Բրիտանական անգլերեն

Բրիտանական անգլերեն, անգլերենի՝ Միացյալ Թագավորությունում և Բրիտանական կղզիներում խոսվող և գրվող բարբառ^[3]: Միացյալ թագավորությունում գրավոր խոսքում հանդիպում են շրջանային որոշ տատանումներ։ Օրինակ wee ածականը գրեթե բացառիկ կերպով օգտագործվում է միայն Շոտլանդիայում և Հյուսիսային Իռլանդիայում, մինչդեռ այլ վայրերում գերակշռում է little ածականի օգտագործումը։ Այնուամենայնիվ, Միացյալ թագավորության ողջ տարածքում գոյություն ունի միատեսակության իմաստալից աստիճան, որը կարող է ներկայացվել որպես «բրիտանական անգլերեն»։ Խոսակցական տարբերակները, սակայն, այստեղ ավելի մեծ տարբերակում ունեն, քան աշխարհի որևէ այլ վայրում, որտեղ խոսում են անգլերեն^[4], այսպիսով բրիտանական անգլերենի միասնական հասկացությունը ավելի դժվար է վերագրել խոսակցական լեզվին։

Ամերիկյան անգլերենի հետ հեմեմատելով՝ «բրիտանական անգլերեն» տերմինը հաճախ օգտագործվում է որպես «Ազգերի Համագործակցությունում խոսվող անգլերենի» հոմանիշ։ Անգլերենի հիմնական բարբառը, որով խոսում են բրիտանական նախկին գաղութների ազգերը, հատուկ է նրանց տեղակայման վայրին, օրինակ՝ Ավստրալիայում՝ ավստրալիական անգլերեն, Կանադայում՝ կանադական անգլերեն։

Պատմություն

Անգլերենը արևմտյան գերմանական լեզու է, որը սկզբնավորվել է անգլոֆրիզիան բարբառից։ Այս բարբառը Բրիտանիա է ներթափանցել գերմանական ցեղերի միջոցով, այժմյան Գերմանիայի հյուսիս-արևմուտքի և հյուսիսային Նիդերլանդների տարածքից։ Այդ ժամանակ տեղի բնակչությունը խոսում էր հասարակ բրիտոնիկ լեզվով, որի վրա մեծ ազդեցություն ուներ հռոմեական օկուպացիան։ Այս լեզուների խումբը (Վալլիերեն, Cornish, Cumbric) անգլերենի հետ կողք կողքի շարունակել են գոյություն ունենալ մինչև արդի ժամանակաշրջան, բայց գերմանական լեզուներից դրանց հեռվության պատճառով անգլերենի վրա ազդեցությունը նշանակալիորեն փոքր էր։ Սակայն ազդեցության աստիճանը մնում է վիճարկելի և վերջերս առաջ է քաշվել մի պնդում, ըստ որի քերականական ազդեցությունը անգլերենի և այլ արևմտյան գերմանական լեզուների միջև էական նորարարությունների հիմքն է^[5]։ Սկզբնապես հին անգլերենը եղել է բազմազան բարբառների խումբ՝ այսպիսով արտացոլելով Անգլիայի անգլոսաքսոնական թագավորության խառը ծագումը։ Այս բարբառներից մեկը՝ ուշ արևմտյան սաքսոներենը, ի վերջո դարձել է գերակշռող։ Բնօրինակ հին անգլերենը այնուհետև ազդեցության է ենթարկվել երկու արշավանքների պատճառով. առաջինը եղել է գերմանական լեզվաընտանիքի սկանդինավիան ճյուղի լեզվակիրների կողմից, ովքեր VIII և IX դարերում նվաճել և գաղութացրել են Բրիտանիայի որոշ մասերը, իսկ երկրորդը XI դարում եղել են Նորմանները, որոնք խոսում էին հին նորմաներեն և որի արդյունքում ի վերջո զարգացել է անգլերենի նոր տեսակ, որը կոչվել է անգլոնորմանական։ Այս երկու արշավանքները անգլերենին ստիպել են դառնալ որոշ չափով «խառնուրդ» լեզու (սակայն այն երբեք բառի բուն իմաստով չի եղել իրապես «խառնուրդ» լեզու։ Խառնուրդ լեզուները ի հայտ են գալիս տարբեր լեզուների լեզվակիրների միասին ապրելու դեպքում, որոնք էլ հենց հիմնական շփման համար զարգացնում են հիբրիդ լեզու)։ Ինչքան անգլերենը խոսակցական, քարացած և նկարագրական լեզու է, այնքան այն անգլոսաքսոնական արմատներ ունի։ Ինչքան այն ինտելեկտուալ և աբստրակտ լեզու է, այնքան այն պարունակում է լատինական և ֆրանսիական ազդեցություն։

