Սեխ

Սեխ (լատին․՝ Cucumis melo), դդմազգիների ընտանիքի (cucurbitaceae) Cucumis ցեղին պատկանող բոստանային մշակաբույս։ Աչքի է ընկնում յուրահատուկ բուրումնավետությամբ և համով։ Մեծ տեղ է գրավում ժողովրդական սննդում։ Հայտնի է 10 տեսակ։

՞ Սեխ
Սովորական սեխ
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Բույսեր Բաժին Ծածկասերմեր Դաս Երկշաքիլավորներ Կարգ Դդմածաղկավորներ Ընտանիք Դդմազգիներ Ցեղ Սեխ
Լատիներեն անվանում
Cucumis melo Linnaeus, 1753
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում

Սեխի հայրենիքը համարվում է Կենտրոնական Ասիան և Փոքր Ասիան։ Սեխը ջերմա և լուսասեր բույս է, չորադիմացկուն է, աճում է աղի հողերում։ Սեխի պտուղը գնդաձև կամ էլիպսաձև, դեղին, կանաչ, շականակագույն կամ սպիտակ գույնի։ Հասունանում է 2-ից մինչև 6 ամիս ընկած ժամանակահատվածում։

Հայաստանում

ՀՀ-ում՝ 3 տեսակ՝

• Սեխ սովորական (M. sativus),
• Սեխ մանրապտուղ կամ Շամամ (M. dudaim),
• Սեխ մոլախոտային (M. agrestis)։

Աճում է հիմնականում Արարատյան դաշտում։ Մշակության մեջ առավել տարածված է մշակովի սեխը։

Ստուգաբանություն

Սեխի ծաղիկը

Սեխի ծագման հնագույն օջախներն են համարվում Փոքր Ասիան, Իրանը, Աֆղանստանը և Միջին Ասիայի երկրները։ Հենց այդ երկրներում են ներկայումս կենտրոնացված սեխի հիմնական ենթատեսակները, ինչպես նաև դաշտամոլախոտային կիսամշակովի տեսակները։ Ասիական երկրներից սեխը տարածվել է Եվրոպայում և Ամերիկայում^[1]։

Սովորաբար բացատրվում է որպես «ուռճացված, ուռած պտուղը»։

Պատմություն

Առաջին հիշատակությունը (լատին․՝ pepones) հայտնաբերվել է Աստվածաշնչում (Թուոց 11:5)։

Վայրի սեխը այժմ չի հանդիպում։ Եվրոպայում սեխի մասին իմացել են Միջին դարերում։ Ռուսաստանում հայտնաբերվել է Վոլգայի տարածաշրջանում բերվել է 15-16-րդ դարերում Կենտրոնական Ասիայից։

Բուսաբանական նկարագիր

Ցողունը կողավոր է, գետնատարած, փռված, ճյուղավորվող, երկարություն' 2-2,5 մ։ Միամյա բույս է. ցողունն հնգակյունանի է, սնամեջ, կոպիտ թավոտությամբ, 1-3 մետր երկարությամբ և առաջ ճյուղավորվող։ Հիմնական ճյուղավորությունները միջինում 3-ից 6-ն են և ավելի։ Երկարացողուն տեսակների ցողունը լինում է 1,5 մետր և ավելի։ Արմատային համակարգը բավականին հզոր, խորը գնացող և առատ ճյուղավորված։ Տերևները պարզ են, խոշոր, երիկամաձև, տերևանութներում կան բեղիկներ սրտաձև կամ հնգանկյուն՝ հինգ խոշոր ջղերով և կոպիտ թավով^[1]։ Ծաղիկները բաժանասեռ են (հանդիպում են նաև երկսեռ)։ Արական ծաղիկները փնջերով են՝ տերևանութներում, իգականները՝ մեկական։ Պտուղը բազմասերմ կեղծ հատապտուղ է՝ տարբեր ձևերի (կլոր, ձվաձև, տանձաձև, գլանաձև, տափակ և այլն) և մեծության (200 գ- 16 կգ)։ Պտղի մակերևույթը հարթ է, կողավոր, ցանցապատ, կնճռոտ և այլն, կեղևը՝ սպիտակ, դեղին, կանաչ, դարչնագույն, նարնջագույն և այլն։ Պտղամիսը սպիտակ է, կանաչավուն, կարմրավարդագույն, նարնջագույն։

