Լիտվայի Հելսինկյան խումբ

Լիտվայի Հելսինկյան խումբը (լրիվ անվանումը՝ Լիտվայում Հելսինկյան համաձայնագրերի իրականացմանը նպաստող հասարակական խումբ, լիտվերեն՝ Helsinkio susitarimų vykdymui remti Lietuvos visuomeninė grupė) այլախոհական կազմակերպություն էր, որը գործում էր Լիտվական ԽՍՀ-ում, Խորհրդային Միության հանրապետություններից մեկում` 1975–83 թվականներին։ Ստեղծվել է Եվրոպայում՝ անվտանգության և համագործակցության կոնֆերանսի եզրափակիչ ակտի կատարման մոնիթորինգի նպատակով, որն ավելի հայտնի է որպես Հելսինկյան համաձայնագիր, այն առաջին իրավապաշտպան կազմակերպությունն էր Լիտվայում։ Խումբը հրապարակել է ավելի քան 30 փաստաթուղթ, որոնք բացահայտում էին Խորհրդային Միությունում կրոնական բռնաճնշումները, տեղաշարժի ազատության սահմանափակումները, հոգեբուժության քաղաքական չարաշահումները, փոքրամասնությունների նկատմամբ խտրականությունը, իրավապաշտպանների հետապնդումները և մարդու իրավունքների այլ խախտումները^[1]։

Լիտվայի Հելսինկյան խումբ
Տեսակ	կազմակերպություն
Հիմնադրված	1975
Լուծարված	1981
Գլխադասային գրասենյակ	Վիլնյուս, Լիտվական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Հիմնադիր	Viktoras Petkus?

Փաստաթղթերի մեծ մասը հասել է Արևմուտք և հրապարակվել այլ իրավապաշտպան կազմակերպությունների կողմից։ Խմբի անդամները հալածվել են խորհրդային իշխանությունների կողմից։ Նրա գործունեությունը թուլացել է այն բանից հետո, երբ անդամները մահացան, արտագաղթեցին կամ բանտարկվեցին, թեև այն երբեք պաշտոնապես չցրվեց։ Խմբի որոշ գործառույթներ ստանձնել է Հավատացյալների իրավունքների պաշտպանության կաթոլիկ կոմիտեն, որը հիմնադրվել է 1978 թվականին՝ հինգ քահանաների կողմից։ Բանտից ազատվելուց հետո Վիկտորաս Պետկուսը 1988 թվականին վերստեղծել է Լիտվայի Հելսինկյան խումբը^[1]։

Պատմություն

Ոգեշնչված Մոսկվայի Հելսինկյան խմբից՝ լիտվական խումբը հիմնադրվել է տարբեր խավերի հինգ այլախոհների կողմից (ճիզվիտ քահանա Կարոլիս Գարուկասը, հրեա Էյտանաս Ֆինկելշտեյնասը, բանաստեղծ և արտաքսված Օնա Լուկաուսկայտե-Պոշկիենեն, երկու անգամ բանտարկված Վիկտորաս Պոսկուսետը, բանաստեղծ Թոմաս Վենցլովան)։ Ձևավորման մասին պաշտոնապես հայտարարվել է Ռոյթերսի և Չիկագո Տրիբունայի արտասահմանյան լրագրողներին տրված մամուլի ասուլիսում՝ 1976 թվականի նոյեմբերի 27-ին։ Խումբը չուներ ավելի պաշտոնական կառուցվածք կամ հստակ առաջնորդ, թեև Պետկուսը նրա ոչ պաշտոնական առաջնորդն ու շարժիչ ուժն էր^[2]։

Հիմնադիրների տարբեր ծագումը նպատակ ուներ ծառայելու լայն շրջանակի շահերին։ Խումբը չէր ցանկանում դառնալ ևս մեկ կաթոլիկ կամ ազգայնական այլախոհական խումբ։

