napauten a lugar dagiti Europeano a pagdaliasatan ken tipay nangruna a pagkalapan. Ti baybay ket nadayeg a papanan para kadagiti panagliwliwa ken turismo kadagiti naibeddeng a pagilian ken ti kinaudi datoy ket nakarang-ay iti maysa a nabaknang a rekurso ti enerhia a mairaman dagiti posil a sungrod, angin, ken dagiti nasapa a panagikeddeng ti allon abileg.
Iti naipakasaritaan, ti Baybay Amianan ket nakaipakita ti kinaprominente iti heopolitiko ken dagiti milisia a panakibiang, a naisangsangayan idiay Akin-amianan nga Europa ngem ti pay sangalubongan babaen dagiti agtigtignay a bileg ti akin-amianan nga Europa a naipan iti sangalubongan idi kaaduan a las-ud ti Tengnga a Panpanawen ken moderno a panawen. Ti Baybay Amianan ket sentro idi ti pannakabangon ti Vikings ken dimtengan , ti Hanseatika a Liga, ti Olanda, ken ti Britaniko a ti tunggal maysa ket nagsuksukisok a mangituray ti Baybay Amianan ken babaen ti panagtengngel ti sumrekan dagiti pagtagilakuan ken dagiti rekurso iti lubong. A kas ti is-isu a rummuaran idiay taaw ti Alemania, ti Baybay Amianan ket nagtultuloy nga estratehiko a nangruna kadagiti dua a Gubat ti Sangalubongan.
Ti aplaya ti Baybay Amianan ket mangited ti dibersidad ti heolohiko ken heograpiko a langlanga. Idiay amianan, dagiti adalem a piordo ken nasalagasag a derraas ket mangmarka kadagiti aplaya ti Norwega ken Eskoses, bayat nga idiay abagatan ket nangruna a buklen dagiti kadaratan nga playa ken dagiti nalawa a naakaba a kapitakan. Gapu ti kapusek ti populasion, ti adu unay nga industrialisasion, ken ti nakaro a panagusar ti baybay ken ti naipalawlaw a luglugar, adda dagiti adu nga enbiromental a parikut a nakabanagan dagiti ekosistema ti baybay. Dagiti enbironmento a pakadanagan—a sapasap a mairaman ti nakaro unay a panagkalkalap, industria ken agrikultura a panagay-ayus, dragado, panagibelleng ken dagiti dadduma pay—a nakaiturongan kadagiti panagikeddeng a panagpawil ti pannakaapday ti baybay bayat a mausay pay laeng kadgiti ekonomiko a pannakabalinna.
Ti Baybay Amianan ket bineddengan babaen ti Is-isla Orkney ken ti daya nga aplaya ti Gran Britania iti laud[1] ken ti akin-amianan ken ti nangruna a daga ti Sentral nga Europa iti daya ken abagatan, mairaman daytoy ti Norwega, Dinamarka, Alemania, ti Olandas, Belhika, ken Pransia.[2] Idiay abagatan a laud, iti labes ti Linglingsat Dover, ti Baybay Amianan ket agbalin a ti Kanal Ingles a maisilpo iti Taaw Atlantiko.[1][2] Iti daya, daytoy ket maisilpo iti Baybay Baltiko babaen ti Skagerrak ken ti Kattegat,[2] dagiti lingsat a mangisina ti Dinamarka manipud iti Norwega ken Suesia.[1] Iti amianan, daytoy ket bineddengan babaen ti Is-isla Shetland, ken maisilpo iti Baybay Norwego, a naisanglad iti akin-amian a daya unay a paset ti Atlantiko.[1][3]