Կիրառություն

Կտրատված սեխն ափսեի մեջ

Հիմնականում օգտագործվում է թարմ վիճակում, որպես քաղցր, բուրավետ և հյութալի սննդատեսակ։ Շաքարի քանակը սեխում կախված է ենթատեսակից և կարող է հասնել 3,6-ից մինչև 14 %-ի Բացի թարմ գործածությունից, սեխը մեծապես օգտագործվում է նաև մուրաբաների, ցուկատների, կոմպոտների, չրերի և թանձրուկի (մեղր) արտադրության մեջ, իսկ սերմերը ծեծած վիճակում նույնիսկ օգտագործում են որոշ կերակուրների մեջ^[1]։

Պտուղն օգտագործվում է թարմ և վերամշակված (մուրաբա, մարմելադ, պովիդլո, չիր, շաքարաչիր, մեղր)։ ՀՀ-ում մշակվում են Շալախ (վաղահաս), Սնեյվազ (միջահաս), Մասիս 2 (միջին ուշահաս) և այլ սորտեր։

Ճապոնական «միդորի» կոչվող լիկյորում օգտագործվում է սեխի համային հավելում^[2]։

Քիմիական կազմ

Սեխերն հարուստ են կալիումով, ինչպես նաև A և C վիտամիններով, պարունակում է շաքար (16-18 % և. ավելի), վիտամին C (մինչև 60 մգ %), կարոտին (A-նախավիտամին), պեկտինային նյութեր, հանքային աղեր և այլն^[3]։

Հոմանիշներ

Ըստ The Plant List տվյալների Cucumis melo L. տեսակի հոմանիշները մտնում են հետևյալ անվանումները^[4].

  

Bryonia callosa Wall. Cucumis acidus Jacq. Cucumis agrestis (Naudin) Greb. Cucumis agrestis subsp. figari (Pangalo) Greb. Cucumis alba Nakai Cucumis alba var. flavescens Nakai Cucumis ambigua Fenzl ex Hook.f. Cucumis arenarius Schumach. & Thonn. Cucumis aromaticus Royle Cucumis aspera Sol. ex G. Forst. Cucumis bardana Fenzl ex Naudin Cucumis bisexualis A.M.Lu & G.C.Wang Cucumis bucharicus Hort. ex Steud. Cucumis callosus (Rottler) Cogn. Cucumis campechianus Kunth Cucumis cantalou Hort. ex Steud. Cucumis cantalupensis Haberle ex M.Roem. Cucumis cantalupo Rchb. Cucumis chate Hasselq. Cucumis chate L. Cucumis chinensis (Pangalo) Pangalo Cucumis chito C.Morren Cucumis cicatrisatus Stocks Cucumis cognata Fenzl ex Hook.f. Cucumis conomon Thunb. Cucumis conomon var. koreana Nakai Cucumis conomon var. rugosa Nakai Cucumis cubensis Schrad. Cucumis cubensis var. costatus M.Roem. Cucumis deliciosus Salisb. [Illegitimate] Cucumis dudaim L. Cucumis eriocarpus Boiss. & Noë Cucumis erivanicus Steud. Cucumis eumelo Pangalo Cucumis eumelo subsp. adana Pangalo Cucumis eumelo subsp. ameri Pangalo Cucumis eumelo subsp. cantalupa Pangalo Cucumis eumelo subsp. cassaba Pangalo Cucumis eumelo subsp. chandaljac Pangalo Cucumis eumelo subsp. zard Pangalo Cucumis flexuosus L. Cucumis flexuosus var. adzhur Pangalo Cucumis flexuosus var. curvato-albus Pangalo Cucumis flexuosus var. curvato-aurantiacus Pangalo Cucumis flexuosus var. curvato-viridis Pangalo Cucumis flexuosus var. recto-albus Pangalo Cucumis flexuosus var. recto-auranticus Pangalo Cucumis flexuosus var. recto-viridis Pangalo Cucumis flexuosus var. reflexus Ser. Cucumis flexuosus var. terra Pangalo Cucumis jamaicensis Bertero ex Spreng. Cucumis jucunda F.Muell. Cucumis laevigatus Chiov. Cucumis maculatus Willd. Cucumis maltensis Ser. ex Steud. Cucumis melo var. acidulus Naudin Cucumis melo var. adana Pangalo Cucumis melo subsp. adana Pangalo Cucumis melo var. adress Pangalo Cucumis melo var. aegyptiacus (Sickenb.) Hassib Cucumis melo var. aestivales (Alef.) Filov Cucumis melo var. aethiopicus Naudin Cucumis melo f. agrestis (Naudin) W.J.de Wilde & Duyfjes Cucumis melo var. agrestis Naudin Cucumis melo subsp. agrestis (Naudin) Pangalo Cucumis melo subsp. agrestis (Naudin) Greb. Cucumis melo var. albida Makino Cucumis melo var. albidus (Alef.) Makino Cucumis melo f. albidus (Alef.) Kitam. Cucumis melo var. alboviridis Pangalo Cucumis melo f. albus Makino Cucumis melo var. ameri Gabaev Cucumis melo var. ananas-i-chair-verte Hassib Cucumis melo var. anatolicus Naudin Cucumis melo var. arundel Hassib Cucumis melo var. atab Hassib Cucumis melo var. aurantiacus (Harz) Pangalo Cucumis melo var. autumnales Filov Cucumis melo var. azmirli Hassib Cucumis melo var. baqubensis Chakrav. Cucumis melo var. beida Hassib Cucumis melo var. bitariana (Sickenb.) Hassib Cucumis melo var. bos-valdy Suzuki Cucumis melo var. buharici Filov Cucumis melo var. bullock Hassib Cucumis melo var. burrells-gem Hassib Cucumis melo var. cantalupa Pangalo ex Gabaiev Cucumis melo var. cantalupensis Naudin Cucumis melo var. cantalupo Ser. Cucumis melo var. cantonianus Naudin Cucumis melo var. casaba Pangalo Cucumis melo var. chandaliak Gabaiev Cucumis melo var. chandlkak (Pangalo) Filov Cucumis melo var. chandulak (Pangalo) Greb. in Suzuki Cucumis melo subsp. chate (Hasselq.) Hassib

