Կիրկե

Կիրկե (հին հունարեն՝ Κίρκη, լատինացված Ցերցեյա^[5]), հունական դիցաբանության կերպար^[6], Հելիոսի և օվկիանուհի Պերսեիդայի դուստրը^[7][8] (կամ Պերսեյի^[9])։ Ըստ որոշ հեղինակների՝ Ապոլոնի և Եփեայի դուստրը^[10]։

Կիրկե
Տեսակ	հունական դիացաբանության աստված
Դիցաբանություն	հին հունական դիցաբանություն
Սեռ	իգական
Հայր	Էետես և Հելիոս[1]
Մայր	Պերսե[1] և Հեկատա
Քույր/Եղբայր	Պասիֆայա, Էետես, Պերսես և Պերսես
Ամուսին	Տելեմաքոս[2]
Կողակից	Ոդիսևս[2]
Զավակներ	Agrius?[3], Ավզոն, Ardeas?, Telegonus?[4], Latinus?, Cassiphone? և Anteias?
Circe Վիքիպահեստում

Պասիֆայոսի քույրը^[11]։ Կապված է Հեկատայի՝ լուսնի աստվածուհու հետ և Հեկատեի ու Մեդեայի նման կախարդուհի և վհուկ է^[12]։

Ըստ Հոմերոսի, նա ապրել է Այա կղզում^[13] (հին հունարեն՝ Αἰαία, պատմվածքներում կղզու գտնվելու վայրը աշխարհագրորեն անորոշ է)։ Կամ Էնարիա կղզում^[14], կամ Մայոնիա կղզում^[15]։ Հետագայում Կիրկեի գտնվելու վայրը տեղափոխվել է հեռավոր արևելքից դեպի արևմուտք՝ Տիրենյան ափ, Իտալիայի ափին գտնվող հրվանդանը (Լատիում) կոչվել է նրա անունով։ Նա ապրել է Տիրենյան ծովի մոտ և կղզի հասել է Հելիոսի կառքով^[16]։ Նա մաքրագործել է արգոնավորդներին Աբսիրտոսին սպանելուց հետո^[17]։

Ըստ Դիոդորոսի՝ Կիրկն Աիետեսի և Հեկատեի դուստրն է։ Նա ամուսնացել է սարմատների թագավորի հետ և թունավորել նրան խմիչքով։ Դառնալով թագուհի՝ նա շատ դաժան է վարվել պալատականների նկատմամբ, ինչի պատճառով էլ կորցրել է թագավորական իշխանությունը։ Նա փախել է դեպի օվկիանոսի անծայրածիր մասերը և բնակություն հաստատել կղզում իրեն ուղեկցող կանանց հետ կամ Իտալիա՝ Կերկեյի հրվանդանում^[18]։

Հայտնի լեգենդ կա Կիրկեի անհույս սիրո մասին ծովի աստծո Գլաուկուսի հանդեպ, որից նա վրեժխնդիր է եղել՝ նրա սիրելի Սքիլլային հրեշի վերածելով։ Մեկ այլ լեգենդ պատմում է Կիրկեի սիրո մասին աուզոնների թագավորի՝ Սատուռնոսի որդու՝ Պիկուսի նկատմամբ, որին նա վերածել է փայտփորիկի։

Կիրկե և Ոդիսևս

Իր ծովային ճանապարհորդությունների ժամանակ Ոդիսևսը հայտնվել է նրա կղզում։ Նրա ուղեկիցներից մի քանիսը գնացել են կղզին ուսումնասիրելու, բայց Կիրկեն նրանց խոզերի է վերածել։ Այնուհետև Ոդիսևսը եկավ կախարդուհու տուն և Հերմեսի կողմից նվիրաբերված հրաշալի մոլի բույսի օգնությամբ հաղթել է նրա կախարդանքը։ Կիրկեն ընդունելով Ոդիսևսին որպես խիզախ հյուր, հրավիրել է նրան մնալ կղզում և կիսել իր սերը։ Ոդիսևսը համաձայնել է, բայց նախ նրանից երդում պահանջեց, որ իր դեմ ոչ մի վատ բան չի ծրագրի և կվերադարձնի խոզերի վերածված իր ուղեկիցների մարդկային տեսքը։ Կղզում մեկ տարի երանության և գոհունակության մեջ ապրելուց հետո, Ոդիսևսն իր ընկերների պնդմամբ, սկսել է խնդրել Կիրկեին, որ թույլ տա նրանց գնալ տուն։ Ստանալով աստվածուհու համաձայնությունը՝ նա նախ գնում է Հադեսի մոտ՝ գուշակ Թիրեսիայից իրեն սպասվող փորձությունների մասին տեղեկանալու համար։