Խումբը չի սահմանափակել իր հաշվետվությունները Լիտվայով կամ լիտվացիներով։ Օրինակ՝ այն հաղորդում է երեք էստոնացիների (Մարտ Նիկիուս, Էրիկ Ուդամ և Էն Տարտո) ձերբակալությունների, Ռադվիլիշկիսում ապրող 49 վոլգայական գերմանական ընտանիքների նկատմամբ խտրականության և Վիլնյուսում բնակվող ռուս հիսունականի հալածանքների մասին։ Խումբը պատրաստել է ոչ միայն կոնկրետ անձանց, այլև ավելի լայն հարցերի վերաբերյալ զեկույցներ։ 1977 թվականին խումբը պատրաստել է զեկույցներ նախկին քաղբանտարկյալների իրավիճակի մասին՝ կենտրոնանալով Լիտվա վերադառնալու արգելքի վրա նույնիսկ նրանց բանտարկության ավարտից հետո և կաթոլիկ եկեղեցու վրա։ Այն նաև զեկույց է ուղարկել Բելգրադում Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կոնֆերանսի հետագա հանդիպմանը (1977 թ. հոկտեմբերի 4-1978 թ. մարտի 8)^[3]։

1979 թվականի հունվարին Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության հանձնաժողովը Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի համար առաջադրել է Խորհրդային Միության Հելսինկյան խմբերը, ներառյալ լիտվական խումբը։

Պետկուսը հույս ուներ ստեղծել ավելի լայն բալթյան կազմակերպություն, որը կներկայացնի բոլոր երեք մերձբալթյան երկրները, սակայն այդ ծրագրերը դադարեցվեցին 1977 թվականի օգոստոսին նրա ձերբակալությունից հետո։ Պետկուսի ձերբակալությունից հետո խմբի գործունեությունը թուլացել է։ Այն կրկին ակտիվացել է 1979 թվականի սկզբին և հրապարակել այլ փաստաթղթեր, որոնք հիմնականում բողոքում էին տարբեր այլախոհների, այդ թվում՝ Անտանաս Տերլեցկասի ձերբակալությունների և Չեխոսլովակիայի կառավարության և աֆղանական պատերազմի վերաբերյալ քննադատական հայտարարությունների մասին։ Այնուամենայնիվ, չորս այլ անդամների ձերբակալությունները փաստացի դադարեցրին Լիտվայի Հելսինկյան խմբի գործունեությունը^[4]։

Խումբը վերականգնվել է 1988 թվականին, երբ գլասնոստը և վերակառուցում քաղաքականությունը թույլ տվեցին ավելի ազատ քաղաքական արտահայտություններ։ 1988 թվականի նոյեմբերի 20-ին խումբն ընդունել է երեք նոր անդամների՝ Բալիս Գաջաուսկասը, Կազիմիրաս Կրիժևիչյուսը և Նիոլե Սադունաիտեն։ Խումբը միացել է անկախության շարժմանը և հրապարակել բազմաթիվ զեկույցներ և փաստաթղթեր (մոտ 100 փաստաթուղթ միայն 1991 թվականին)։ 1999 թվականին փաստաթղթերը հավաքվել և երկու հատորով հրատարակվել են Լիտվայի Ցեղասպանության և դիմադրության հետազոտական կենտրոնի և Լիտվայի Մարդու իրավունքների ասոցիացիայի կողմից՝ 2006 թվականին։ Խմբի շատ անդամներ, այդ թվում՝ Վիկտորաս Պետկուսը, միացել են Լիտվայի Մարդու իրավունքների ասոցիացիային՝ 1989 թվականին ստեղծված առաջին պաշտոնական իրավապաշտպան կազմակերպությանը։ Հելսինկյան խումբը շարունակում է գործել որպես պաշտոնական խումբ. 2014 թվականի մարտին այն դարձել է Լիտվայի Մարդու իրավունքների համակարգման կենտրոնի (լիտվերեն՝ Lietuvos žmogaus teisių koordinavimo centras) համահիմնադիրը^[5]։

Մասնակցություն

Խորհրդային նշանավոր գրող Անտանաս Վենցլովայի որդուն՝ Թոմաս Վենցլովային թույլ են տվել գաղթել ԱՄՆ՝ խմբի ստեղծումից ընդամենը երկու ամիս անց։ Վիկտորաս Պետկուսը ձերբակալվել է 1977 թվականի օգոստոսի 23-ին։ 1978 թվականին դատապարտվել է 10 տարվա ազատազրկման և 5 տարվա աքսորի։ Նա ազատ է արձակվել 1988թվականին՝ գլասնոստի ներդրումից հետո։ Կարոլիս Գարուկասը մահացել է քաղցկեղից՝ 1979 թվականի ապրիլի 5-ին, Օնա Լուկաուսկայտե-Պոշկիենեն մահացել է 1983 թվականի դեկտեմբերի 4-ին, Էյտան Ֆինկելշտեյնը 1979 թվականին դուրս է եկել խմբից և 1983 թվականի դեկտեմբերին թույլատրվել գաղթել Իսրայել^[6]։

Բացի հինգ հիմնադիր անդամներից, խմբում կար ևս վեց հոգի։ Բրոնիուս Լաուրինավիչուսը, կաթոլիկ քահանան, խմբում ներառվել է 1979 թվականի հունվարին, մահացել է 1981 թվականի նոյեմբերի 25-ին կասկածելի ճանապարհատրանսպորտային պատահարի հետևանքով։ 1979 թվականի նոյեմբերին խմբում ներառվել են բժիշկ և Լիտվայի տարածքային պաշտպանության ուժերի նախկին անդամ Ալգիրդաս Ստատկևիչուսը և Յուրևիչուսը, լիտվացի նախկին պարտիզան, երկրաբանության պրոֆեսոր Վիտաուտաս Սկուոդիսը, սակայն վերջինս ձերբակալվել է 1979 թվականի նոյեմբերին՝ Լիտվայի հոգևոր ցեղասպանությունը վերնագրով 300 էջանոց ձեռագիր ունենալու համար։

1980 թվականի փետրվարի 14-ին Ստատկևիչուսը ձերբակալվել է և տեղափոխվել հոգեբուժարան։ Խումբը բողոքում էր ձերբակալությունների դեմ և ցանկանում էր ընդունել բանվոր Վիտաուտաս Վայչիունասին, սակայն Յուրևիչուսը և Վայչիունասը ձերբակալվեցին 1981 թվականի մարտի 25-ին։ Հետևաբար, 1981 թվականի սկզբին Լուկաուսկայտե-Պոշկիենեն խմբի միակ անդամն էր, սակայն առողջության պատճառով չի կարողացել շարունակել խմբի գործունեությունը։

1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին վերականգնված խումբն ավելացրել է բազմաթիվ նոր անդամներ։ Ընդհանուր առմամբ, խումբն ուներ 41 պաշտոնական և մոտ 84 ոչ պաշտոնական անդամ։ Նրանց թվում էին Վիտաուտաս Բոգուշիսը, Գինտաուտաս Իեշմանտասը, Նիոլե Սադունայտեն և Կազիս Սաջան^[7]։

Ծանոթագրություններ

1. Jakubčionis, Algirdas (2005). "Antisovietinis pasipriešinimas ir kova dėl žmogaus teisių".{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
2. Snyder, Sarah B. (2011). Human Rights Activism and the End of the Cold War: A Transnational History of the Helsinki Networ.
3. Donskis, Leonidas (2005). Loyalty, Dissent, and Betrayal: Modern Lithuania and East-Central European Moral Imagination.
4. Gustaitis, Rolandas. Lietuvos Helsinkio grupė ir vienas iš jos įkvepėjų – E. Finkelšteinas.
5. «Lietuvos žmogaus teisių koordinavimo centro (LŽTKC) steigimo jungtinės veiklos sutartis».
6. Budnikas, Vytautas (2008). Lietuva ir žmogaus teisės.
7. «Appendix B. Imprisoned members of the Helsinki monitoring groups in the USSR and Lithuania». Implementation of the Final Act of the Conference on Security and Cooperation in Europe: findings and recommendations seven years after Helsinki. Report submitted to the Congress of the United States by the Commission on Security and Cooperation in Europe. November 1982. Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office. 1982. էջեր 251–252. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF, immediate download) 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.

Արտաքին հղումներ

• Full-text of Documents 3 through 12 of the Lithuanian Helsinki Group