Օստեոմիելիտ

Օստեոմիելիտ կամ ոսկրածուծաբորբ (ՕՄ) (հունարեն՝ osteo, osteon - «ոսկոր»; myelo — «ուղեղ»; -itis - «բորբոքում»), ոսկրերի ինֆեկցիա^[1]։ Ախտանիշներն են ցավը սպեցիֆիկ (հիվանդությանը բնորոշ) ոսկրերում շուրջոսկրային կարմրությամբ, տենդը և թուլությունը^[1]։ Երեխաների մոտ առավել հաճախ ախտահարվում են ձեռքերի և ոտքերի երկար խողովակավոր ոսկրերը , իսկ մեծահասակների մոտ ոտքերը, ողնաշարը և կոնքոսկրը^[2]։

Օստեոմիելիտ
Ոտքի 1-ին մատի օստեոմիելիտ
Տեսակ	հիվանդության կարգ
Բժշկական մասնագիտություն	ռևմատոլոգիա և պոդիատրիա
ՀՄԴ-10	M86
Osteomyelitis Վիքիպահեստում

Պատճառը սովորաբար բակտերիալ ինֆեկցիան է, հազվադեպ՝ սնկային ինֆեկցիան^[1][2]։ Այն կարող է տարածվել արյան միջոցով կամ շրջապատող հյուսվածքներից^[3]։ Օստեոմիելիտի զարգացման ռիսկի խմբում են գտնվում դիաբետիկները, ներերակային դեղամիջոցներ օգտագործողները և համապատասխան անատոմիական շրջանում տրավմա ստացող մարդիկ^[1]։ Ախտորոշումը սովորաբար դրվում է հիմնվելով կլինիկական նշանների վրա^[2]։ Հետագայում այն հաստատվում է արյան թեստերի կամ ոսկրային բիոպսիայի միջոցով^[2]։

Բուժումը սովորաբար ընդգրկում է հակամիկրոբային և վիրաբուժական միջոցները^[3]։ Արյան աղքատ շրջանառության դեպքում կատարվում է ամպուտացիա(անդամահատում)^[2]։ Բուժումը ունենում է դրական արդյունք , եթե հիվանդությունը շուտ է ախտորոշվել^[2]։ Տարեկան 100000 մարդուց հիվանդանում է 2,4-ը^[4]։ Երիտասարդ և ծեր մարդիկ առավել հաճախ են հիվանդանում^[1]։ Տղամարդիկ ավելի շատ են հիվանդանում, քան կանայք^[5]։ Հիվանդությունը նկարագրվել է մ․թ․ա․ 300-ական թվականներին Հիպոկրատի կողմից^[3]։ Մինչ անտիբիոտիկների հայտնաբերումը բարձր էր մահվան ռիսկը^[6]։

Նշաններ և ախտանիշներ

Ախտանշաններն են ցավը սպեցիֆիկ ոսկրերում և շուրջոսկրային այտուցը, տենդը, թուլությունը^[1]։ Դրանք կարող են զարգանալ հանկարծակի կամ աստիճանաբար^[1]։

Պատճառներ

Տարիքային խումբ	Ամենատարածված ախտածին օրգանիզմները
Նորածիններ (մինչև 4 ամսական)	Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկ, Էնտերոբակտերիայի տեսակներ, Ստրեպտոկոկերի A և B խմբեր
Երեխաներ (4 ամսականից մինչև 4 տարեկան)	Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկ, Ստրեպտոկոկոային A խումբ, Հեմոֆիլուս ինֆլյուենցիա, Էնտերոբակտերիայի տեսակներ
Երեխաներ, դեռահասներ(4 տարեկանից մինչև 18 տարեկան)	Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկ(80%), Ստրեպտոկոկոային A խումբ, Հեմոֆիլուս ինֆլյուենցիա, Էնտերոբակտերիայի տեսակներ
Մեծահասակներ	Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկ, հազվադեպ էնտերոբակտերիաներ կամ Ստրեպտոկոկեր
Մանգաղաձև բջջային անեմիայով հիվանդներ	Սալմոնելլայի տեսակները և մանգաղաձև անեմիայով հիվանդներ.[7]։

