Remove ads
Վճարային հաշվեկշռի վիճակագրությունը համակարգված տեսքով ներկայացնում է տվյալ երկրի և մնացյալ աշխարհի միջև որոշ ժամանակաշրջանի ընթացքում (եռամսյակ, տարի) կատարված տնտեսական գործարքները։
 |
Այս հոդվածը կարող է վիքիֆիկացման կարիք ունենալ Վիքիպեդիայի որակի չափանիշներին համապատասխանելու համար։ Դուք կարող եք օգնել հոդվածի բարելավմանը՝ ավելացնելով համապատասխան ներքին հղումներ և շտկելով բաժինների դասավորությունը, ինչպես նաև վիքիչափանիշներին համապատասխան այլ գործողություններ կատարելով։ |
Վճարային հաշվեկշիռը կազմված է երեք բաղադրիչներից (հաշիվներից)՝ ընթացիկ հաշվից, կապիտալի հաշվից և ֆինանսական հաշվից։
Վճարային հաշվեկշռի ուսումնասիրության կարևորությունը պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով.
Նախևառաջ, վճարային հաշվեկշիռը մանրամասն տեղեկություններ է պարունակում երկրի ազգային արժույթի նկատմամբ պահանջարկի ու առաջարկի վերաբերյալ։ Այսպես, ազգային արժույթի նկատմամբ պահանջարկը կախված է արտաքին առևտրից։ Եթե երկիրն ավելի շատ է արտահանում, քան ներմուծում, նշանակում է իր ապրանքների և հետևաբար ազգային արժույթի նկատմամբ պահանջարկը բարձր է արտասահմանյան շուկաներում (քանի որ արտահանված ապրանքների դիմաց վճարելու համար արտասահմանցիներին անհրաժեշտ է ձեռք բերել արտահանող երկրի արժույթ)։ Համաձայն առաջարկի ու պահանջարկի մասին օրենքի՝ երբ ապրանքի (կամ տվյալ դեպքում արժույթի) պահանջարկը բարձր է, ապա դրա գներն աճում են, հետևաբար այլ հավասար պայմաններում ազգային արժույթը կարժևորվի։ Եվ հակառակը, եթե երկիրը ավելի շատ ներմուծում է, քան արտահանում, ապա ազգային արժույթի նկատմամբ պահանջարկը համեմատաբար ավելի քիչ կլինի, ինչը նշանակում է որ ազգային արժույթը կհայտնվի արժեզրկվելու ճնշման ներքո։
Երկրորդ հերթին, երկրի վճարային հաշվեկշռի տվյալները կարող են օգնել աշխարհին պատկերացում կազմել տվյալ երկրի հետ տնտեսական համագործակցության մեջ մտնելու նպատակահարմարության վերաբերյալ։ Եթե երկրի վճարային հաշվեկշռի պակասուրդը մեծ է, ապա այդ երկիրը հավանաբար չի կարողանա ավելացնել ներմուծումը արտաքին աշխարհից։ Ավելին, վճարային հաշվեկշիռը բարելավելու նպատակով նույնիսկ կարող է սահմանափակումներ մտցնել ներմուծման նկատմամբ, ինչպես նաև նպաստել կապիտալի արտահոսքի սահմանափակմանը։ Մյուս կողմից, եթե երկրի վճարային հաշվեկշիռն ունի զգալի ավելցուկ, ապա հավանականությունն ավելի մեծ է, որ այդ երկիրը կավելացնի ներմուծումը և ավելի մեծ հնարավորություններ կառաջարկի արտասահմանյան ձեռնարկությունների համար։
Երրորդ, վճարային հաշվեկշռի տվյալները կարող են օգտագործվել գնահատելու համար երկրի մրցակցային դիրքը միջազգային ասպարեզում։ Եթե երկրի ներմուծումը գերազանցում է արտահանմանը տարիներ շարունակ դա կարող է խոսել այն մասին, որ երկրի տեղական արդյունաբերությունը միջազգային ասպարեզում անմրցունակ է։