Սկանդինավների հետ համատեղ բնակությունը անգլերենի անգլոֆրիզերենի քերականական նշանակալի պարզեցման և բառապաշարի հարստացման արդյունք հանդիսացավ։ Նորմանների գրավումը հետագայում տարավ դեպի եվրոպական լեզուների ռոմանական ճյուղի ավելի մշակված բառաշերտի գերմանական հիմքի վրա տեղափոխմանը։ Նորմանական այս ազդեցությունը էապես անգլերեն մտավ կառավարության և դատարանների միջոցով։ Այսպիսով՝ անգլերենը սկսեց զարգանել որպես փոխառությունների լեզու՝ մեծ ճկունությամբ և հսկա բառապաշարով։

Բարբառներ

Բարբառները և արտասանությունները Միացյալ թագավորության չորս երկրներում, ինչպես նաև այդ երկրների ներսում, տարբերվում են։

     'aa' [æː]      'a' [æ]      'ah' [ɑː ~ ɑ̈ː]      շեղումներ Հնչյունաբանական քարտեզ, որը ցույց է տալիս Անգլիայում bath, grass և dance բառերում ձայնավորի արտասանության տարբերությունները։ Այսպիսի բառերը հյուսիսում հիմնականում արտասանվում են կարճ ձայնավորով, մինչդեռ հարավում գտնվողները արտասանում են երկար ձայնավորով։

Հիմնական մեծ բաժանումները որպես կանոն դասակարգվում են որպես անգլիական անգլերեն (կամ Անգլիայում խոսվող անգլերեն, որը ներառում է հարավային անգլերենի բարբառները, արևմտյան բարբառները, երևելյան և արևմտյան կենտրոնական մասի (Midlands) բարբառները), Ուելսի անգլերենը (չշփոթել Ուելսի լեզվի հետ), Իռլանդական անգլերեն, շոտլանդական անգլերեն (չշփոթել շոտլանդերենի հետ)։ Բրիտանական տարբեր բարբառներ տարբերվում են նաև այլ լեզուներից փոխառված բառերով։

Անգլիական բարբառների վերջին ծավալուն հետազոտությունից հետո (1949–1950) Լիդսի համալսարանը սկսել է նոր պրոյեկտ։ 2007 թվականի մայիսին արվեստների և հումանիտար հետազոտությունների խորհուրդը դրամաշնորհ է հատկացրել Լիդսի համալսարանի լեզվաբանության և հնչյունաբանության պրոֆեսոր Սալի Ջոնսոնի գլխավորած խմբին՝ հետազոտելու բրիտանական բարբառները^[6][7]։

Ջոնսոնի թիմը մանրակրկիտ կերպով ուսումնասիրում է տարածքային ժարգոնային բառերի և արտահայտությունների օրինակների հավաքածուն, որը հավաքվել է BBC ընկերության "Voices" (ձայներ) պրոյեկտի միջոցով, որտեղ հասարակությանը հրավիրվում էր ուղարկելու դեռևս ողջ երկրում խոսվող անգլերենի օրինակներ։ BBC Voices պրոյեկտը նաև հավաքել է նորությունների հարյուրավոր հոդվածներ այն մասին, թե ինչպես են բրիտանացիները խոսում անգլերեն սկսած հայհոյանքներից, մինչև լեզուների դպրոցներում նյութերի պատրաստումը։

Այս ինֆորմացիան նույնպես կհամեմատվի և՛ պարունակության, և՛ ստեղծման վայրի հիման վրա և կվերլուծվի Ջոնսոնի թիմի կողմից։ «Հավանաբար հետազոտության մեջ նշանակալին այն է, որ անգլերենը տարբերվում է առավել քան երբևէ՝ չնայած հեռուստատեսությամբ և ռադիոյով այլ արտասանությունների հարցում մեր ազատության և մշտական ազդեցության»^[7]։

Տարածքային

Անգլերենի այն տարբերակը, որը հիմնականում ասոցացվում է Անգլիայի հարավի բարձր հասարակության հետ, կոչվում է «ստացված արտասանություն» (անգլ.՝ Received Pronunciation) (RP)^[8]: Այն ծագել է վաղ արդի ժամանակահատվածում Լոնդոնի հարավային բարբառների և կենտրոնական մասի բարբառների միախառնումից^[8] և հաճախ օգտագործվում է որպես արտասահմանցիներին անգլերեն սովորեցնելու մոդել^[8]։ Չնայած, որ Անգլիաձի այլ վայրերում բնակվողները կարող են չխոսել ստացված արտասանությամբ, այն այժմ ավելի շուտ բարձր դասի բարբառ է, քան տեղական։ Ստացված արտասանությունը հաճախ անվանվում է նաև «թագուհու (թագավորի) անգլերեն», «շքեղ» կամ «BBC անգլերեն», քանի որ սա ի սկզբանե անգլերենի այն տարբերակն է, որը կիրառվել է հեռուստատեսության և ռադիոյի եթերում, չնայած այսօր կարելի է լսել մի շարք տարբեր արտասանություններ։ Բրիտոնների մոտ 2 տոկոսը խոսում են ստացված արտասանությամբ^[9] և այն բավականին զգալի զարգացում ունի վերջին 40 տարիների ընթացքում։

