Քայթարմա
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Քայթարմա (Ղրիմի թաթարերեն՝ qaytarma, къайтарма — «վերադարձ», գրվում է նաև Հայթարմա[1]), Ղրիմի թաթարական ժողովրդական պարի և ժողովրդական երաժշտության տեսակ, որ բնութագրվում է շրջանաձև շարժումով։ Ամենից հաճախ այն ներկայացվում է հարսանիքներին և տոներին[2]։
Քայթարմա պարը խորհրդանշում է բնական ցիկլերը և հավերժական շարժումը[3]։ Պարի ժամանակ տղամարդ պարողը ձեռքերը տարածում է կողմերին և սեղմում բռունցքները՝ կատարելով կարճ, սադրիչ շարժումներ՝ փոքր ցատկերով։ Պարի ժամանակ տղամարդն ուղիղ կեցվածքով է պահպանում։ Նրա պարային զուգընկերը, սովորաբար կին, գործում է առանց հանկարծակի շարժումների։ Փոխարենը, նա կատարում է ոտքերի և ուսերի ճշգրիտ շարժումներ՝ ձեռքերով սահուն պտտվող շարժումներ կատարելով[4][5]։ Այլ ուսումնասիրությունների համաձայն, այդ թվում՝ Յայա Շերֆեդինովի կողմից, Քայթարմա պարում պետք է մասնակցեն միայն կանայք, կամ եթե տղամարդիկ են մասնակցում, նրանք պետք է դա անեն կանանցից առանձին[5][6]։
Բացի Ղրիմի թաթարներից, Քայթարմա պարում են նաև ղրիմցիները, Ղրիմի կարաիմները[7], ուրումները և ուկրաինացի հույները[8]։ Հետազոտող Սերգեյ Զայչենկոյի խոսքով՝ Քայթարմայի երաժշտությունը սովորաբար կատարվում է 9/8 կամ 7/8 ռիթմով, ինչը բնորոշ է թյուրքական երաժշտությանը, հետևաբար, հետազոտողը եզրակացրել է, որ այս պարը չի կարող վերագրվել հունական մշակույթին[9]։
Քայթարմայի ճշգրիտ ծագումը մնում է անորոշ, բայց գերիշխող են երկու տեսություններ։ Առաջինը, որն առաջարկել է Անատոլի Բոգորոդը, ենթադրում է, որ այն գալիս է սուֆիական պտույտից[10]։ Ըստ Բ. ն. Կազաչենկոյի, Ն. Յու. Բակշիի, Ա. Լ. Աչկինաձեի «Կրիմչակների երաժշտական և բանաստեղծական ժառանգությունը» հոդվածում նշված վարկածի՝ պարի արմատները վերաբերում են Ղրիմում սեֆարդների հայտնվելուն՝ 1492 թվականին Պիրենեյան թերակղզուց նրանց վտարումից հետո։ Թերակղզում պարը որդեգրել են Ղրիմի գնչուները (ուրմաչել)։ Հոդվածի հեղինակները նշում են, որ առաջին անգամ Քայթարմա պարը հիշատակվում է 1793 թվականին[11][12][13]։
1925 թվականին Ղրիմ կատարած հնագիտական և ազգագրական արշավախմբի ընթացքում ղրիմաթաթարցի հետազոտողներ Ուսեին Բոդանինսկին, Օսման Աքչոքրաքլին և Ասան Ռեֆատովը արձանագրել են Քայթարմայի 25 տարբերակներ։ 1932-ին «Ղրիմի թաթարների երգեր» գրքում հավաքված նյութերի հիման վրա Ռեֆատովը եզրակացրել է, որ Քայթարման բացառապես Ղրիմի թաթարական պար է և բնորոշ չէ Կովկասի, Թուրքիայի կամ Իրանի ժողովուրդներին[14]։ Սերգեյ Զայչենկոյի 1995 թվականի «Ազովիայի հույների պարերը» աշխատությունը ցույց է տալիս տարածաշրջանի 22 բնակավայրերի ուսումնասիրություններ։ Այս արշավախմբի ընթացքում արձանագրվել են նաև պարի այլ տարբերակներ[9]։
Քայթարմա պարի երաժշտության առաջին գրավոր ստեղծագործությունը ստեղծվել է Ալեքսանդր Սպենդիարյանի կողմից 1903 թվականին Բելոգորսկում (այն ժամանակ հայտնի էր որպես Կարասուբազար) գտնվելու ժամանակ՝ որպես նրա «Ղրիմի էսքիզներ» սիմֆոնիայի մաս[15]։ Սպենդիարյանին հաջողվել Է Ղրիմի ժողովուրդների երաժշտությանը ոչ բնորոշ 3/8 չափով մեղեդի ձայնագրել՝ 7/8 ռիթմի փոխարեն[11]։
1930-ական թվականներին Էննան Ալիմովը Քայթարմայի մասին կտավ է պատկերել՝ «Քայթարմա պարող աղջիկը» («Կայտառմա օնագյան կիզ») վերնագրով[16]։
«Հայթարմա» համույթն ստեղծվել է 1939 թվականին՝ որպես Յալթայի պետական ֆիլհարմոնիայի մաս։
Ղրիմի թաթար ռեժիսոր Ախթեմ Սեիտաբլաևը բազմիցս հիշատակել է «Քայթարմա» - ն, որն առավել ուշագրավ է իր 2013 թվականի «Հայթարմա» ֆիլմի վերնագրում և բացման դրվագում[17]։ 2017 թվականին նա պարել է պարուհի Ելենա Շոպտենկոյի հետ՝ «Պարեր աստղերի հետ» հաղորդման շրջանակներում[18][19]։
Ուկրաինացի երգչուհի Ջամալայի «1944» երգի տեսահոլովակում, որը 2016 թվականին դարձել է «Եվրատեսիլ» մրցույթի հաղթող, Մավիլե Յագյաևան կատարել է քայթարմա պարը Թիմ-թիմ - ի (Ղրիմի թաթարական մեկ այլ ժողովրդական պար) տարրերով[20][21]։
2015 թվականին «Ուկրփոստ» - ը (ուկրաիներեն՝ Укрпошта) թողարկել է Քայթարմայի պատկերով նամականիշ՝ Ղրիմի թաթարական նամականիշերի շարքի շրջանակներում[22]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.