Վճարային հաշվեկշիռն արտացոլում է երկրի արտահանումը և ներմուծումը, ֆինանսական կապիտալի և ֆինանսական տրանսֆերտների ներհոսքը ու արտահոսքը[1][2]։ Այն կազմվում է որպես կանոն տվյալ երկրի ազգային արժույթով։ Վճարային հաշվեկշռում ամեն մի գործառնություն գրանցվում է կրկնակի՝ որևէ հաշվի կրեդիտում և մեկ այլ հաշվի դեբետում։ Կրկնակի գրանցման մեթոդի կիրառման պատճառն այն է, որ, որպես կանոն, տնտեսական գործառնություններն իրենցից ներկայացնում են տնտեսական արժեքների (ֆինանսական, նյութական) փոխանակում։ Երկրի դրամական միջոցների աղբյուրները, ինչպես օրինակ արտահանումը, փոխառության ստացումը և ներդրումները, համարվում են մուտք և գրանցվում են որպես կրեդիտ՝ դրական նշանով։ Դրամական միջոցների օգտագործումն, օրինակ ներմուծման դիմաց վճարելու համար կամ արտասահմանում ներդրումների իրականացումը, համարվում են ելք և գրանցվում են որպես դեբետ՝ բացասական նշանով։
Կրկնակի գրանցումը նշանակում է, որ բոլոր հաշիվների դեբետների գումարը միշտ պետք է հավասար լինի նրանց կրեդիտների գումարին՝ պահպանելով հաշվեկշռային հավասարություն։ Այլ կերպ ասած՝ վճարային հաշվեկշռի հաշիվների ընդհանուր հաշվեմնացորդը պետք է լինի զրո՝ առանց ընդհանուր պակասուրդի կամ ավելցուկի։ Օրինակ, եթե երկիրը ներմուծում է ավելի շատ, քան արտահանում է, նրա առևտրային հաշվեկշիռը կլինի բացասական, սակայն այս պակասուրդը պետք է կոմպենսացվի այլ ճանապարհներով, օրինակ օտարերկրյա ներդրումներից ստացված դրամական միջոցների, արժութային պահուստների կրճատման կամ այլ երկրներից փոխառություններ ստացման հաշվին։
Մինչդեռ վճարային հաշվեկշռի ընդհանուր հաշիվները միշտ հաշվեկշռված են, երբ բոլոր վճարները ներառված են, վճարային հաշվեկշռի առանձին տարրերի մասով հնարավոր են անհաշվեկշռվածություններ, օրինակ ընթացիկ հաշվի կամ կապիտալի հաշվի (բացառությամբ կենտրոնական բանկի պահուստային հաշվի) կամ երկուսը միասին։ «Վճարային հաշվեկշիռ» տերմինը սովորաբար վերաբերում է այս երկու հաշիվների գումարին. ասվում է, որ երկրի վճարային հաշվեկշիռը ավելցուկային է (կամ այլ կերպ ասած՝ դրական է) կոնկրետ չափով, եթե դրամական միջոցների աղբյուրները (օրինակ, ապրանքների արտահանում կամ պարտատոմսերի վաճառք) գերազանցում են դրամական միջոցների օգտագործումը (ներմուծված ապրանքների դիմաց վճարում կամ արտասահմանյան պարտատոմսերի դիմաց վճարումների իրականացում) տվյալ չափով։ Ասվում է, որ վճարային հաշվեկշիռը պակասուրդով է (բացասական է) եթե առաջինը փոքր է երկրորդից։ Վճարային հաշվեկշռի ավելցուկը (կամ պակասուրդը) ուղեկցվում է կենտրոնական բանկի կողմից արտարժութային պահուստների ձևավորմամբ (կամ օգտագործմամբ)։
Remove ads