Երեխաների մոտ հիմնականում ախտահարվում են երկար խողովակավոր ոսկրերը։ Մեծահասակների մոտ ամենաշատը ախտահարվում են ողերը և կոնքային ոսկրերը։

Երեխաների մոտ սուր օստեոմիելիտը արագ է զարգանում ի շնորհիվ աճող ոսկրերում արյան առատ շրջանառության։ Մեծահասակները հիվանդանում են, երբ չարաշահում են ներերակային դեղամիջոցները, ունեն ինֆեկցված արմատներով ատամներ, ընդունում են իմունաճնշիչ դեղեր։

Թոքային տուբերկուլյոզի 1-3 տոկոս դեպքերում օստեոմիելիտը երկրորդային բարդություն է^[7]։ Այս դեպքում բակտերիան գլխավորապես տարածվում է ոսկրեր շրջանառվող համակարգի միջոցով, սկզբից ինֆեկցելով ձուսպաթաղանթը(թթվածնի բարձր կոնցենտրացիայի շնորհիվ ) մինչ հարակից ոսկրային հյուսվածք տարածվելը^[7]։ Տուբերկուլոզային օստեոմիելիտի ժամանակ երկար ոսկրերը և ողնաշարը առաջինն են հակված ախտահարվելու^[7]։

Օստեոմիելիտի բոլոր ձևերի ժամանակ, որպես ախտածին գործոն ամենաշատը առանձնացնում են Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկին^[7]։

Արյան շրջանառությամբ պայմանավորված օստեոմիելիտը շատ հաճախ նկատվում է երեխաների մոտ, մոտավորապես 90 տոկոս դեպքերում հարուցվում է Ոսկեգույն ստաֆիլակոկով։ Նորածինների շրջանում առանձնացվում են Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկը, B Խմբի ստրեպտոկոկը և աղիքային ցուպիկը^[8]։ Մինչև 16 տարեկան երեխաների մոտ առավել հաճախ հանդիպող ախտածին միկրոբներն են Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկը, Պիոգեն ստրեպտոկոկերը և Հեմոֆիլուս ինֆլյուենցիան, որոշ ենթապոպուլյացիաներում, ներառյալ ներերակային դեղամիջոցներ օգտագործողների և սպլենէկտոմիայով(փայծախի հեռացում) հիվանդների մոտ ախտածին միկրոբներ են նաև Գրամ-բացասական բակտերիաները, աղիքային բակտերիաները^[9]։

Մեծահասակների մոտ հիվանդության առաջացման ամենատարածված ձևն է ոսկրում տեղային ինֆեկցիայի զարգացումը։ Օստեոմիելիտի դեպքում Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկը ամենատարածված ախտածին միկրոբն է, հայտնաբերվում է ինֆեկցիոն օջախից վերցրած բակտերիաների ցանքսի միջոցով։ Բայց անաէրոբ և Գրամ-բացասական օրգանիզմները, ներառյալ Պսևդոմոնաս աերոգինոսան, Աղիքային ցուպիկը և Սեռատիա մարցեսենսը ևս հայտնաբերվում են։ Խառը ինֆեկցիոն ձևերը հանդիպում առավել հաճախ, քան իզոլացված ձևերը^[9]։

Համակարգային սնկային ինֆեկցիաները նույնպես օստեոմիելիտի զարգացման պատճառ կարող են լինել։ 2 հիմնական հանդիպող սնկերն են Բլաստոմիցես դերմատիդիսը և Կոկցիդիոդիս իմմիտիսը։

Ողնաշարի օստեոմիելիտը 50 տոկոս դեպքերում հարուցվում է Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկով, իսկ մնացած դեպքերում տուբերկուլյոզի բարդություն է (տարածվում է թոքերից հեմատոգեն ճանապարհով)։ Ողնաշարի տուբերկուլյոզային օստեոմիելիտը զարգանում է մինչ արդյունավետ հակատուբերկուլյոզային թերապիա անցկացնելը։ Այն ունի հատուկ անուն՝ Փոթսի հիվանդություն։