Հյուսիսարևելքում գոյություն ունեն զգալի տարբերվող արտասանություններ. Բնիկ լոնդոնցիների արտասանությունը (Քոքնի), որը պահպանվել է Լոնդոնի հյուսիսաբնակների մոտ, ահռելի կերպով տարբերվում է ստացված արտասանությունից։ Բնիկ լոնդոնցիների ռիթմիկ ժարգոնը ոչ տեղացիների համար կարող է (սկզբնապես այդպես էլ նախատեսված է եղել) անհասկանալի և դժվար ըմբռնելի լինել^[10], չնայած դրա օգտագործումը որոշ չափով ուռճացված է։

Վերջին տասնամյակներում հանրաճանաչություն է ստանում Estuary անգլերենը։ Այն վերցրել է «ստացված արտասանության» և Քոքնիի բարբառի որոշ հատկություններ։ Հենց Լոնդոնում տեղի արտասանությունը դեռ փոփոխվում է՝ մասամբ Կարիբիան խոսելաոճի ազդեցության արդյունքում։ Վերջին տասնամյակներում ներգաղթյալները Միացյալ թագավորություն են բերել ավելի մեծ թվով լեզուներ։ 1979 թվականի հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ներգաղթյալ դպրոցական երեխաների ընտանիքներում ավելի քան 100 լեզու ընտանեկան միջավայրում շարունակվում է օգտագործվել։ Արդյունքում Լոնդոնցիները խոսում են խառնված արտասանությամբ՝ կախված էթնիկ պատկանելիությունից, թաղամասից, աստիճանից, տարիքից, դաստիարակությունից և մի շարք այլ հանգահանքներից։

Բացի այդ, բրիտանացիների մեծամասնությունը կարող է ժամանակավորապես որոշ չափով ռիթմավորել իրենց արտասանությունը դեպի անգլերենի ավելի չեզոք մակարդակի՝ արտասահմանցիների հետ խոսելիս կամ այնտեղ, որտեղ արտասանությունների հոծ բազմություն է։

Կոկորդային պայթական հնչյուն (անգլ.՝ Glottal stop)

Բրիտանական խոսակցական անգլերենի մի շարք ձևերում հաճախ կարելի է հանդիպել /t/ հնչյունի փոխարինումը կոկորդային պայթական հնչյունով, երբ տվյալ հնչյունը գտնվում է ձայնավորների արանքում։ Դիտվելով որպես բնիկ լոնդոնցիների կողմից օգտագործվող առանձնահատկություն, այս երևույթը մեծ տարածում է ստացել։ Դեռևս դատապարտելի է մնում այս երևույթի օգտագործումը այնպիսի բառերում, ինչպես օրինակ later, սակայն հաճախ է հանդիպում այնպիսի բառերի վերջում, ինչպես օրինակ not (օրինակ՝ no/ʔ/ interested)^[11]: Բնիկ լոնդոնցիների արտասանությանը ենթարկվող այլ բաղաձայնների շարքին են պատկանում p հնչյունը (օրինակ՝ pa/ʔ/er) և k հնչյունը (օրինակ՝ ba/ʔ/er)^[11]:

Ստանդարտացում

Իչնպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ Միացյալ թագավորությունում օգտագործվող անգլերենը ղեկավարվում է ավելի շուտ կոնվենցիայով, քան ֆորմալ կոդով, այսինքն՝ գոյություն չունի Ֆրանսիական ակադեմիա կամ Real Academia Española նման մարմին։ Այնպիսի հեղինակավոր բառարաններ, ինչպիսիք են Oxford English Dictionary, Longman Dictionary of Contemporary English, Chambers Dictionary, Collins Dictionary գրանցում են բառերի օգտագործումը, այլ ոչ թե փորձում են սահմանել դրանք։ Ավելին՝ բառապաշարը և բառերի օգտագործումը ժամանակի հետ փոխվում է. բառերը ազատորեն փոխառվում են այլ լեզուներից ու անգլերենի այլ ճյուղերից, ինչպես նաև հաճախակի են հանդիպում նորաբանությունները։

Պատմական դրդապատճառներով, որոնք թվագրվում են IX դարին՝ Լոնդոնի ծաղկման ժամանակաշրջանին, Լոնդոնում և արևմտյան կենտրոնական մասում խոսվող լեզուն դարձավ դատարանների անգլերենի ստանդարտ, և ի վերջո հիմք հանդիսացավ Բրիտանիայի իրավապահ մարմիններում, կառավարությունում, գրականության և կրթության ոլորտում ընդունելի օգտագործման համար։