Ընթացիկ հաշվում գրանցվում են ապրանքների, ծառայությունների, սկզբնական և երկրորդային եկամուտների հետ կատարված գործառնությունները։ Սկզբնական եկամուտների մեջ են մտնում աշխատողների վարձատրությունը, ուղղակի, պորտֆելային և այլ ներդրումներից եկամուտները իսկ երկրորդային եկամուտները ներառում են օրինակ անձնական տրանսֆերտները ռեզիդենտ և ոչ ռեզիդենտ տնային տնտեսությունների միջև։ Ապրանքների և ծառայությունների հետ գործառնությունները նույնն է ինչ ապրանքների և ծառայությունների արտահանումը և ներմուծումը։ Ըստ վճարային հաշվեկշռի կազմման մեթոդաբանության՝ ապրանքների արտահանումը ներկայացվում է կրեդիտում իսկ ներմուծումը՝ դեբետում։
Կապիտալի հաշվում ներառվում են ռեզիդենտների և ոչ ռեզիդենտների միջև ստացվելիք և վճարվելիք կապիտալ տրանսֆերտները և ռեզիդենտների ու ոչ ռեզիդենտների միջև ձեռքբերված և վաճառված չարտադրված ոչ ֆինանսական ակտիվները, ինչպես նաև պետական պահուստները։ Կապիտալի հաշվում գրանցվում են տվյալ երկրի և այլ երկրների միջև իրականացված ներդրումները, տրամադրված և ստացված փոխառությունները (բայց ոչ ներդրումներից և փոխառություններից ապագայում ստացվելիք տոկոսային վճարները և դիվիդենտները, որոնք համարվում են եկամուտներ և գրանցվում են ընթացիկ հաշվում)։ Երբեմն, ինչպես օրինակ Հայաստանի Հանրապետության վճարային հաշվեկշռի պարագայում, պահուստային ակտիվները գրանցվում են առանձին տողով և չեն ներառվում կապիտալի հաշվի մեջ[3]։
ֆինանսական հաշվում ներառվում են ֆինանսական ակտիվների ու պարտավորությունների հետ կատարված գործառնությունները։ Ֆինանսական հաշիվն իր մեջ ներառում է ուղղակի ներդրումները, պորտֆելային ներդրումները, ֆինանսական ածանցյալները, այլ ներդրումները։ Ֆինանսական հաշիվն ունի մի կարևոր առանձնահատկություն. ի տարբերություն ընթացիկ և կապիտալի հաշիվների՝ գործառնություններն այստեղ չեն ներկայացվում որպես դեբետ կամ կրեդիտ։ Դեբետ և կրեդիտ տողերի փոխարեն ֆինանսական հաշվում գտնում ենք «զուտ ֆինանսական ակտիվների ձեռքբերում» և «զուտ պարտավորությունների ստանձնում» տողերը։
Օրինակ, ֆինանսական հաշվի մեջ ներառվող ուղղակի ներդրումների հետ կապված՝
- մայր երկրի ռեզիդենտ անձանց կողմից արտասահմանում իրականացված ուղղակի ներդրումների զուտ արտահոսքը երկրի վճարային հաշվեկշռում գրանցվում է մինուս նշանով՝ զուտ ֆինանսական ակտիվների ձեռքբերում տողով,
- մայր երկրում արտասահմանցիների կողմից իրականացված օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների զուտ ներհոսքը վճարային հաշվեկշռում գրանցվում է պլյուս նշանով՝ զուտ պարտավորություների ստանձնում տողով։
Վճարային հաշվեկշռի ընդհանուր հաշիվները միշտ հաշվեկշռված են։ Մեթոդաբանական առումով սա նշանակում է, որ ընթացիկ հաշվի և կապիտալի հաշվի մնացորդը, բացարձակ մեծությամբ, հակառակ նշանով պետք է հավասար լինի ֆինանսական հաշվի մնացորդին, այլ կերպ ասած՝ վճարային հաշվեկշռի երեք հաշիվների ընդհանուր հաշվեմնացորդը պետք է լինի զրո.
