Remove ads
Տիպոգրաֆիկա (հուն․՝ τύπος բառից, մատնահետք + հուն․՝ γράφω գրում եմ), հավաքած տեքստով ձևավորման արվեստ[1], որը հիմնված է ձևավորման որոշակի հստակ կանոնների վրա։ Տիպոգրաֆիկան մի կողմից գրաֆիկական դիզայնի ճյուղերից մեկն է, մյուս կողմից` խիստ կանոնների համադրություն, որոնք որոշում են օգտագործվող տառատեսակները` տեքստն ընթերցողին առավել հասկանալի դարձնելու նպատակով[2]։
Վերջին գիտական տվյալներն ասում են, որ հախճապակուց տեքստերի հավաքման առաջին ձևերն օգտագործվել են մոտավորապես 1000 տարի առաջ, Չինաստանում (1040 թվական)։ Չնայած այդ նյութի ոչ դիմացկունությանը, մինչև 13-րդ դարը որևէ այլ տեխնոլոգիա չի կիրառվել[3]։ Սակայն տիպոգրաֆիկայի ծաղկումը որպես գործունեության առանձին ճյուղ սկսվել է Եվրոպայում, որտեղ այն հայտնվել է 15-րդ դարի կեսին։ Դրա տարածմանը նպաստել են լատինական տառատեսակի թեթևությունն ու համեմատաբար քիչ սիմվոլների թիվը, ի տարբերություն չինական հիերոգլիֆների։ Եվրոպական տիպոգրաֆիկայով առաջինը լրջորեն սկսել է զբաղվել գերմանացի գյուտարար և ոսկերիչ Յոհան Գուտենբերգը (1397-1468)։ 1440 թվականին նա հավաքել է տառերի կապարե ձև և աշխարհին նվիրել է առաջին տպագրական սարքը։ Դրանից հետո գրքեր ստեղծելն առավել հեշտ է դարձել, դրանց գինն իջել է, իսկ քանակությունն` աճել։ 14 տարի անց հրապարակվել է առաջին տպագրված գիրքը։ Դա եղել է գոթական տառատեսակով հավաքված Աստվածաշունչ. այս տառատեսակն առավել համապատասխան էր այդ ժամանակների ձեռագրին, ծանոթ ու հարմար էր ընթերցողներին[4]։
Remove ads
Տպագիր էջի գրագետ ձևավորումը միշտ գնահատվել է։ Եվ արդեն 15-րդ դարի կեսերից սկսում են ծնվել տիպոգրաֆիկայի առաջին սկզբունքները. Եվրոպայում տեքստերի տառատեսակի համար օգտագործվում էր դյուրընթեռնելի անտիկվա։ Հռոմեական խոյակներին և փոքր ձեռագրերին նայելով` ֆրանսիացի փորագրիչ Նիկոլյա Ժանսոնը (1420-1480) հատում է առաջին անտիկվան։ Տիպոգրաֆիկայի սկզբունքներից են ինտերլինյաժի (միջտողային հեռավորության) հավասարությունը և տեքստի ընդգծման և կառուցման ժամանակ պարբերության ազատ տարածություն թողնելը։ 1494 թվականին վենետիկցի տիպոգրաֆ և հրատարակիչ Ալդ Մանուցին հրատարակել է ազատ տարածություններով, ընթերցողի աչքին հարմար առաջին գիրքը[5]։ Իսկ արդեն 16-րդ դարի սկզբին սկսում է օգտագործվել շեղատառը։ Այդ ժամանակ արդեն հրատարակիչներն սկսում են ավելի հաճախ փորձարկումներ անել տեքստի ու ձևավորման հետ` ավելի հեռանալով ձեռագրին մոտ տառատեսակից։ Շրջանառության մեջ են մտնում հնարած ձևավորումները, զարդանախշերն ու դեկորները։ 17-րդ դարում տիպոգրաֆիկան սկսում է փոխվել` նախընտրությունը տալով գրքերի հեշտ ընթերցանությանը, փորձելով հրատարակվող գրքերը մշակել հանրության լայն շրջանակների համար։ Սրա հետ են կապված չափերի փոքրացումը, տառատեսակների փոփոխությունները պահպանելով` տպվածքի հստակությանն ուշադրություն դարձնելը։ Այս ժամանակահատվածում էլ ի հայտ է գալիս «Արքայական անտիկվա» տառատեսակը, որն առավել շատ է տարբերվում մինչ այդ գոյություն ունեցած տառատեսակներից։ 18-րդ դարի կեսերին առաջին անգամ ի հայտ են գալիս տառատեսակի չափսերի համակարգման և տառատեսակի օրինակների տպագրության փորձեր[4]։ Այստեղ հատուկ դեր է ունեցել անգլիացի Ջոն Բասկերվիլի (1706—1775 гг.) աշխատանքը, ով հրաժարվել է գրքերի զարդարանքներից` հօգուտ միայն տառատեսակով ձևավորված «մաքուր» տիպոգրաֆիկայի[5]։ Տիպոգրաֆիկան արագ է փոփոխվում. ժամանակի ընթացքում նախշավոր ձևավորմանը փոխարինելու է գալիս երկրաչափական ճշգրտությունը, երևում է թղթի ազատ տարածության համադրության նշանակությունը, ծնվում են նոր երանգային ու կոնտրաստային տառատեսակներ[2]։ Տիպոգրաֆիկան գիտության շարքում ներկայացնելու փորձ է արել ֆրանսիացի փորագրիչ Պիեռ Ֆուրնեն (1712-1768), ով տպագրել է «Տիպոգրաֆիկայի ձեռնարկ» աշխատությունը (1773)` ներկայացնելով տառատեսակի կեգելի որոշման սեփական համակարգը։ Դրա համար նա առաջարկում է օգտագործել վերելքներ և կետեր։ Իսկ Ֆրանսուա Դիդոն, 72 կետը նույնացնելով մեկ դյույմի հետ, նշել է չափման ժամանակակից համակարգի սկզբունքները[3]։