Ըստ Հոմերոսի նկարագրության՝ Կիրկեն ուներ չորս ծառա նիմփա՝ առվակների դուստրեր^[19] (կապված դրախտի չորս գետերի հետ)։ Ըստ Ապոլոնիոս Հռոդոսացու՝ Կիրկեի կենդանիները եղել են էվոլյուցիյի առաին պտուղները, այս մասին հիշատակել է Էմպեդոկլեսը^[20]։

Թիրեսիասից ստանալով ցանկալի տեղեկությունը՝ Ոդիսևսը վերադարձել է Կիրկեի կղզի։ Կիրկեն նախազգուշացնում է Ոդիսևսին այն վտանգների մասին, որոնք սպասում էին նրան Սիրենների կղզում, այն նեղուցում, որտեղ ապրում են Սկիլլան և Քարիբդիսը և Տրինակրիա կղզում։ Ոդիսևսն ուղևորվել է հետագա ճանապարհորդության։ Կիրկեն Ոդիսևսին սովորեցրել է նաև ստեղծել հանգույցներ^[21]։

Ըստ Հեսիոդոսի՝ Ոդիսևսից Կիրկեն ծնել է որդիներին՝ Ագրիուսը և Լատինոսը^[22] (Հոմերոսը դա չի նշում)։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ Կիրկեն Ոդիսևսից ծնել է որդի՝ Տելեգոնուսը^[23] (կամ Նաուսիթոս և Տելեգոնուս^[14]):

Հետագայում Կիրկեն ամուսնացել է Տելեմաքոսի հետ, բայց սպանվել է Կիրկեի կողմից, երբ նա սիրահարվել է Կիրկեի դստերը՝ Կասիֆոնեսին^[24]։

Հետագա ավանդույթներում

Կիրկեի արձանը

Կիրկեի դամբարանը ցուցադրվել է Ատտիկայի մոտ գտնվող Ֆարմակուսա կղզու վրա^[25]։ Պնդվում է, որ Մարսիների իտալական ցեղը սերում է Կիրկեից, այդ իսկ պատճառով էլ նրանք պաշտպանված էին օձի խայթոցներից^[26]։ Լացիայում գտնվող Կիրկե լեռը որսավայր է^[27]։ Կիրկե լեռան վրա եղել է Կիրկեի տաճարը, որտեղ ցուցադրվել է Ոդիսևսի գավաթը^[28]։ Կիրկեի բլուրը եղել է Կոլխիդայում^[29]։

Էսքիլեսի «Կիրկե» սատիրայական դրամայի և մի շարք կատակերգությունների գլխավոր հերոսն է։ Ենթադրաբար Ոդիսևսն ու Կիրկեն պատկերված են նաև Կիպսելուսի դամբարանի վրա^[30]։

Ըստ մեկնաբանությունների՝ նա հետերոսեքսուալ է եղել և հմայել է իր հյուրերին^[31]։

Ազդեցությունը ժամանակակից մշակույթի վրա

Էդվարդ Բերն-Ջոնս, Ցերցեյա

Կիրկեն գրականության մեջ

Առասպելի վերլուծությունն ու մեկնաբանությունը հանդիպում են գրականության մեջ, օրինակ՝

• Օվիդիիուսի «Մետամորֆոզներ» գիրք 14
• Պլուտարքոս . «Գրիլլ, կամ այն մասին, որ կենդանիները ունեն բանականություն»
• «Կիրկե» (1916) - Իվան Բունինի բանաստեղծություն
• Կիրկեի թեման մշակված է Ջ. Ջոյսի «Ուլիսես» վեպի 15-րդ գլխում
• Խուլիո Կորտասարի «Կիրկե» պատմվածքը (Circe, 1951)
• Ռոջեր Զելազնիի «Կիրկեի խնդիրները» պատմվածքը (1965)
• Իվան Եֆրեմովի «Ցլի ժամը» վեպը տալիս է առասպելի ռացիոնալ բացատրությունը