Ընթացիկ հաշվի մնացորդ+ կապիտալի հաշվի մնացորդ-ֆինանսական հաշվի մնացորդ= 0:
Սակայն իրականում միշտ առաջանում են տարբերություններ, ինչը միջազգային պրակտիկայում ընդունված է անվանել «զուտ սխալների և բացթողումների» հոդված։ Զուտ սխալները և բացթողումները` վճարային հաշվեկշռի կարգավորող հոդված է, որը որպես դրական և բացասական հաշվեկշռի մնացորդ, առաջանում է վճարային հաշվեկշռում գրանցված գործառույթների ամփոփման արդյունքում։
Ընթացիկ հաշվի մնացորդ+ կապիտալի հաշվի մնացորդ-ֆինանսական հաշվի մնացորդ+զուտ սխալներ և բացթողումներ= 0
«Վճարային հաշվեկշռի ավելցուկ» ասելով հասկանում են ընթացիկ հաշվի և կապիտալի հաշվի (առանց կենտրոնական բանկի պահուստների) ավելցուկների գումարը.
Վճարային հաշվեկշռի ավելցուկ= ընթացիկ հաշվի ավելցուկ+ կապիտալի հաշվի ավելցուկ
«Վճարային հաշվեկշիռ» հասկացությունը սովորաբար սխալ է օգտագործվում ոչ տնտեսագետների կողմից և դրա տակ հասկացվում է վճարային հաշվեկշռի մի փոքր բաղադրիչ կազմող առևտրի պակասուրդը[3], ինչը նշանակում է, որ դուրս են մնում ընթացիկ հաշվի որոշ բաղադրիչներ և կապիտալի հաշիվը ամբողջությամբ։
Աշխարհի երկրները որպես կանոն իրենց վճարային հաշվեկշիռները կազմում են Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) կողմից մշակված մեթոդաբանության համաձայն։ Ներկայումս օգտագործվող մեթոդաբանական ստանդարտները ներկայացված են ԱՄՀ կողմից հրատարակված «Վճարային հաշվեկշռի և միջազգային ներդրումային դիրքի 6»-րդ ձեռնարկում (2009թ.): ԱՄՀ-ի մեթոդաբանության մեջ ներկայացված սահմանումները և հասկացությունները նաև օգտագործվում են Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակրեպության (ՏՀԶԿ) և ՄԱԿ ազգային հաշիվների համակարգի կողմից[4]։
Remove ads
Մինչդեռ վճարային հաշվեկշռի հաշիվների միջև պահպանվում է ընդհանուր հաշվեկշռվածություն, առանձին հաշիվների մասով հնարավոր է դիտվի ավելցուկ կամ պակասուրդ։ Հիմնականում, մտահոգություններ է առաջացնում ընթացիկ հաշվի պակասուրդի հարցը[5]։ Ընթացիկ հաշվի պակասուրդ ունեցող երկրներում կաճեն պարտքային պարտավորությունները կամ արտասահմանցիների կողմից այդ երկրի ակտիվների տնօրինության մակարդակը կաճի։ Պակասուրդները որոնք հիմնականում անհանգստություն են առաջացնում, հետևյալն են.