Remove ads
Տիպոգրաֆիկայում ընդհանուր մոտեցումներ չկան։ Ոմանք այն գիտություն են համարում, մյուսները` արվեստ, երրորդները` վարպետություն, իսկ չորրորդները` փիլիսոփայություն[6]։ Սակայն վեճի առարկան միայն սա չէ։ Ժամանակակից դիզայներները տարբերվող կարծիքներ ունեն նաև տեքստի ձևավորման հարցում. ոմանք կողմնակից են ժամանակակից միտումներին, հեշտորեն փորձարկումներ են անում ձևի և չափերի հետ։ Ուրիշները կողմնակից են ավանդական մոտեցումներին, նախընտրում են դասական, ժամանակով ստուգված տառատեսակները։ Երրորդները կարծում են, որ այս ամենը կարելի է միավորել և ստեղծել սկզբունքորեն նոր մի բան, որն ավելի հարմար կլինի հիմնական սպառողի` ընթերցողի համար։ Հենց այս մասնագիտական վեճերի ու քննարկումների շնորհիվ է, որ տիպոգրաֆիկան չի մնում տեղում, այլ մշտապես զարգանում է որպես ինքնաբավ գործունեություն, անկախ նրանից, թե որ ոլորտին է վերաբերում[7]։
Remove ads
19-րդ դարում սկսված արդյունաբերական հեղաշրջման հետ ծնվում է նաև գովազդի շուկան։ Եվ ժամանակի ընթացքում առևտրականները գալիս են այն եզրակացության, որ ապրանքը վաճառելու համար այն պետք է ունենա իր տարբերակիչ առանձնահատկությունները։ Նրանց օգնության են գալիս տառատեսակ ստեղծողները։ Մրցակցությանը դիմանալու համար նրանք սկսում են նորանոր տառատեսակներ ստեղծել` այս կամ այն ապրանքն ընդգծելու համար։ Փորձերի ու սխալների մեթոդով նրանք բացահայտում էին, որ մեծ վերնագրի համ ցուցանակի համար հատուկ փորագրություններ պետք չեն։ Այդպես ի հայտ է եկել գրոտեսկը, իսկ փորագրություններն անցել են զարդանախշերի շարքը։ 20-րդ դարի կոնստրուկտիվիստները, ընդհակառակը, որոշում են հրաժարվել պատկերազարդված տառատեսակներից ու դիմում են մինիմալիզմին. տառերը մոտենում էին երկրաչափական պատկերներին։ Դա նշանակալի կերպով հեշտացնում է տեքստի ընթերցումն ու հանրության ուշադրությունն առավելապես կենտրոնացնում նյութի իմաստի, ոչ թե` ձևի վրա։ Շուտով հայտնվում են այնպիսի տառատեսակներ, ինչպիսիք են Ֆուտուրան, այնուհետև` Սանսը, որի ոճով են ձևավորված Լոնդոնի երկաթգծային ճանապարհի առաջին քարտեզները։ 1957 թվականին շնորհիվ շվեյցարացի Մաքս Միդենգերի (1910-1980) ի հայտ է գալիս մինչև օրս օգտագործվող և ամենահայտնի տառատեսակներից մեկը` Հելվետիկը։ Յուրաքանչյուր ժամակաշրջան բնորոշվել է տիպոգրաֆիկայի վրա ունեցախ իր որոշակի ազդեցությամբ, որոնք եղել են տվյալ ժամանակի պահանջով[2]։ Այսօր, համակարգիչների ժամանակաշրջանում, երբ տեղեկատվության հիմնական զանգվածը փոխանցվում է համացանցի միջոցով, դիզայներները ձգտում են տեքստի թեթևության և կոկիկության` ընտրելով առավել պարզ ու ընթեռնելի տառատեսակներ։ Դրա համար տեքստը ձևավորվում է որպես մեկ ամբողջություն, ընտրվում է առավել հարմար տառատեսակ, որոշվում է տարածության ձևավորման կոնցեպցիան։ Խոսելով կայքերի դիզայնի մասին` պետք է հաշվի առնել մի բան. որքան ավելի պարզ է գրված տեքստը, որքան ավելի գրագետ ու ռացիոնալ է այն տեղադրված, այնքան ավելի մեծ են հաջողության հասնելու` կայքի հնարավորությունները, քանի որ «անիմաստ են տիպոգրաֆի ջանքերը, եթե գրվածքը հնարավոր չէ կարդալ»։ Հակառակ դեպքում այն կդառնա քիչ հետաքրքիր, և այցելուն կփակի էջը` այդպես էլ որևէ նոր բան իր համար չգտնելով[8][9]։
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads