Թյուրբե դամբարան (Բիհաչ)

Թյուրբե դամբարան (բոս․՝ Turbe – mauzolej), թյուրբե (իսլամական դամբարանի տեսակ) Բիհաչում (Բոսնիա և Հերցեգովինա), որը կառուցվել է Բոսնիա և Հերցեգովինայի ավստրո-հունգարական օկուպացիայի ժամանակաշրջանում՝ որպես հարգանքի նշան քաղաքի պաշտպանների, ովքեր զոհվել են ավստրո-հունգարական զորքերի դեմ մարտնչելիս՝ 1878 թվականին։

Պատմություն

Թուրբեի դամբարանն ու Կապիտանական աշտարակը

1878 թվականի հունիսին Բեռլինի կոնգրեսի որոշմամբ Ավստրո-Հունգարիան իրավունք ստացավ բռնակցելու Բոսնիա և Հերցեգովինան։ Երբ ավստրո-հունգարական բանակը սկսեց այն իրականացնել, նրանից մի քանի ամիս պահանջվեց դիմադրությունը ճնշելու համար, հատկապես մուսուլմանական բնակչության կողմից։ Բիհաչի պարիսպների տակ մարտերը սկսվել են սեպտեմբերի 7-ին և միայն 12 օր անց քաղաքի պաշտպանները ստիպված են եղել հանձնել այն։ Բիհաչի անկումը հուսահատեցնող ազդեցություն ունեցավ Բոսնիական Կրաինայի մյուս քաղաքների պաշտպանների վրա, ուստի նրանք հանձնվեցին հիմնականում առանց որևէ լուրջ դիմադրության, բացառությամբ Վելիկա Կլադուշայի և Պեչիգրադի, ովքեր կռվեցին զավթիչների դեմ մինչև 1878 թվականի հոկտեմբերը^[1]։

Թյուրբե դամբարանը կառուցվել է ի նշան հարգանքի քաղաքի պաշտպանների, որոնք զոհվել են ավստրո-հունգարական զորքերի դեմ պայքարում։ Սկզբում այն եղել է փայտե, բայց 1890 թվականին նրա տեղում եկեղեցի է կառուցվել և Ավստրո-Հունգարիայի իշխանությունները, ցանկանալով ստանալ Բիհաչի մուսուլմանական բնակչության աջակցությունը, հրամայել են կառուցել ներկայիս Թյուրբեն իրենց միջոցներով։ Սակայն որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ այդ դամբարանը թվագրվում է օսմանյան տիրապետության ժամանակներից^[1]։

Այդ բացառիկ սրբազան հուշարձանը մեծապես տուժել է 1990-ականների Բոսնիական պատերազմի ժամանակ, սակայն հետագայում վերանորոգվել է և ներկայումս հանդիսանում է տարածաշրջանում բոսնիական մշակութային ժառանգության կարևոր խորհրդանիշ^[1]։

Նկարագրություն

Թյուրբեի դամբարանի շենքն ունի ութանկյուն հիմք և ծածկված է գմբեթով։ Պատերի եզրերը բոլորը հարթ են, յուրաքանչյուրի երկարությունը 2,6 մետր է։ Պատերը կառուցված են քարի և աղյուսի խառնուրդից, իսկ աշտարակի արտաքին ճակատն ամբողջությամբ ավարտված է բիխատցիտային քարով՝ տեղական շատ փափուկ և թեթև կրաքարով։ Թյուրբեն գոտևորված է պատից 35 սմ դուրս եկած հորիզոնական պրոֆիլավորված քարե քիվով, որի վրա հենվում են պատուհանի ստորին եզրերը։ Քիվից վերևի հատվածը փոքր-ինչ ավելի մեծ է, քան ներքևի հատվածը և կազմում է առանց գմբեթի ամբողջ շենքի բարձրության մոտ 2/3-ը^[1]։

Թյուրբեն ունի թաղածածկ գմբեթ՝ ծածկված ցինկապատ մետաղյա թիթեղներով։ Գմբեթի վերին մասը կազմված է բիխատցիտային քարի հավասար սրբատաշ քառակուսի բլոկներից՝ չափազանց հավասար շարված, իսկ ստորին գոտին՝ կոպտատաշ քարե բլոկներից, որոնք դասավորված են չորս հորիզոնական շարքով՝ վառ արտահայտված կարերով^[1]։

Ինտերիեր

Տյուրբի ինտերիերը Բիհաչում

Թյուրբեի ներսում կան երկու փայտե գերեզմաններ, որոնցից յուրաքանչյուրը բաղկացած է մահարձան սարկոֆագից։ Բուն թյուրբեի կամ մահարձանի վրա տապանագրեր չկան, դրանք զարդարված են միահյուսված ժապավենների տեսք ունեցող բազմաթիվ զարդաքանդակներով^[1]։

Ազգային հուշարձան

«Բիհաչի թյուրբե դամբարան»-ի պատմական շենքը Բոսնիա և Հերցեգովինայի ազգային հուշարձանների պահպանության հանձնաժողովի կողմից հռչակվել է որպես ազգային հուշարձան^[1]։

Մատենագիտություն

• Radoslav Lopašić, Bihać i Bihaćka krajina, Zagreb, 1890.
• Ćiro Truhelka, Sredovječni spomenici Bosanske Hrvatske, «Hrvatsko kolo» XXIII, Zagreb, 1942.
• Branka Raunig, Fikreta Butić, Branko Bokan, Bihać i okolina, Turističko društvo «Una», Bihać, 1963.
• Dr Ekrem Hakki Ayverdi, AVRUPA 'DA OSMANLY MIMARI ESERLERI, II f.3 kitab, Baha Matabaasi, Istanbul, 1981.
• Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga 3, 3. izdanje, biblioteka «Kulturno naslijeđe», Sarajevo — Publishing, str. 61 — 65, 1998.
• Nikola Radić, Bihać sa starih razglednica, Bihać, 2000.
• Abdulah Talundžić, Turbe i toranj crkve u Bihaću, Mostar 2005: Most — časopis za obrazovanje, nauku i kulturu, 193 (104 — nova serija), str. 72.

Ծանոթագրություններ

1. «Turbe-mauzolej iz Bihaća». Commission to Preserve National Monuments of Bosnia and Herzegovina. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 26 мая 2022-ին.