- նկատելի առևտրային պակասուրդ, երբ երկիրը ավելի շատ ներմուծում է, քան արտահանում
- ընթացիկ հաշվի պակասուրդ
- հիմնական պակասուրդ, որը ընթացիկ հաշիվն է գումարած օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները (բայց հանած կապիտալի հաշվի այլ տարրեր, ինչպես օրինակ կարճաժամկետ վարկերը և պահուստային ակտիվները)։
Ինչպես քննարկվում է հաջորդ բաժնում՝ Վաշինգտոնյան համաձայնության ժամանակաշրջանում գերակայում էր այն տեսակետը, որ կարիք չկա անհանգստանալում անհաշվեկշռվածությունների պատճառով։ Առաջատար ֆինանսական լրատվական միջոցների և տնտեսագետների, ԱՄՀ նման կառույցների, ինչպես նաև պակասուրդով և ավելցուկով երկրների առաջնորդների, կարծիքները վերադարձան նրան, որ ընթացիկ հաշվի մեծ չափերի հասնող անհաշվեկշռվածությունները մեծ նշանակություն ունեն[6]։ Որոշ տնտեսագետներ այնուամենայնիվ գտնում են, որ այդ անհաշվեկշռվածություններին պետք չէ մեծ նշանակություն տալ[7] իսկ Մայքլ Պ. Դուլին, Դեյվիդ Ֆոլկերտս-Լանդուն և Փիթեր Գարբերը պնդում էին, որ երկրները պետք է խուսափեն հովանավորչական քաղաքականությունից՝ ընթացիկ հաշվի անհաշվեկշռվածությունը ուղղելու համար[8]։
Ընթացիկ հաշիվների ավելցուկը համընկնում է այլ երկրներում ընթացիկ հաշիվների պակասուրդի հետ, հետևաբար վերջիններիս պարտքային բեռը մեծանում է։ Արտաքին առևտրում աճող անհաշվեկշռվածությունները նույնիսկ դիտարկվում են որպես 2007 թվականի ֆինանսական ճգնաժամի հնարավոր պատճառ[9]։ Շատ Քեյնսյան տնտեսագետներ, ինչպիսիք են Հեյներ Ֆլասբեկը[10], Փոլ Քրուգմանը[11] և Ջոզեֆ Ստիգլիցը[12], եվրոգոտու երկրներում ընթացիկ հաշիվների միջև տարբերությունները դիտում են որպես եվրոճգնաժամի հիմնական պատճառ։
Վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածությունների պատճառները
Վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածության պատճառների վերաբերյալ տարբեր կարծիքներ կան։ ԱՄՆ վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածության պատճառների վերաբերյալ՝ ընդունված կարծիքի համարձայն առաջնային պատճառը[13] ընթացիկ հաշվի վրա ազդող գործոններն են, ներառյալ փոխարժեքը, բյուջեի պակասուրդը, ձեռնարկությունների մրցունակությունը և սպառողական վարքագիծը, օրինակ՝ սպառողների պատրաստակամությունը պարտք վերցնել սպառումը ավելացնելու համար[14]։ Համաձայն Բեն Բերնանկեի տեսակետի, որը ներկայացվել է տնտեսագետի կողմից իր 2005 թվականի աշխատության մեջ, վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածության առաջնային աղբյուրը կապիտալի հաշիվն է, երբ ավելցուկ ունեցող երկրներում խնայողությունները ներդրումային հնարավորությունների նկատմամբ ավելանում են առաջանցիկ տեմպերով և այնուհետև դրանք ուղղվում են ԱՄՆ, ինչը ավելացնում է սպառումը և ակտիվների գնաճը[15]։ :
Պահուստային ակտիվներ
Համաձայն ԱՄՀ «Վճարային հաշվեկշռի և միջազգային ներդրումային դիրքի 6»-րդ ձեռնարկի՝ պահուստային ակտիվներն այն միջազգային ակտիվներն են, որոնք հասանելի են և վերահսկվում են արժութային քաղաքականություն իրականացնող մարմնի կողմից՝ վճարային հաշվեկշռի ֆինանսավորման հետ կապված կարիքները բավարարելու, արտարժութային փոխարժեքի վրա ազդելու նկատառումներով արտարժութային շուկայում գործառնություններ իրականացնելու և այլ նմանատիպ նպատակների համար (ինչպես օրինակ ազգային արժույթի և տնտեսության նկատմամբ վստահության ապահովումը)։
Վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածությունները արտահայտվում են ավելցուկով երկրների կողմից պահուստային ակտիվների կուտակման մեջ, և պակասուրդ ունեցող երկրների կողմից պահուստային ակտիվներով արտահայտված պարտքի կուտակման մեջ։ Ոսկու ստանդարտի ժամանակ պահուստային ակտիվը ստանդարտի անդամ բոլոր երկրների համար ոսկին էր։ Բրետոն Վուդսի համակարգում կամ ոսկին կամ ԱՄՆ դոլարն էր ծառայում որպես պահուստային ակտիվ, չնայած դրանցով գործարքների անխոչընդոտ կազմակերպումը կախված էր նրանից թե ԱՄՆ-ից բացի ուրիշ ինչքան երկրներ են ընտրել իրենց պահուստները դոլարով պահել։ Բրետոն Վուդսից հետո գոյություն ուներ դե յուրե պահուստային ակտիվ, սակայն դե ֆակտո առաջնային պահուստային ակտիվ աշխարհում հանդիսանում էր ԱՄՆ դոլարը։ Համաշխարհային պահուստները կտրուկ աճ են գրանցել 21-րդ դարի առաջին տասնամյակում, մասամբ պայմանավորված 1997 թվականի Ասիական ֆինանսական ճգնաժամով, որի արդյունքում մի շարք երկրներ ունեցան արտաժույթի պակասի խնդիր առաջին անհրաժեշտության ներմուծվող ապրանքների ներմուծման դիմաց վճարելու համար և հետևաբար ստիպված էին համաձայնվել իրենց ոչ ձեռնտու պայմաններով գործարքներին։ ԱՄՀ գնահատականներով՝ 2000 թվականից մինչև 2009 թվականի կեսերը պաշտոնական պահուստներն աճել են 1,900 միլիարդ ԱՄՆ դոլարից մինչև 6,800 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[16]։ Համաշխարհային պահուստները հասել են մինչև 7,500 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի 2008 թվականի կեսերին, այնուհետև նվազել մոտ 430 միլիարդ ԱՄՆ դոլարով, երբ երկրները, որոնք չունեն սեփական պահուստային արժույթ օգտագործում էին դրանք ֆինանսական ճգնաժամի վատագույն հետևանքներից պաշտպանվելու համար։ 2009 թվականի փետրվարից սկսած համաշխարհային ռեզերվները սկսեցին կրկին աճել և հասան 2010 թվականի վերջի դրությամբ հասան մոտ 9,200 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի[17]։ [18]
2009 թվականի դրությամբ, աշխարհի 6,800 միլիարդ դոլարի հասնող պահուստների մոտ 65% ԱՄՆ դոլարով էր և մոտ 25% եվրոյով։ Բրիտանական ֆունտը, ճապոնական յենը, ԱՄՀ փոխառության հատուկ իրավունքը (ՓՀԻ) և թանկարժեք մետաղները[19] ևս կարևոր դեր ունեն համաշխարհային պահուստներում։ 2009 թվականին Չինաստանի ազգային բանկի նախագահ Չժոու Սյաոչուանը առաջարկեց աստիճանաբար ավեկացնել ՓՀԻ-ի օգտագործումը, ինչպես նաև ավելացնել ավելացնել ՓՀԻ-ի հիմքում դրված արտարժույթների քանակը՝ ներառելով բոլոր խոշոր տնտեսությունների արժույթները[20][21]։ Չժոու Սյաոչուանի առաջարկը նկարագրվում է որպես 2009 թվականին արտահայտված ամենակարևոր գաղափարներից մեկը[22]։