  Ցերցեյան անհիշելի ժամանակներից ի վեր մի հոյակապ առասպել է, որն առաջացել է մատրիարխալ աստվածություններից, աստվածուհու սեռական մոգության մասին կախված էրոտիկ ձգտումների մակարդակից՝ դեպի վար՝ դեպի խոզություն, կամ դեպի վեր՝ դեպի աստվածուհի։ Նա գրեթե միշտ սխալ է մեկնաբանվել։ Կանանց գեղեցկությունն ու ցանկությունը զզվանք են առաջացնում միայն նրանց հոգեկանում, ովքեր իրենց սեռական զգացմունքներով կենդանիներից վեր չեն բարձրացել։ Ավելի վաղ ժամանակներում կանայք շատ հազվադեպ էին հասկանում տղամարդու սեռական վայրենիության դեմ պայքարելու ուղիները և նրանք, որոնք դա գիտեին, համարվում էին Կիրկեներ։ Կիրկեի հետ հանդիպումը փորձաքար էր յուրաքանչյուր մարդու համար՝ պարզելու, թե արդյոք նա տղամարդ է Էրոսում։ Սեռական մոգությունը գործում է միայն Գեղեցկության և Էրոսի ընկալման ցածր մակարդակների վրա։

• Մաքսիմ Չերտանովի (Մարիա Կուզնեցովայի կեղծանունը) «Կիրկե» (2004) վեպը։
• Մեդելին Միլլերի «Circe» պատմական գեղարվեստական գրականությունը (2018) առաջարկում է Կիրկեի պատմության մեկ այլ մեկնաբանություն։

Կիրկեն երաժշտության մեջ

Դոսսո Դոսսի, Կիրկե, 1514-1516

• 1650՝ «Ուլիսեսը Ցերցեայի կղզում», օպերա Ջուզեպպե Զամպոնիի կողմից
• 1675՝ «Ցերցեյա», երաժշտական դրամա Շարպանտիեի կողմից
• 1694՝ «Ցերցեյա», երաժշտական ողբերգություն Անրի Դեզմարայի կողմից
• 1734՝ «Ցերցեյա», օպերա Ռայնհարդ Կայզերի կողմից
• 1765՝ «Տելեմաքոս, կամ Ցերցեյի կղզին», օպերա Գլյուկի կողմից
• 1779՝ «Ցերցեյա», օպերա Յոսեֆ Միսլիվեչեկի կողմից
• 1783՝ «Ցերցեյա», օպերա Չիմարոզայի կողմից
• 1938՝ «Ցերցեյա», Ցեմլինսկու օպերան, անավարտ
• 1948՝ «Ցերցեյա», օպերա Վերներ Էգկի կողմից, ըստ Կալդերոնի
• 1963՝ «Ցերցեյա», բալետ Ալան Հովանեսի կողմից, որի երաժշտությունը կոմպոզիտորը վերամշակել է նույն թվականին՝ դառնալով համանուն սիմֆոնիայի հեղինակը, որը թվով տասնութերորդն է^[32]։
• 1968՝ «Կիրկե», Լուիջի Դալլապիկկոլայի «Ուլիսես» օպերայի առաջին գործողության 3-րդ տեսարանը։

Աստղագիտության մեջ

(34) Սիրսե աստղակերպը, որը հայտնաբերվել է 1855 թվականին՝ անվանվել է Կիրկեի պատվին։

Ծանոթագրություններ

1. Н. О. Цирцея (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1903. — Т. XXXVIII. — С. 230.
2. MANTO
3. Цирцеи (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1903. — Т. XXXVIII. — С. 230.
4. Н. О. Телегон (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIIа. — С. 777.
5. в русский язык в XVIII веке вошла форма Цирцея из латинского; однако начиная с 1920-х годов в переводах с древнегреческого и антиковедческой литературе распространяется более точное написание Кирка
6. Мифы народов мира. М., 1991-92. В 2 т. Т. 1. С.652; Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека I 9, 1 далее
7. Обнорский Н. П. (1890–1907). «Цирцея». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
8. Гесиод. Теогония 956
9. Гомер. Одиссея X 138—139
10. Первый Ватиканский мифограф III 1, 70
11. «Пасифая - Большой энциклопедический словарь - Энциклопедии & Словари». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
12. Нонн. Деяния Диониса XXII 75
13. Гомер. Одиссея IX 31; X 135—139
14. Гигин. Мифы 125
15. Первый Ватиканский мифограф I 15, 1
16. Гесиод, фр.390 М.-У.
17. Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека I 9, 24
18. Диодор Сицилийский. Историческая библиотека IV 45, 5
19. Гомер. Одиссея X 348—351
20. Аполлоний Родосский. Аргонавтика IV 666—675
21. Гомер. Одиссея VIII 448
22. Гесиод. Теогония 1013
23. Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека Э VII 14-17
24. Ликофрон. Александра 808 и комм.
25. Страбон. География IX 1, 13 (стр.395)
26. Комм. 111 И. И. Маханькова к Солину
27. Полибий. Всеобщая история XXXI 22, 2
28. Страбон. География V 3, 6 (стр.232)
29. Аполлоний Родосский. Аргонавтика III 198
30. Павсаний. Описание Эллады V 19, 7
31. Гераклит-аллегорист. О невероятном 16
32. «Alan Hovhaness List of Works». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 22-ին.

Մատենագրություն

Հնագույն

• Hesiod, Theogony, in The Homeric Hymns and Homerica with an English Translation by Hugh G. Evelyn-White, Cambridge, MA., Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1914. Online version at the Perseus Digital Library.
• Homer; The Odyssey with an English Translation by A.T. Murray, PH.D. in two volumes. Cambridge, MA., Harvard University Press; London, William Heinemann, Ltd. 1919. Online version at the Perseus Digital Library.
• Apollonius of Rhodes, Argonautica; with an English translation by R. C. Seaton. William Heinemann, 1912.
• Apollodorus, Apollodorus, The Library, with an English Translation by Sir James George Frazer, F.B.A., F.R.S. in 2 Volumes. Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1921. Online version at the Perseus Digital Library.
• Virgil|Vergil, Aeneid. Theodore C. Williams. trans. Boston. Houghton Mifflin Co. 1910. Online version at the Perseus Digital Library.
• Ovid. Metamorphoses. Translated by A. D. Melville; introduction and notes by E. J. Kenney, Oxford University Press, 2008.
• Gaius Julius Hyginus, The Myths of Hyginus. Edited and translated by Mary A. Grant, Lawrence: University of Kansas Press, 1960.
• Publius Ovidius Naso, Remedia Amoris in The Love Poems: The Amores, Ars Amatoria and Remedia Amoris, with an English translation by A. S. Kline. 2001. Full text available at poetryintranslation.com.
• Diodorus Siculus, Bibliotheca Historica. Vol 1-2. Immanel Bekker. Ludwig Dindorf. Friedrich Vogel. in aedibus B. G. Teubneri. Leipzig. 1888-1890. Greek text available at the Perseus Digital Library.
• Maurus Servius Honoratus, In Vergilii carmina comentarii. Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii; recensuerunt Georgius Thilo et Hermannus Hagen. Georgius Thilo. Leipzig. B. G. Teubner. 1881. Online version at the Perseus Digital Library.
• Plutarch, Moralia. 16 vols. (vol. 13: 13.1 & 13.2, vol. 16: index), transl. by Frank Cole Babbitt (vol. 1–5) et al., series: "Loeb Classical Library" (LCL, vols. 197–499). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press et al., 1927–2004.
• Parthenius of Nicaea, Parthenius of Nicaea: the poetical fragments and the Erōtika pathēmata Jane Lightfoot|J.L. Lightfoot, 2000, 0-19-815253-1. Reviewed by Christopher Francese at The Bryn Mawr Classical Review
• Lactantius Placidus, Commentarii in Statii Thebaida.
• Strabo, The Geographica, published in Vol. II of the Loeb Classical Library edition, 1923.

Ժամանակակից

• Grimal, Pierre, The Dictionary of Classical Mythology, Wiley-Blackwell, 1996, 978-0-631-20102-1. "Circe" p. 104.
• Milton, John, A Masque Presented at Ludlow Castle [Comus] line 153 "mother Circe".
• Smith, William; Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, London (1873). "Circe".

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կիրկե» հոդվածին։