Ներերակային դեղամիջոցներ օգտագործողների մոտ ողնաշարի օստեոմիելիտը առաջանում է Բուրխոլդերիա Սեպացիա կոմպլեքսի (անգլ․՝ Burkholderia cepacia complex) ներխուժման պատճառով^[10]։

Պաթոգենեզ

Միկրոօրգանիզմները առաջացնում են վարակ ոսկրերում գլխավորապես 3 ուղիներով՝

• Արյան միջոցով(հեմատոգեն)-սա ամենատարածված մեթոդն է^[11]։
• Ինֆեկցիայի մոտակա աղբյուրից (օրինակ՝ ենթամաշկային բորբոքման միջոցով)։
• Թափանցող տրավմայի, այդ թվում յատրոգեն(բժշկական սխալի հետևանքով) պատճառներով, ներքին կոտրվածքների կամ ատամների պերիապիկալ պերիոդոնտիտի հետևանքով^[7]։

Անատոմիական շրջանը սովորաբար ախտահարվում է, երբ ինֆեկցիան թափանցում է ոսկրի մետաֆիզի արյան շրջանառություն^[11]։ Երբ ոսկրը ինֆեկցվում է, լեյկոցիտները ներթափանցում են ախտահարված շրջան և փորձում են կլանել ինֆեկցիոն միկրոօրգանիզմներին՝ արտազատելով լիզին ֆերմենտ։ Թարախը տարածվում է ոսկրի մեջ արյունատար անոթներով, խանգարելով վերջիններիս նորմալ շրջանառությունը վնասում ոսկրային հյուսվածքը։ Վերջինս կոչվում է սեկվեստր, ձևավորում է քրոնիկ վարակի հիմքը^[7]։ Երբեմն օրգանիզմը փորձում է ձևավորել նոր ոսկրային հյուսվածք նեկրոզված ոսկրի շուրջ։ Նոր առաջացած ոսկրը հաճախ կոչվում է օստեոֆիտ(ոսկրային կոշտուկ)^[7]։ Նեկրոզված ոսկրային հյուսվածքի հիստոլոգիական հետազոտությունը թույլ է տալիս տարբերակել օստեոմիելիտի սուր և քրոնիկ տեսակները։ Օստեոմիելիտը ինֆեկցիոն պրոցես է, որը ընդգրկում է ոսկրային հյուսվածքի բոլոր բաղադրիչները՝ ներառյալ ոսկրածուծը։ Քրոնիկ պրոցեսը հանգեցնում է ոսկրերի կարծրացմանը(սկլերոզ) և ձևափոխմանը(դեֆորմացիա)։

Քրոնիկ օստեոմիելիտը կարող է առաջանալ ներբջջային բակտերիաների շնորհիվ (ոսկրի ներսում գտնվող բջիջներ)^[12]։ Ներբջջային բակտերիաները ունակ են «փախչել» և ներթափանցել այլ ոսկրային բջիջներ^[13]։ Այս պահին բակտերիաները կայուն են որոշ անտիբիոտիկների նկատմամբ^[14]։ Այս համակցված փաստերը բացատրում են պրոցեսի քրոնիկացումը և դրա դժվար բուժումը, արդյունքում աճում է հաշմանդամությունը, գլխավորապես անդամահատման հաշվին։ Օստեոմիելիտային ներբջջային բակտերիաների առկայությունը վերոնշյալ հիվանդության քրոնիկ ձևի առաջացման ամենահավանական գործոնն է։

Նորածինների մոտ ինֆեկցիան կարող է հոդաբորբի(արթրիտ) առաջացման պատճառ լինել։ Երեխաների մոտ առաջանում է ենթաշրջոսկրային մեծ աբսցես, քանի որ նրանց շուրջոսկրը թույլ է միացած ոսկրի մակերեսին^[7]։