Cucumis melo var. chate (Hasselq.) Sageret Cucumis melo subsp. chinensis (Pangalo) Filov Cucumis melo subsp. chinensis (Pangalo) Pangalo Cucumis melo var. chinensis (Pangalo) Pangalo Cucumis melo var. chito (Morren) Naudin Cucumis melo var. conomon (Thunb.) Makino Cucumis melo subsp. conomon (Thunb.) Greb. Cucumis melo var. cossonianus Naudin Cucumis melo var. cucurbitaceus Chakrav. Cucumis melo var. cultus Kurz Cucumis melo subsp. cultus (Kurz) Pangalo Cucumis melo f. depressus Chakrav. Cucumis melo f. dissectifolius Pangalo Cucumis melo var. dudaim (L.) Naudin Cucumis melo subsp. dudaim (L.) Greb. Cucumis melo f. dulcis Pangalo Cucumis melo var. dumeri Hassib Cucumis melo var. duripulposus Filov Cucumis melo var. elongata (Sickenb.) Hassib Cucumis melo var. erythraeus Naudin Cucumis melo subsp. europaeus Filov Cucumis melo var. firany Hassib Cucumis melo var. flava Makino Cucumis melo f. flavus (Makino) Kitam. Cucumis melo var. flavus Pangalo Cucumis melo subsp. flexuosus (L.) Filov Cucumis melo subsp. flexuosus (L.) Pangalo Cucumis melo subsp. flexuosus (L.) Greb. Cucumis melo var. flexuosus (L.) Naudin Cucumis melo var. fraiduni Chakrav. Cucumis melo var. fucharici Suzuki Cucumis melo var. gem-rocky Hassib Cucumis melo f. ginmakua Kitam. Cucumis melo var. golobcresdael Suzuki Cucumis melo var. gourbek Filov Cucumis melo var. gracilior Pangalo Cucumis melo f. grandifolius Pangalo Cucumis melo var. hafednafse Chakrav. Cucumis melo f. hamikua Kitam. Cucumis melo var. hasanbey Pangalo Cucumis melo var. hibernus Filov Cucumis melo var. hiemalis Filov Cucumis melo var. hime Makino Cucumis melo var. honey-dew Hassib Cucumis melo var. indica Suzuki Cucumis melo var. inodorus H. Jacq. Cucumis melo var. khadra Hassib Cucumis melo f. kikumelon Kitam. Cucumis melo var. kirukensis Chakrav. Cucumis melo f. longus Chakrav. Cucumis melo var. longus Chakrav. Cucumis melo var. macro-castanus Pangalo Cucumis melo var. macro-leucus Pangalo Cucumis melo var. macro-pyrochrus Pangalo Cucumis melo var. maculatus Naudin Cucumis melo f. major Chakrav. Cucumis melo var. major Chakrav. Cucumis melo var. makuwa Makino Cucumis melo var. maltensis Ser. Cucumis melo var. mansouri Hassib Cucumis melo var. mehanawy Hassib Cucumis melo var. micro-castanus Pangalo Cucumis melo var. micro-leucus Pangalo Cucumis melo var. micro-pyrochrus Pangalo Cucumis melo var. microcarpus Alef Cucumis melo subsp. microcarpus (Alef.) Pangalo Cucumis melo var. microcarpus (Alef.) Pangalo Cucumis melo var. microspermus Nakai ex Kitam. Cucumis melo var. minimus Chakrav. Cucumis melo f. minor Chakrav. Cucumis melo var. minutissimus Naudin Cucumis melo var. momordica (Roxb.) Duthie & Fuller Cucumis melo var. momordica (Roxb.) Cogn. Cucumis melo var. monoclinus (Pangalo) Filov Cucumis melo var. oblongus Chakrav. Cucumis melo subsp. orientale Sageret ex Filov Cucumis melo var. ovatus Chakrav. Cucumis melo var. persicodorus Seiz. Cucumis melo var. praecantalupa Pangalo Cucumis melo var. praecox Filov Cucumis melo subsp. pubescens (Willd.) Hassib Cucumis melo var. pubescens (Willd.) Kurz Cucumis melo var. reticulatus Naudin Cucumis melo var. reticulatus Chakrav. Cucumis melo var. reticulatus Ser. Cucumis melo subsp. rigidus (Pangalo) Filov Cucumis melo var. rigidus Pangalo

Cucumis melo f. rotundatus Chakrav. Cucumis melo var. rotundus Chakrav. Cucumis melo f. rugosus Nakai ex Kitam. Cucumis melo var. rugosus Chakrav. Cucumis melo var. saccharinus H. Jacq. Cucumis melo var. saharunporensis Naudin Cucumis melo var. saidi Hassib Cucumis melo var. samarrensis Chakrav. Cucumis melo var. santawi Hassib Cucumis melo var. senani Hassib Cucumis melo var. shahd Hassib Cucumis melo var. shammam Saidi Cucumis melo var. shauki Chakrav. Cucumis melo var. shimmam Chakrav. Cucumis melo f. showamelon Kitam. Cucumis melo subsp. spontaneum Filov Cucumis melo var. striata (Sickenb.) Hassib Cucumis melo var. suavis Chakrav. Cucumis melo var. tamago Makino Cucumis melo var. tarra Filov Cucumis melo var. texanus Naudin Cucumis melo var. tuzensis Chakrav. Cucumis melo f. typicus Pangalo Cucumis melo var. utilissimus (Roxb.) Duthie & Fuller Cucumis melo var. vard Gabaiev Cucumis melo f. variegatus Makino Cucumis melo var. variegatus Pangalo Cucumis melo var. varigatus Chakrav. Cucumis melo var. vaughans-original-osage Hassib Cucumis melo var. virgatus Chakrav. Cucumis melo f. viridis Makino Cucumis melo var. viridis Pangalo Cucumis melo var. vulgaris H. Jacq. Cucumis melo subsp. vulgaris (H. Jacq.) Pangalo Cucumis melo var. zaami Suzuki Cucumis melo var. zard Gabaiev Cucumis melo var. zebrino-aurantiacus Pangalo Cucumis melo var. zebrino-luteus Pangalo Cucumis melo var. zhukovskyi Pangalo Cucumis melo var. zhukowskii (Pangalo) Filov Cucumis microcarpus (Alef.) Pangalo Cucumis microsperma Nakai Cucumis microsperma var. koreana Nakai Cucumis microsperma var. rugosa Nakai Cucumis microspermus Nakai Cucumis momordica Roxb. Cucumis moschatus Gray [Illegitimate] Cucumis odoratissimus Moench [Illegitimate] Cucumis odoratissimus W.M.Carp. & Riddell Cucumis officinarum-melo Crantz Cucumis orientalis Kudr. Cucumis pancherianus Naudin Cucumis pedatifidus Schrad. Cucumis persicodorus Seitz Cucumis persicus (Sarg.) M.Roem. Cucumis picrocarpus F.Muell. Cucumis pictus Jacq. Cucumis princeps Wender. Cucumis pseudocolocynthis Wender. Cucumis pseudocolocynthis Royle Cucumis pubescens Willd. Cucumis pyriformis Roxb. ex Wight & Arn. Cucumis reflexus Zeyh. ex Ser. Cucumis reginae Schrad. Cucumis reticulatus Hort. ex Steud. Cucumis saccharinus Hort. ex Steud. Cucumis schraderianus M.Roem. Cucumis serotinus Haberle ex Seitz Cucumis trigonus Roxb. Cucumis turbinatus Roxb. Cucumis umbilicatus Salisb. Cucumis utilissimus Roxb. Cucumis verrucosus Hort. ex Steud. Cucumis villosus Boiss. & Noë Cucumis viridis Hort. ex Steud. Cucurbita aspera Sol. ex G.Forst. Ecballium lambertianum M.Roem. Melo adana Pangalo Melo adzhur Pangalo Melo agrestis (Naudin) Pangalo Melo ×ambiguua Pangalo Melo ameri Pangalo Melo cantalupensis (Naudin) Pangalo Melo cassaba Pangalo Melo chandalak Pangalo Melo chate Sageret ex M. Roem. Melo chate Sageret Melo chinensis Pangalo Melo conomon Pangalo Melo dudaim (L.) Sageret Melo figari Pangalo Melo flexuosus Sageret Melo flexuosus (L.) Pangalo Melo flexuosus Sageret ex M. Roem. Melo microcarpus (Alef.) Pangalo Melo monoclinus Pangalo Melo orientalis (Kudr.) Nabiev Melo persicus Sageret Melo sativus Sageret Melo vulgaris Moench ex Cogn. Melo zard Pangalo Momordica lambertiana Ser. Momordica sativa Roxb. ex Wight & Arn. Pepo melopepo Moench Pepo verrucosus Moench

Տարատեսակներ

• Cucumis melo subsp. agrestis
• Cucumis melo subsp. melo
• Cucumis melo subsp. melo var. cantalupensis
• Cucumis melo subsp. melo var. chito
• Cucumis melo subsp. melo var. conomon
• Cucumis melo subsp. melo var. flexuosus
• Cucumis melo subsp. melo var. inodorus
• Cucumis melo subsp. melo var. momordica
• Cucumis melo subsp. melo var. texanus

Ծանոթագրություններ

1. Անդրեաս Մելիքյան, «Բանջարաբուծություն» Երևան, 2005, էջ 247-250
2. «Միդորի» պաշտոնական կայք
3. «Սեխերի սննդարարության մասին փաստեր»
4. Cucumis melo L. Արխիվացված 2012-08-29 Wayback Machine на сайте The Plant List Արխիվացված 2019-05-23 Wayback Machine

Գրականություն

• Անդրեաս Մելիքյան, «Բանջարաբուծություն» Երևան, 2005 - ISBN 99941-47-04-8
• Mabberley, D.J. 1987. The Plant Book. A portable dictionary of the higher plants. Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-34060-8.
• Magness, J.R., G.M. Markle, C.C. Compton. 1971. Food and feed crops of the United States. Interregional Research Project IR-4, IR Bul. 1 (Bul. 828 New Jersey Agr. Expt. Sta.).
• Desai, B.B. (2004). Seeds Handbook: Biology, Production, Processing, and Storage, Vol. 103. CRC Press. ISBN 0-8247-4800-X.
• http://aggie-horticulture.tamu.edu/archives/parsons/publications/vegetabletravelers/muskmelon.html

Արտաքին հղումներ

• Հոդված Տեխասի A&M համալսարանի կայքում(անգլերեն)
• Ձմերուկ և սեխ. ինչպես ճիշտ ընտրել բոստանային բույսերը Արխիվացված 2011-09-03 Wayback Machine.
• Սեխի սորտերը ուկրաինական սելեկցիայում Արխիվացված 2014-07-29 Wayback Machine.

Վիքիբառարան

Ընթերցե՛ք «սեխ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սեխ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սեխ» հոդվածին։