Մինչդեռ ներկայումս դոլարի կարևորությունը ԱՄՆ-ին որոշակի առավելություններ է տալիս, այն նաև ճնշում է գործադրում արժույթի վրա արդյունքում նպաստելով ԱՄՆ ընթացիկ հաշվի պակասուրդի ավելացմանը՝ Տրիֆինի դիլեմայով պայմանավորված։ 2009 թվականի նոյեմբերին «Ֆոռին Ըֆեյարս» ամսագրում տպագրված իր հոդվածում, տնտեսագետ Սի. Ֆրեդ Բեռգսթենը պարզաբանեց, որ Չժոու Սյաոչուանի առաջարկը կամ նմանատիպ այլ փոփոխություն միջազգային արժութային համակարգում կբխի ԱՄՆ, ինչպես նաև մնացյալ աշխարհի լավագույն հետաքրքրություններից[23]։ 2009 թվականից սկսաված զգալիորեն աճել են նոր երկկողմանի համաձայնությունները միջազգային առևտուրն ավանդական պահուստային ռեզերվ չհանդիսացող արտարժույթով կազմակերպելու շուրջ, ինչպես օրինակ, չինական ազգային արժույթով[24]։
Վճարային հաշվեկշռի ճգնաժամ
Վճարային հաշվեկշռի ճգնաժամը, որը այլ կերպ անվանում են նաև արժութային ճգնաժամ, ի հայտ է գալիս երբ երկիրը ի վիճակի չէ վճարել առաջին անհրաժեշտության ապրանքների ներմուծման համար կամ սպասարկել իր արտաքին պարտքի մարումները։ Որպես կանոն, սա զուգակցվում է ազգային արժույթի արագ արժեզրկմամբ։ Ճգնաժամերին սովորաբար նախորդում են կապիտալի մեծ ներհոսք, որը սկզբում արտացոլվում է արագ տնտեսակի աճի մեջ[25]։ Ինչևէ, գալիս է մի պահ, երբ արտասահմանյան ներդրողները սկսում են մտահոգվել պարտքի այն մակարդակի համար, որն իրենց ներդրումները գեներացնում են և որոշում են իրենց միջոցները հանել տվյալ տնտեսությունից[26]։ Հաջորդող կապիտալի արտահոսքը արտացոլվում է երկրի ազգային արժույթի արագ արժեզրկման մեջ։ Սա խնդիրներ է ստեղծում երկրում գործող ձեռնարկությունների համար, որոնք ստացել էին ներդրումներ և վարկեր, քանի որ այդ ձեռնարկություններն իրենց եկամուտները հիմնականում ստանում են ազգային արժույթով, մինչդեռ պարտքերը մարում են պահուստային արժույթով։ Հենց որ երկրի իշխանությունները սպառեցին արտասահմանյան պահուստները փորձելով պահպանել ազգային արժույթի արժեքը, իր գործիքները շատ սահմանափակ են։ Երկիրը կարող է բարձրացնել տոկոսադրույքները արժույթի հետագա արժեզրկումից խուսափելու համար, բայց մինչդեռ սա կարող է օգնել նրանց ում պարտքերը արտահայտված են արտարժույթով, որպես կանոն սա էլ ավելի է խորացնում ազգային տնտեսության մեջ ստեղծված ճգնաժամային իրավիճակը[25]։ [27] [28]
Remove ads
Միջազգային արժութային համակարգի երեք գլխավոր գործառույթներից մեկը կայանում է անհաշվեկշռվածությունները վերացնող մեխանիզմներ տրամադրելու մեջ[29][30]։
Կան վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածությունները վերացնելու երեք հնարավոր եղանակներ, չնայած պրակտիկան ցույց է տալիս, որ հիմնականում օգտագործվում է այս մեթոդներից առաջին երկուսը համադրությունը։ Այդ մեթոդներն են. արժութային փոխարժեքների ճշգրտումը, տեղական գների ճշգրտում ներքին պահանջարկի հետ մեկտեղ, և կանոնների վրա հիմնված ճշգրտումները (rules based adjustment)[31]: Արտադրողականության և հետևաբար մրցունակության բարելավումը ևս օգնում է, ինչպես և արտահանման խթանումը այլ միջոցառումների միջոցով, չնայած ենթադրվում է որ երկիրը միշտ էլ ձգտում է իր հնարավորությունների ներածի չափով բարելավել իր արտադրանքը և ավելացնել արտահանումը։
Անհաշվեկշռվածության վերացումը արժութային փոխարժեքի փոփոխության միջոցով
