Տաքդեղ

Տաքդեղ^[1] (լատին․՝ Capsicum), մորմազգիների (Solanaceae) ընտանիքի Capsicum ցեղին պատկանող մշակաբույս։ Հայտնի է 4, Հայաստանում մշակության մեջ՝ 1 տեսակ՝

• Տաքդեղ պատիճավոր կամ դարապղպեղ (C. annum)։

Տաքդեղ
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophytes)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Մորմածաղկավորներ (Solanales)
Ընտանիք	Մորմազգիներ (Solanaceae)
Ենթաընտանիք	Մորմայիններ (Solanoideae)
Տրիբա	Capsiceae
Ցեղ	Տաքդեղ (Capsicum) L., 1753

Մշակվում է Արարատի, Արմավիրի, Արագածոտնի, մասամբ՝ Կոտայքի մարզերում։

Այլ անվանումներ. ծիծակ, պղպեղ, բիբար, պատիճապղպեղ։

Կենսաբանական նկարագիր

Տաքդեղ Բուսաբանական նկարազարդումը

Ցողունը կանգուն է (կան նաև կիսականգուն ձևեր), ճյուղավորվող, բարձրությունը՝ 25-85 սմ։ Տերևները պարզ են, մեկական, ձվաձև կամ նշտարաձև, մուգ կանաչից մինչև բաց կանաչ։ Ծաղիկները երկսեռ են, խոշոր, մեկական կամ փնջերով, սպիտակ կամ կանաչավուն, երբեմն՝ մանուշակագույն երանգով։ Ծաղկում է հուլիս-օգոստոսին։

Պտուղը 2-3-բնանի, բազմասերմ, կեղծ, սնամեջ հատապտուղ է, տեխնիկական հասունացման վիճակում՝ կանաչ, լրիվ հասունացման վիճակում՝ կարմիր, նարնջագույն, դեղին, դարչնագույն, տարբեր ձևերի և մեծության։

Սերմերը տափակ են, բաց դեղնավուն։ Կան կծու և քաղցր, մանր, խոշորապտուղ, միջահաս և ուշահաս սորտեր։ Կծվությունը պայմանավորված է կապսացին նյութի (բարձրացնում է արյան ճնշումը) առկայությամբ։

Քիմիական կազմ

Պարունակում է շաքարներ, սպիտակուցներ, վիտամիններ C, B1։ B2, P, կարոտին (A-նախավիտամին)։

Տաքդեղն աչքի է ընկնում իր համի ու սննդատու բավականին բարձր հատկություններով ու վիտամինների քանակով, հարուստ է անազոտ էքստրակային նյութերով, հում պրոտեինով և ճարպերով։ Քիմիական կազմը խիստ փոփոխական է՝ կախված սորտից, հասունության աստիճանից և աճեցողության պայմաններից։ Չոր նյութերի քանակը տատանվում է 5-12 %-ի սահմաններում, շաքարները կազմում են 2-8,6 %, թաղանթանյութը՝ 1,06-1,16 %, մոխիրը՝ 0,077-1,9 %: Պտուղների կծվությունը պայմանավորված է կապսաիցին ալկալոիդով, որը կազմում է չոր նյութերի մոտավորապես 2 %-ը։ Ըստ կապսաիցինի քանակի տաքդեղի սորտերը ստորաբաժանվում են քաղցր, կիսաքաղցր և կծու տեսակների։ Տաքդեղի ամենաարժեքավոր հատկություններից մեկը մեծ քանակով C վիտամին պարունակելն է։

Կիրառություն

Լայնորեն օգտագործվում է եփած և խորոված, ինչպես նաև թարմ (օրինակ՝ աղցանների մեջ) ու թթու դրած վիճակում։ Կարևոր դեր ունի նաև պահածոների արդյունաբերության մեջ, սակայն այս բոլորից զատ, տաքդեղն օգտագործում են նաև որպես համեմունք՝ չորացած և աղացած վիճակում։

Սորտեր

Չիլի տաքդեղ

Տաքդեղը ջերմա-, խոնավասեր է, հողի նկատմամբ՝ պահանջկոտ։ Հայաստանում շրջանացված սորտերից են՝

• Բուլղարական 70,
• Փղի կնճիթ,
• Կայենսկի,
• Մոլդավիայի նվեր,
• Անի,
• Նուշ,
• Հայկական կլոր,
• Նորք և այլն։

Տաքդեղի քաղցր սորտերից մշակվում են Անին, Զմրուխտ՝ երկուսն էլ բոլոր գոտիների համար, Հայկական տեղականը՝ Արարատյան հարթավայրի համար, կծու տաքդեղներից՝ Զիտա և Գիտա սորտերը բոլոր գոտիների համար։

Մշակություն

Տաքդեղը ջերմասեր բույս է, սերմերը ծլում են 12-­13­ ջերմաստիճանում։ Աճման և զարգացման համար լավագույն ջերմաստիճանը ցերեկը՝ 25, գիշերը 15­-18: 11­-13 ջերմաստիճանի սահմաններում աճը կանգ է առնում, իսկ ­ 0.5­ °C-ից - 10 °C դեպքում բույսերը մահանում են։ 32 °C-ից բարձր՝ աճը դանդաղում է, ծաղիկներն ու երիտասարդ պտուղները թափվում են։ Տաքդեղը պահանջկոտ է հողի խոնավության և բերրիության նկատմամբ։

Տաքդեղի սածիլումը կատարում են շարքը ­շարքից 50 սմ, բույսը բույսից, քաղցր սորտերի համար՝ 30 սմ, իսկ կծու սորտերի համար՝ 20 սմ հեռավորությամբ։

Արգելվում է սածիլը տնկել ջրի մեջ, այն պետք է տնկել քեշի եկած հողում՝ արմատավզիկից 1­2 սմ խորը։ Տաքդեղի սածիլումը կատարում են ապրիլ մայիս ամիսներին։ Արարատյան հարթավայրի պայմաններում ջրում են 15-­18 անգամ, վեգետացիայի ընթացքում կատարում են 4­5 քաղհան­ փխրեցում։

Դասակարգում

Տաքսոնոմիա

Դասը մտնում է Solanoideae ենթաընտանիքի, Solanaceae ընտանիքի, {{bt-armlat|Solanales}} կարգի մեջ։

ևս 4 ընտանիք

ևս 262 դաս

կարգՄորմածաղկավորներ

ենթաընտանիք Solanoideae

դաս Տաքդեղ

Բաժին Ծաղկավոր բույսեր կամ Ծածկասերմեր

ընտանիք Մորմազգիներ

դասում հաշվում են 31 տեսակ

44 կարգ ծաղկավոր բույսեր

ևս 6 ենտաընտանիք

Capsicum annuum

Տեսակներ

Հայտնի է 31^[2] մինչև 40^[3] տեսակ.

• Capsicum annuum L.
• Capsicum baccatum L.
• Capsicum caballeroi Nee
• Capsicum campylopodium Sendt.
• Capsicum cardenasii Heiser & P.G.Sm.
• Capsicum ceratocalyx Nee
• Capsicum chacoense Hunz.
• Capsicum chinense Jacq.
• Capsicum coccineum (armby) Hunz.
• Capsicum cornutum (Hiern) Hunz.
• Capsicum dimorphum (Miers) O.K.
• Capsicum eximium Hunz.
• Capsicum flexuosum Sendtn.
• Capsicum friburgense Barboza & Bianchetti
• Capsicum frutescens L.
• Capsicum galapagoense Hunz.
• Capsicum geminifolium (Dammer) Hunz.
• Capsicum hookerianum (Miers) O.K.
• Capsicum hunzikerianum Barboza & Bianchetti
• Capsicum lanceolatum (Greenm.) Morton & Standley
• Capsicum mirabile Mart ex. Sendt
• Capsicum parvifolium Sendt.
• Capsicum pereirae Barboza & Bianchetti
• Capsicum praetermissum Heiser & P.G.Sm.
• Capsicum pubescens Ruiz & Pav.
• Capsicum recurvatum Witas.
• Capsicum rhomboideum (Dunal) Kuntze
• Capsicum schottianum Sendt.
• Capsicum scolnikianum Hunz.
• Capsicum tovarii Eshbaugh, P.G.Sm. & Nickrent
• Capsicum villosum Sendt.

Տես նաև

• Պղպեղ

Ծանոթագրություններ

1. Русское название таксона — согласно следующему изданию: Шрётер А. И., Панасюк В. А. Словарь названий растений = Dictionary of Plant Names / Межд. союз биол. наук, Нац. к-т биологов России, Всерос. ин-т лек. и ароматич. растений Рос. сельскохоз. академии; Под ред. проф. В. А. Быкова. — Koenigstein: Koeltz Scientific Books, 1999. — С. 144. — 1033 с. — ISBN 3-87429-398-X.
2. Eduardo A. Moscone et al.: The Evolution of Chili Peppers (Capsicum — Solanaceae): A cytogenic Perspective. In: D.M. Spooner et al. (Hrsg.): Solanaceae VI: Genomics Meets Biodiversity, ISHS Acta Horticulturae 745, Juni 2007. ISBN 978-90-6605-427-1. Seiten 137—169.
3. Capsicum Արխիվացված 2013-07-30 Wayback Machine: информация на сайте The Plant List

Գրականություն

• Пресвитер Хуан; Антонио Перес; фрай Педро де лос Риос (глоссы). Мексиканская рукопись 385 «Кодекс Теллериано-Ременсис» (с дополнениями из Кодекса Риос) / Ред. и пер. С. А. Куприенко, В. Н. Талах. — К.: Видавець Купрієнко С. А., 2013. — 317 с. — ISBN 978-617-7085-06-4
• Amal Naj: Scharfe Sachen. Rowohlt, Reinbek 1995, ISBN 3-499-12657-5.
• Philipp Berens: Hot! Chili! Lardon, Berlin 2006, ISBN 978-3-89769-915-1.
• Elisabeth Vaupel: Gewürze. Acht kulturhistorische Kostbarkeiten. Deutsches Museum, München 2002, ISBN 3-924183-85-6.
• Harald Zoschke: Das Chili Pepper Buch. Anbau, Rezepte, Wissenswertes. Suncoast Peppers, Kressbronn 2007, ISBN 978-3-937862-02-6.

Արտաքին հղումներ

• Տեխասի A&M համալսարան (անգլ.)
• Capsicum pepper factsheet as of 2002-06-10
• Chile varieties Արխիվացված 2007-04-15 Wayback Machine as of 2003-11-07
• Chile varieties database Արխիվացված 2022-03-30 Wayback Machine as of 2006-10-27

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տաքդեղ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տաքդեղ» հոդվածին։