Իրենց արյան շրջանառության յուրահատկությամբ պայմանավորված մեծ ոլոքը, ազդոսկրը, բազկոսկրը, ողերը, վերին ծնոտը և ստորին ծնոտը հատկապես զգայուն են օստեոմիելիտի նկատմամբ^[15]։ Այլ ոսկրերի աբսցեսը , սակայն կարող է առաջանալ տվյալ անատոմիական շրջանի վնասվածքի հետևանքով։ Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկը, որը հարուցում է բազմաթիվ ինֆեկցիաներ, հայտնաբերվում է մաշկի վրա և լորձաթաղանթում որպես նորմալ ֆլորայի անդամ; Մանգաղաձև բջջային անեմիայով հիվանդների մոտ ամենապատճառային հարուցիչը Սալմոնելլա բակտերիան է, հանդիպում է 2 անգամ ավելի հաճախ, քան Ոսկեգույն ստաֆիլոկոկը^[16]։

Ախտորոշում

Օստեոմիելիտի Միկոբակտերիում Դորիկում և փափուկ հյուսվածքների ինֆեկցում։ 21 տարեկան հիվանդի աջ ստորին վեջույթի համակարգչային շերտագրություն; Ցույց է տալիս աջ սրունքի կոտրվածքի շրջանում ձևավորված աբսցեսը։

Ոտնաթաթի առջևի մասի լայնածավալ օստեոմիելիտ։

2 ոտքերի օստեոմիելիտ։

Օստեոմիելիտի աշտորոշումը կոմպլեքս է, դրվում է կլինիկական նշանների և անուղղակի լաբորատոր հետազոտությունների հիման վրա, ինչպիսին է արյան սպիտակ բջիջների բարձր քանակը և տենդը։ Կլինիկական և լաբորատոր հետազոտությունները պարտադիր կատարվում են հաստատելու համար բոլոր կասկածները^[16]։

Ախտորոշման նախնական մեթոդներն են ռենտգեն հետազտությունը և համակարգչային շերտագրությունը, բայց զգայուն չեն և չափավոր սպեցիֆիկ։ Նրանք կարող են ցույց տալ կորտիկալ շերտի քայքայումը, բայց կարող են վրիպել նոր սկսվող կամ թաքնված ձևերի դեպքում^[16]։

Հաստատումը առավել հաճախ դրվում է հիմնվելով մագնիսառեզոնանսային տոմոգրաֆիայի վրա։ Այտուցի առկայությունը ախտորոշվում է որպես T2 հաճախականության զգայունության ազդանշան, սակայն ոչ սպեցիֆիկ, քանի որ այտուցը կարող է կապված լինել ենթամաշկային բջջանքի ռեակցիայի հետ։ T1 հաջորդականությունը օգնում է հաստատել ոսկրածուծի և թիթեղային շերտի ձևախախտումը(դեֆորմացիա)։ Գադոլինային հիմքով ներերակային կոնտրաստ հետազոտությունը լրացուցիչ հաստատում է հիվանդությունը։ Որոշ իրավիճակներում, ինչպես օրինակ Չարկոտի արթրոպաթիայի(հոդերի հիվանդություն) դեպքում ՄՌՏ ախտորոշումը դեռևս դժվար է^[16]։ Նմանապես, սա դժվարացնում է ոսկրի մեռուկացման տարբերակումը մանգաղաձև բջջային անեմիայի ժամանակ առաջացած օստեոմիելիտից^[17]։

Միջուկային բժշկական սքանավորումը կարող է օգնել ՄՌՏ-ի արդյունավետության բարձրացմանը այն հիվանդների մոտ, ովքեր ունեն մետաղական ապարբակտերաատ, որը սահմանափակում է ՄՌՏ-ի հնարավորությունները։ Ընդհանրապես, տեխնեցիում 99-ի վրա հիմնված եռափուլային սքանավորումը բարձրացնում է ախտորոշման ճշգրտությունը։ Գալիումային սքանավորումը 100 տոկոս զգայուն է օստեոմիելիտի նկատմամբ, բայց սպեցիֆիկ չէ և կարող է օգնել մետաղական պրոթեզներ ունեցող հիվանդներին։ Սպիտակ արյան բջջային հետազոտությունը համակցված ոսկրածուծի ուսումնասիրության հետ ունի ախտորոշման 90 տոկոս ճշգրտություն^[17]։

Օստեոմիելիտի ախտորոշումը հաճախ հիմնվում է ճառագայթային հետազոտության վրա, որտեղ երևում է քայքայված օջախը շրջապատված կարծրացած ոսկրով^[7]։ Սպեցիֆիկ ախտածինը առանձնացնելու համար կատարում են ոսկրի բիոպսիա^[18]։ Նմուշառման այլընտրանքային մեթոդներից է ասեղային պունկցիան, որը պակաս արդյունավետ է^[19][20]։

Օստեոմիելիտը բարդացնող գործոններն են ոսկրերի կոտրվածքը, ամիլոիդոզը, էնդոկարդիտը կամ սեպսիսը^[17]։

Դասակարգում

Օստեոմիելիտ սահմանումը ընդհանուր է և ընդգրկում է բազմաթիվ տեսակներ։ Սովորաբար, հաշվի են առնում ինֆեկցիայի ժամանակի երկարատևությունը, թարախակալումը, կամ ոսկրի կարծրացումը(սկլերոզացում) և դրանք օգտագործում են օստեոմիելիտի դասակարգման համար։ Քրոնիկ օստեոմիելիտը հաճախ սահմանում են որպես 1 ամսից ավել շարունակվող ինֆեկցիա։ Իրականում չկան հստակ ենթատիպեր, փոխարենը կա ախտաբանական առանձնահատկությունների սպեկտր, որոնք արտացոլում են տարբերակումը բորբոքման տեսակի և ծանրության միջև, ինչպես նաև իմուն համակարգի տեղային և համակարգային կանխատեսող գործոններ։

• Թարախային օստեոմիելիտ
  • Սուր թարախային օստեոմիելիտ
  • Քրոնիկ թարախային օստեոմիելիտ
    • Առաջնային (առանց նախորդող փուլի)
    • Երկրորդային (ունի սուր փուլ)
• Ոչ թարախային օստեոմիելիտ
  • Դիֆուզ սկլերոզ(տարածուն կարծրացում)
  • Տեղային սկլերոզ (օստեոիդի առաջացում)
  • Պրոլիֆերատիվ պերիոստիտ ( պերիոստիտային օսիֆիկացում, Գարրիի սկլերոզացվող օստեոմիելիտ)
  • Օստեոռադիոնեկրոզ

Օստեոմիելիտը դասակարգում են նաև ըստ անատոմիական շրջանի։ Օրինակ, ծնոտի օստեոմիելիտը տարբերվում է երկար խողովակավոր ոսկրերի օստեոմիելիտից։ Ողերի օստեոմիելիտը լրիվ այլ դասակարգում է։

Բուժում

Օստեոմիելիտը պահանջում է երկարատև հակաբիոտիկային բուժում(մինչև 1 ամիս)։ Կենտրոնական երակային կատետր կարող է տեղադրվել երկարաժամկետ ներերակային դեղորայքային բուժման համար։ Ծանր դեպքերում հնարավոր է վիրաբուժական միջամտություն, ընդհուպ մինչև անդամահատում։ Անտիբիոտիկների բերանային և ներերակային ընդունման ձևերը համարժեք են իրենց ազդեցությամբ^[20][21]։

Նախնական անտիբիոտիկի ընտրությունը կատարվում է հաշվի առնելով հիվանդի անամնեզը(պատմություն) և ինֆեկցիոն օրգանիզմների միջև եղած տարբերությունները։ Փորձը ցույց է տալիս, որ շատ դեպքերում բուժումը տևում է 42 օր^[21] ։ Տեղային և անընդհատ օգտագործման դեղամիջոցները ապացուցված կանխարգելիչ և թերապևտիկ էֆեկտ ունեն^[22]։ Վիրահատությունը կատարվում է քրոնիկ օստեոմիելիտի դեպքում, որի ժամանակ բացվում է նոր առաջացած ոսկրը և հեռացվում սեկվեստրը(մահացած ոսկրային հյուսվածք) կամ դրա մի մասը^[23]։ Հիպերբարիկ օքսիգենացիոն(գերճնշումային թթվածնային բուժում) թերապիան ցուցված է որպես հավելյալ բուժման միջոց կայուն օստեոմիելիտի դեպքում^[24][25]։