Ժամանակակից բրիտանական ուղղագրությունը զգալի չափով ստանդարտացվեց Սամուել Ջոնսոնի A Dictionary of the English Language (1755) բառարանով, չնայած նախորդող գրողները նույնպես մեծ դեր են ունեցել այս գործում, և 1755 թվականից սկսած շատ բան փոխվեց։ Շոտլանդիան, որ միայն 1707 թվականին է ենթարկվել Անգլիայի հետ խորհրդանական միության, դեռևս պահպանում է որոշ անկախ ստանդարտներ, հատկապես իր առանձին իրավական համակարգում։

Սկսած XX դարի սկզբներից՝ բրիտանական հեղինակները գրել են մի շարք գրքեր, որոնք նպատակաուղղված են եղել ծառայելու որպես անգլերենի քերականության և օգտագործման ուղեցույցներ։ Այս գրքերից որոշները, որոնք ավելի մեծ համբավ էին վայելում, տասնամյակներ շարունակ տպագրվել են և վերահրատարակվել նոր հրատարակություններով։ Սրանց դասին են պատկանում Ֆոուլերի Modern English Usage և Էռնեստ Գոուերսի The Complete Plain Words գրքերը։

Բրիտանական անգլերենով հրատարակումներ անելու համար տարբեր ասպեկտների մանրամասն ուղեցույցներ են թողարկվում այնպիսի հրատակչությունների կողմից, ինչպիսիք են Թայմս թերթը, Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչությունը, Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչությունը։

Տես նաև

• Անգլերեն
• Ամերիկյան անգլերեն
• Կանադական անգլերեն
• Ամերիկյան և բրիտանական անգլերենների համեմատություն

Ծանոթագրություններ

1. «British English; Hiberno-English». Oxford English Dictionary (2 ed.). Oxford, England: Oxford University Press. 1989.
2. British English, Cambridge Academic Content Dictionary
3. The Oxford English Dictionary applies the term to English as "spoken or written in the British Isles; especially the forms of English usual in Great Britain", reserving "Hiberno-English" for the "English language as spoken and written in Ireland".^[1] Others, such as the Cambridge Academic Content Dictionary, define it as the "English language as it is spoken and written in England."^[2]
4. Jeffries, Stuart (2009 թ․ մարտի 27). «The G2 Guide to Regional English». The Guardian. section G2, p. 12.
5. English and Welsh, 1955 J. R. R. Tolkien, տես նաև ծանոթագրություններ Brittonicisms in English
6. Professor Sally Johnson Արխիվացված 2005-03-13 Wayback Machine biography on the Leeds University website
7. Mapping the English language—from cockney to Orkney Արխիվացված 2006-10-03 Wayback Machine, Leeds University website, 25 May 2007.
8. Fowler, H.W. (1996). R.W. Birchfield (ed.). «Fowler's Modern English Usage». Oxford University Press.
9. Learning: Language & Literature: Sounds Familiar?: Case studies: Received Pronunciation Արխիվացված 2019-07-22 Wayback Machine British Library
10. Franklyn, Julian (1975). A dictionary of rhyming slang. London: Routledge and Kegan Paul. էջ 9. ISBN 0-415-04602-5.
11. Trudgill, Peter (1984). Language in the British Isles. Cambridge, England: Cambridge University Press. էջեր 56–57. ISBN 0-521-28409-0.

Գրականություն

• McArthur, Tom (2002). Oxford Guide to World English. Oxford։ Oxford University Press. ISBN 0-19-866248-3 hardback, ISBN 0-19-860771-7 paperback.
• Bragg, Melvyn (2004). The Adventure of English, London։ Sceptre. ISBN 0-340-82993-1
• Peters, Pam (2004). The Cambridge Guide to English Usage. Cambridge։ Cambridge University Press. ISBN 0-521-62181-X.
• Simpson, John (ed.) (1989). Oxford English Dictionary, 2nd edition. Oxford։ Oxford University Press.

Արտաքին հղումներ

• British English voice-over directory
• Sounds Familiar? Արխիվացված 2016-09-12 Wayback Machine - Examples of regional accents and dialects across the UK on the British Library's 'Sounds Familiar' website
• Accents and dialects from the British Library Sound Archive
• Accents of English from Around the World Արխիվացված 2011-04-29 Wayback Machine Hear and compare how the same 110 words are pronounced in 50 English accents from around the world – instantaneous playback online
• The Septic's Companion: A British Slang Dictionary - an online dictionary of British slang, viewable alphabetically or by category
• British English accent voice audio samples - audio recordings in British English
• British English Voice Over Արխիվացված 2013-11-06 Wayback Machine - Examples of British English Voice Overs

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բրիտանական անգլերեն» հոդվածին։