Հավայերեն, ավստրոնեզական լեզվաընտանիքի լեզուներից մեկն է, նախկինում Հավայան կղզիների հիմնական լեզուն էր։
 ʻŌlelo Hawaiʻi | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | լեզու և կենդանի լեզու |
| Ենթադաս | Marquesic? |
| Երկրներ | ԱՄՆ |
| Խոսողների քանակ | 27 200 մարդ (2000)[1] և 26 205 մարդ (2010)[2] |
| Լեզվակիրների թիվը | 27 160 |
| ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ | ոչնչացման եզրին[3] |
| Գրերի համակարգ | Հավայան այբուբեն |
| IETF | haw |
| ԳՕՍՏ 7.75–97 | гав 143 |
| ISO 639-2 | haw |
| ISO 639-3 | haw |
 Hawaiian language Վիքիպահեստում | |
Հավայացիների ամենամեծ և ամենաբազմամարդ համայնքը, որոնց համար հավայերենը մայրենի լեզուն է, ապրում է Նիհաու կղզում։ Հավայերենը որպես առաջին լեզու օգտագործվում է Հավայան կղզեխմբի մոտավորապես 1,5 միլիոն բնակիչներից մի քանի տասնյակ հազարների կողմից։ Որպես երկրորդ լեզու, հավայերենը դեռ պահպանում է իր ազդեցությունը. այն դասավանդվում է նաև Հավայան համալսարանում, որտեղ կան հատուկ ծրագրեր դրա ուսումնասիրության համար[4]։
Հավայերենի հետ կապված լեզուները տարածված են Խաղաղ օվկիանոսում, նրա սերտորեն կապված լեզուներն են թաիթերենը և մարկեզերենը (Մարկիզյան կղզիների բարբառները), ինչպես նաև մաորի լեզուն։ Հավայերենի հետ առավել քիչ նմանություն ունի Արևմտյան Պոլինեզիայի սամոական և տոնգանական լեզուներում։
Լեզվի անվանումն առաջացել է կղզու անունից, որը Ջեյմս Կուկն ի սկզբանե անվանել է «Owhyhee» կամ «Owhyee»։ Հավայերենում կղզու անունը հնչել է որպես O Hawaiʻi, որը բառացի նշանակում է «Սա Հավային է»։ Մինչև 1822 թվականի փետրվարը այս անունը պահպանվել է , որից հետո լեզուն վերանվանվել է ʻŌlelo Hawaiʻi, որը նշանակում է «հավայերեն» (հավայերենում ածականը սովորաբար գալիս է գոյականից հետո)[5]։
19-րդ դարի սկզբին Հավայան կղզիների ողջ բնակչության հաղորդակցման հիմնական լեզուն հավայերենն էր։ Այն բանից հետո, երբ սկսվում են ակտիվ շփումները եվրոպացիների և հյուսիսամերիկացիների հետ, հավայերենը աստիճանաբար զիջում է անգլերենին։ Հավայերենը ստացավ իր սեփական այբուբենը այն տեսքով, որով այն պահպանվել է մինչ օրս 1822 թվականին, իսկ 1834 թվականից թերթերը սկսեցին հայտնվել հավայան լեզվով։ Հենց այդ ժամանակ հավայերենը դարձավ Հավայան կղզիների եկեղեցու, իրավագիտության, մամուլի և գեղարվեստական գրականության պաշտոնական լեզուն։
Սակայն 1898 թվականին տեղի է ունենում անեքսիա, որով Հավայան կղզիները միացվում են ԱՄՆ-ին, ինչը մեծապես դանդաղեցնում է հավայերենի զարգացումը։ Դա պայմանավորված է առաջին հերթին դեպի կղզիներ անգլիախոս բնակչության հոսքով։ Այսպիսով, Հավայերենը շարունակում է օգտագործել միայն հավայացիների էթնիկ խումբը` կղզիների նախկին պոլինեզական բնակչության ժառանգները, մեծ մասամբ` մետիսները (ընդհանուր առմամբ մոտ 96 հազար մարդ, 2005 թ.): Բեկումնային պահը բնակչության քրիստոնեության ընդունումն էր, որը բացասական է ազդել հավայացիների բանավոր ավանդույթի վրա, և բնիկ խոսողների թիվը սկսել է աստիճանաբար նվազել։
Խոսելով Հավայան կղզիների բնակիչների մշակութային ավանդույթների մասին, նախ և առաջ պետք է նշել Հավայան պոեզիայի առանձնահատկությունները, որոնք ներառում են հարուստ պատկերազարդում, բառախաղ, խորհրդանշական պատկերների օգտագործում, ինչպես նաև հարակրկնություններ (որոնցում կա նաև. բառախաղ. օրինակ՝ տողի վերջին բառը օգտագործվում է նաև հաջորդ տողի սկզբում, սակայն, այլ նշանակություն ունի)։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում Հավայան լեգենդները, որոնք պատմում են հերոսների և ցեղերի առաջնորդների արկածների մասին։
Հավայերենը պատկանում է ավստրոնեզական լեզվաընտանիքի մալայա-պոլինեզայան ճյուղի արևելյան լեզուներին։ Սկզբնական տարածման տարածքը Հավայան կղզիներն են, հատկապես Նիհաու կղզին, Հավայան կղզին և այլն։ Հետագայում այս արեալը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հաշվին ընդլայնվեց, որտեղ այսօր կարող եք հանդիպել Հավայերենի լեզվակիրներ։
Հավայան լեզուն սերտորեն կապված է խաղաղօվկիանոսյան տարածքի շատ այլ լեզուների հետ։ Հարյուրավոր հավայան բառեր, պարզվում է, պատկանում են ընդհանուր պրոտո-պոլինեզիական բառապաշարին, և ավելի քան 200 բառ պատկանում է վերականգնած պրոտո-մալայո-պոլինեզերեն լեզվին, որը տարածված էր Հարավարևելյան Ասիայում, ենթադրաբար, մոտ 5 հազար տարի առաջ։ Պոլինեզիական լեզուներում ձայնավորները հակված են կայունության՝ դրանք միշտ հինգն են, մինչդեռ հավայան լեզվին սերտորեն կապված բոլոր լեզուներում բաղաձայնների շարքը տարբեր է։ Օրինակ, համապատասխանություններ են հաստատվել հավայան լեզվի և հարակից թաիտերեն և տոնգաերեն լեզուների միջև[6][7]։ Այսպիսով, «երկինք» նշանակությամբ բառը այդ լեզուներում հանդես է գալիս համապատասխանաբար որպես lani, raʻi և langi, «ձեռքը»՝ lima, rima, nima, «թիակը»՝ hoe, hoe, fohe, «ոջիլը»՝ uku, utu, kutu: Այս ձևերը վերադառնում են իրենց նախնական ձևերին՝ langit, lima, besay, kutu։
- Հավայերեն խոսողների թվերը տարբեր են։ Միջին հաշվով, ըստ 2005 թվականի ԱՄՆ մարդահամարի, Հավայան կղզիների բնիկ բնակչության 20-27 հազար մարդ, որը կազմում է 1 միլիոն 500 հազար մարդ, օգտագործում է հավայան լեզուն որպես մայրենի լեզու։ Հավայերենը նույնպես ակտիվորեն օգտագործվում է որպես երկրորդ լեզու։
- 1900 թվականին հավայերենը 37000 բնիկ կրողներ ուներ։
- 1778 թվականին՝ մոտ 500 000 մարդ։
- 1984 թվականի տվյալներով Հավայան կղզիների բնակչությունից միայն 8244 մարդ էր բնիկ հավայացի, 72,809-ը 50%-99%-ով ծագումով Հավայացի, 127523-ը՝ 50%-ից պակաս, ծագումով Հավայան են։
- Հավայերենը Հավայան կղզիների պաշտոնական (անգլերենի հետ մեկտեղ) լեզուն է։
- Անգլերենը ազդում է հավայան լեզվի դուրսմղման վրա[8]
:
- Հավայերենը նույնպես ազդել է անգլերենի վրա (Ուեբստերի «Webster's New International Dictionary of the English Language» բառարանի երրորդ հրատարակությունը պարունակում է հավայան ծագման շուրջ 200 բառ, ներառյալ aa «պինդ լավա», aloha «սեր, համակրանք, բարև», hukilau «ձկնորսական ցանցի տեսակ», hula «հուլա» (ավանդական հավայան պար), kanaka «կանակ» (խաղաղօվկիանոսյան կղզիների, հատկապես Հավայան կղզիների բնիկ) և այլն։
- Մայրենի լեզվով խոսողների թիվը նվազում է, բայց դրա անհետացումը չի սպասվում, քանի որ այն Նիհաու կղզու բնակիչների մայրենի լեզուն է, ինչպես նաև լայնորեն օգտագործվում է տեղանուններում (ներառյալ շատ փողոցների անուններ), Հավայան երգերում։ Հավայան մշակութային ժառանգությունը պահպանվում է բնիկ լեզվով խոսողների կողմից և մշտապես ուսումնասիրվում և զարգանում է։
- Լեզվի զարգացում։ Պունանա Լեոյի մասնավոր դպրոցներն առաջարկում են հավայան խորացված ծրագրեր՝ որպես երկրորդ լեզու երեխաների և դեռահասների համար (2 տարեկանից, մոտավորապես 800 տեղ)։ Հավայան համալսարանն ունի նաև հավայան լեզվի հատուկ ծրագիր։ Բացի այդ, հավայան լեզուն ունի իր քերականությունն ու բառարանը։ Աստվածաշունչը թարգմանվել է 1838 թվականին[9]։
- Ըստ քերականական իմաստների արտահայտման ձևի՝ հավայան լեզուն պետք է վերագրել վերլուծական անջատական լեզուների թվին և այդ առումով այն չի տարբերվում սերտորեն կապված լեզուների հետ։ Հավայերենում քերականական հարաբերություններն արտահայտվում են ոչ թե վերջավորություններով, այլ մասնիկներով, որոնք կոչվում են որոշիչներ (հոդեր, նախդիրներ, ժամանակի պարագաներ)։
- Օրինակներ
- Ua hele ʻoe?՝ (Որոշիչ) go you («Ուր ես գնացել՞»)
- Puʻu-o-Manoa hill - (նախդիր) Manoa («Մանոա բլուր»),
- ka honu (Որոշիչ)՝ (եզակի թիվ) turtle («Սա կրիա է»), nā honu՝ (հոգնակի թիվ) turtle («Այս կրիաները»)
- Զրոյական նշագրման տեսակը
- Ագլյուտինացիա
- Օրինակներ
- he kanaka - person («մի (ինչ որ) մարդ») ի դեմս ke kanaka - person («այս (կոնկրետ) մարդը»)
- liu - turn «շրջվել», hā-liu - turn («ստիպել շրջվել»)
He kanaka maikaʻi ia - person good s/he («Նա լավ մարդ է»)[10]։
| Aa | Ee | Hh | Ii | Kk | Ll | Mm | Nn | Oo | Pp | Tt | Uu | Ww | ʻ |
| /a/ | /e/ | /h/ | /i/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /o/ | /p/ | /t/ | /u/ | /w/ | /ʔ/ |
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