Մինչ անտիբիոտիկների հայտնաբերումը և լայն կիրառումը, որոշ թռչունների թրթուրները ներկայացվում էին որպես ինֆեկցիայի աղբյուր^[26][27]։ 1875 թվականին ամերիացի նկարիչ Թոմաս Իքինսը նկարել է օստեոմիելիտի վիրահատությունը Ջեֆֆերսոնի բժշկական կենտրոնում։ Յուղաներկը հայտնի է Գրոս կլինիկա անվամբ։

Կան փորձնական ապացույցներ, որ բիոակտիվ ապակին կարող է օգնել երկար խողովակավոր ոսկրերի ինֆեկցիայի ժամանակ^[27]։ Սակայն վերահսկվող փորձարկումների իրականացումը հնարավոր չէ կատարել 2015 թվականից սկսած^[28]։

Պատմություն

Հիվանդության անունը ունի հունական ծագում։ Առաջացել է օստեոն, միելո և իտիս բառերից, որոնք համապատասխանաբար նշանակում են ոսկոր, ոսկրածուծ և բորբոքում։

Բրածո մնացորդներ

Պալեոպաթոլոգները օստեոմիելիտի առկայության վերաբերյալ բրածո մնացորդների մոտ ապացույցներ են գտել։

Ծանոթագրություններ

1. «Osteomyelitis». NORD (National Organization for Rare Disorders). 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 20-ին.
2. «Osteomyelitis». Genetic and Rare Diseases Information Center (GARD) (անգլերեն). 2016. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 20-ին.
3. Schmitt, SK (2017 թ․ հունիս). «Osteomyelitis». Infectious Disease Clinics of North America. 31 (2): 325–338. doi:10.1016/j.idc.2017.01.010. PMID 28483044.
4. Hochberg, Marc C.; Silman, Alan J.; Smolen, Josef S.; Weinblatt, Michael E.; Weisman, Michael H. (2014). Rheumatology E-Book (անգլերեն). Elsevier Health Sciences. էջ 885. ISBN 9780702063039. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
5. Ferri, Fred F. (2017). Ferri's Clinical Advisor 2018 E-Book: 5 Books in 1 (անգլերեն). Elsevier Health Sciences. էջ 924. ISBN 9780323529570. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
6. Brackenridge, R. D. C.; Croxson, Richard S.; Mackenzie, Ross (2016). Medical Selection of Life Risks 5th Edition Swiss Re branded (անգլերեն). Springer. էջ 912. ISBN 9781349566327. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
7. Kumar, Vinay; Abbas, Abul K.; Fausto, Nelson; & Mitchell, Richard N. (2007). Robbins Basic Pathology (8th ed.). Saunders Elsevier. pp. 810–811 978-1-4160-2973-1
8. Haggerty, Maureen (2002). «Streptococcal Infections». Gale Encyclopedia of Medicine. The Gale Group. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 14-ին.
9. Carek, P.J.; L.M. Dickerson; J.L. Sack (2001 թ․ հունիսի 15). «Diagnosis and management of osteomyelitis». Am Fam Physician. 63 (12): 2413–20. PMID 11430456.
10. Weinstein, Lenny; Knowlton, Christin A.; Smith, Miriam A. (2007 թ․ դեկտեմբերի 16). «Cervical osteomyelitis caused by Burkholderia cepacia after rhinoplasty». J Infect Developing Countries. 2 (1): 76–77. ISSN 1972-2680. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 7-ին.
11. Luqmani, Raashid; Robb, James; Daniel, Porter; Benjamin, Joseph (2013). Orthopaedics, Trauma and Rheumatology (second ed.). Mosby. էջ 96. ISBN 9780723436805.
12. Ellington Microb Pathog 1999
13. Ellington JBJS Br 2003
14. Ellington J Ortho Res 2006
15. King MD, Randall W, Johnson D (2006 թ․ հուլիսի 13). «Osteomyelitis». eMedicine. WebMD. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
16. Howe, B. M.; Wenger, D. E.; Mandrekar, J; Collins, M. S. (2013). «T1-weighted MRI imaging features of pathologically proven non-pedal osteomyelitis». Academic Radiology. 20 (1): 108–14. doi:10.1016/j.acra.2012.07.015. PMID 22981480.