Ti Baybay Amianan ket nasursurok ngem 970 kilometro (600 mi) iti kaatiddog ken 580 kilometro (360 mi) iti kalawa, ken addaan daytoy iti kalawa iti 750,000 kuadrado kilometro (290,000 sq mi) ken tomo iti 94,000 kubiko kilometro (23,000 cu mi).[4] Iti likmut dagitiigid ti Baybay Amianan ket dagiti dakkel nga isla ken dagiti purpuro, a mairaman ti Shetland, Orkney, ken ti [[Is-isla Frisia].[2] Ti Baybay Amianan ket makaawat ti nasadiwa a danum manipud kadagiti nadumaduma a a kontinental a pagayusan iti danum ti Europa, ken ti pay Is-isal Britanika. Ti dakkel a paset ti pagayusan a labneng ti Europa ket maibusan idiay Baybay Amianan ken mairaman ti danum manipud iti Baybay Baltiko. Ti kadakkelan ken dagiti kangrunaan a karayan nga agay-ayus iti Baybay Amianan ket ti Elbe ken ti Rin – pagayusan ti danum ti Meuse.[5] Agarup a 185 a riwriw a tattao ti agtataeng iti pagayusan a labneng dagiti karayan nga agay-ayus iti Baybay Amianan ken sakupenna ti industrialisado unay a luglugar.[6]
Dagiti ababaw nga epikontinental a baybay a kas ti agdama a Baybay Amianan ket adda dagitoy idin iti kontinental a samang ti Europa. Ti panagrengngat a nangporma ti akin-amianan apaset ti Taaw Atlantiko idi las-ud dagiti paset ti panawen ti Hurasiko ken Kretasiko, manipud idi agarup a 150 a riwriw a tawtawen iti napalabas, ket nagpataud iti tektoniko nga isasalto idiay Is-isla Britanika.[7] Manipud idin, ti ababaw a baybay ket ganganin nga nagtultuloy nga adda iti nagbaetan dagiti nangato a Fennoscandia a kalasag aken ti Is-isla Britanika.[8] Daytoy taudan ti agdama a Baybay Amianan ket dimmakkelen ken bimmassit iti panagpadur-as iti eustatiko a lessaad ti baybay iti las-ud ti heolohiko a panawen. Sagpaminsan daytoy a naikonekta kadagiti sabali nga ababaw a baybay, kas ti baybay ti ngato ti Labneng ti Paris iti abagatan-laud, ti Baybay Paratetis iti abagatan-daya, wenno ti Taaw Tetis iti abagatan.[9] Idi las-ud ti Naladaw a Kretasiko, idi agarup a 85 a riwriw a tawtawen iti napalabas, amin iti moderno a nangruna a daga ti Europa malaksid ti Eskandinabia ket dagidi naiwarwaras nga isla. Babaen ti Nasapa nga Oligoseno, idi 34 aginggana ti 28 a riwriw a tawtawen iti napalabas, ti irurumsua ti Akinlaud ken Sentral nga Europa ket gangani nangisina ti Baybay Amianan manipud iti Taaaw Tetis, ken nagin-inut dagitoy a bimmassit ken nagbalin daytoy iti Mediteraneo idi ti Akin-abagatan nga Europa ken ti Abagatan a laud nga Asia ket nagablin a nagmaga a daga.[10] Thi Baybay Amianan ket nalappedan manipud iti Kanal Ingles babaen ti akikid a rangtay a daga aginggana idi daytoy ket nawasang babaen ti saan a basbassit ngem dua a katastropiko a layus idi baetan ti 450,000 ken 180,000 a tawtawen ti napalabas.[11][12] manipud idi rugi ti paset ti panawen ti Kuaternario idi agarup a 2.6 a riwriw a tawtawen iti napalabas, ti eustatiko nga agpang ti lessaad ti baybay ket simmuek idi las-ud ti tunggal maysa a ppaset ti panaswen ti glasier ken kalpasanna ngimmato manen. Iti tunggal maysa a panawen a makaabot ti kalatakan a gay-at ti sabanas ti yelo, ti Baybay Amianan ket nagbalin a gangani a kompleto a nagmaga. Ti agdama nga aldaw nga aplaya a naporma kalpasan ti Kinaudi a Kangatuan a Glasier idi ti bayaby ket nangrugi a manglayus ti samang ti kontinente ti Europa.[13]
Idi 2006 adda nabirukan idi a tipping ti tulang bayat a nagkulukol iti lana idiay Baybay Amianan. Ti panangusig ket nangibaga a dayta ket Plateosaurus manipud idi 199 aginggana idi 216 a riwiriw a tawtawen iti napalabas. Daytoy idi ti kaunegan a posil ti dinausoro a nabirukan ken ti immuna para iti Norwega.[14]