17. Termaat, M. F.; Raijmakers, P. G.; Scholten, H. J.; Bakker, F. C.; Patka, P; Haarman, H. J. (2005). «The accuracy of diagnostic imaging for the assessment of chronic osteomyelitis: A systematic review and meta-analysis». The Journal of Bone and Joint Surgery. American Volume. 87 (11): 2464–71. doi:10.2106/JBJS.D.02691. PMID 16264122.
18. Zuluaga AF; Galvis W; Saldarriaga JG; Agudelo M; Salazar BE; Vesga O (2006 թ․ հունվարի 9). «Etiologic diagnosis of chronic osteomyelitis: A prospective study». Archives of Internal Medicine. 166 (1): 95–100. doi:10.1001/archinte.166.1.95. ISSN 0003-9926. PMID 16401816.
19. Zuluaga, Andrés F; Galvis, Wilson; Jaimes, Fabián; Vesga, Omar (2002 թ․ մայիսի 16). «BMC Infectious Diseases». BMC Infectious Diseases (անգլերեն). 2 (1): 8. doi:10.1186/1471-2334-2-8. PMC 115844. PMID 12015818. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 17-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
20. Senneville E, Morant H, Descamps D, և այլք: (2009). «Needle puncture and transcutaneous bone biopsy cultures are inconsistent in patients with diabetes and suspected osteomyelitis of the foot». Clin Infect Dis. 48 (7): 888–93. doi:10.1086/597263. PMID 19228109.
21. Putland M.D, Michael S., Hyperbaric Medicine, Capital Regional Medical Center, Tallahassee, Florida, personal inquiry June 2008.
22. Soundrapandian, C; Datta S; Sa B (2007). «Drug-eluting implants for osteomyelitis». Crit Rev Ther Drug Carrier Syst. 24 (6): 493–545. doi:10.1615/CritRevTherDrugCarrierSyst.v24.i6.10. PMID 18298388. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
23. «Saucerization».
24. Mader JT, Adams KR, Sutton TE (1987). «Infectious diseases: pathophysiology and mechanisms of hyperbaric oxygen». J. Hyperbaric Med. 2 (3): 133–140. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 16-ին.
25. Kawashima M, Tamura H, Nagayoshi I, Takao K, Yoshida K, Yamaguchi T (2004). «Hyperbaric oxygen therapy in orthopedic conditions». Undersea Hyperb Med. 31 (1): 155–62. PMID 15233171. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 16-ին.
26. McKeever, Duncan Clark (2008 թ․ հունիս). «The Classic: Maggots in Treatment of Osteomyelitis: A Simple Inexpensive Method». Clin. Orthop. Relat. Res. 466 (6): 1329–35. doi:10.1007/s11999-008-0240-5. PMC 2384033. PMID 18404291.
27. Aurégan, JC; Bégué, T (2015 թ․ դեկտեմբեր). «Bioactive glass for long bone infection: a systematic review». Injury. 46 Suppl 8: S3–7. doi:10.1016/s0020-1383(15)30048-6. PMID 26747915.
28. van Gestel, NA; Geurts, J; Hulsen, DJ; van Rietbergen, B; Hofmann, S; Arts, JJ (2015). «Clinical Applications of S53P4 Bioactive Glass in Bone Healing and Osteomyelitic Treatment: A Literature Review». BioMed Research International. 2015: 1–12. doi:10.1155/2015/684826. PMC 4609389. PMID 26504821.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)

Արտաքին հղումներ

• Acosta, Chin; և այլք: (2004). «Diagnosis and management of adult pyogenic osteomyelitis of the cervical spine» (PDF). Neurosurgical Focus. 17 (6): E2. doi:10.3171/foc.2004.17.6.2. PMID 15636572. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 3-ին. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author2= (օգնություն)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Օստեոմիելիտ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 12, էջ 568)։