Երկրի ազգային արժույթի արժեքի բարձրացումն այլ արժույթների նկատմամբ տվյալ երկրի արտահանման մրցունակությունը կնվազեցնի իսկ ներմուծումը կդարձնի ավելի էժան, այդպիսով երկրի ազգային արժույթի արժեվորումը այլ արժույթների նկատմամբ կվերացնի ընթացիկ հաշվի ավելցուկը։ Դա նաև կարող է ներդրումների ներհոսքը պակաս գրավիչ դարձնել և հետևաբար նպաստել կապիտալի հաշվի ավելցուկի վերացմանը։ Եվ հակառակը, այլ արժույթների նկատմամբ ազգային արժույթի արժեզրկման պատճառով, ներմուծվող ապրանքները թանկանում են տվյալ երկրի քաղաքացիների համար իսկ երկրից արտահանվող ապրանքների մրցունակությունը բարձրանում է, արդյունքում օգնելով վերացնել պակասուրդը (չնայած այս լուծման դրական հետևանքները հաճախ անմիջապես չեն դրսևորվում Մարշալ-Լերների պայմանի պատճառով )[32]։
Երբ երկիրը վաճառում է ավելի շատ, քան ներմուծում է, իր ազգային արժույթի նկատմամբ պահանջարկը կավելանա քանի որ մնացած երկրներին վերջին հաշվով անհրաժեշտ է ապրանք վաճառող երկրի ազգային արժույթը՝ այդ ապրանքների դիմաց վճարելու համար[33]։ Ավելցուկային պահանջարկը արդյունքում առաջացնում է այլ արժույթների նկատմամբ տվյալ արժույթի գնի բարձրացում։ Երբ երկիրն ավելի շատ ներմուծում է, քան արտահանում, իր ազգային արժույթի նկատմամբ առաջարկը միջազգային շուկաներում աճում է քանի որ այդ երկիրը փորձում է իր ազգային արժույթը փոխանակել արտարժույթով, որպեսզի հետագայում կարողանա վճարել ներմուծման դիմաց, և այս ավելցուկային առաջարկը նպաստում է, որպեսզի գները նվազեն։ Վճարային հաշվեկշիռը միակ գործոնը չէ որ ազդում է արժույթի շուկայական գնի վրա. գների վրա նաև ազդում են ազգային տոկոսադրույքների տարբերությունները և սպեկուլյացիաները։
Անհաշվեկշռվածության վերացումն երկրում գների և պահանջարկի վրա ազդելու միջոցով
Երբ փոխարժեքը ֆիքսված է ոսկու ստանդարտով[34] կամ երբ անհաշվեկշռվածություններ գոյություն ունեն Եվրագոտու պես արժութային միության անդամների միջև, դասական մոտեցումն ազգային տնտեսության մեջ փոփոխություններ իրականացնելու միջոցով անհաշվեկշռվածությունների վերացումն է։ Մեծ չափով, ավելցուկ գրանցած երկրի համար փոփոխությունները պարտադիր չեն, այն դեպքում երբ պակասուրդ գրանցած երկրի համար՝ պարտադիր են։ Ոսկյա ստանդարտի դեպքում, մեխանիզմները մեծ հաշվով ավտոմատ են։ Երբ երկիրը ունի նպաստավոր առևտրային հաշվեկշիռ, ավելի շատ վաճառելու, քան գնելու արդյունքում նա կունենա ոսկու զուտ ներհոսքի աճ։ Սրա հետևանքը կլինի փողի առաջարկի աչը, որը կբերի գնաճի, որը այնուհետև իր ապրանքները ավելի թանկ կդարձնի, և այդպիսով կավելացնի իր առևտրի ավելցուկը։ Ինչևիցե, երկիրը կարող է ոսկին դուրս բերել տնտեսությունից և արդյունքում վերահստատելով վճարային հաշվեկշռի ցանկալի հաշվեկշռվածության մակարդակը։ Մյուս կողմից, եթե երկրի վճարային հաշվեկշիռը վատթար վիճակում է գտնվում, երկիրը կունենա ոսկու զուտ կորուստ, որը ավտոմատ կերպով գնանկումային հետևանքներ կունենա, եթե երկիրը չորոշի լքել ոսկյա ստանդարտը։ Գները կնվազեն, արտահանումը ավելի էժան/մրցունակ դարձնելով, և հետևաբար ճշգրտելով անհաշվեկշռվածությունը։ Մինչդեռ, ոսկու ստանդարտն ընդհանուր առմամբ ընդունված է որ հաջողված էր[35] ընդհուպ մինչև 1914 թվականը, գնանկման միջոցով ճշգրտումները, որոնք պայմանավորված էին երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո առաջացած մեծ անհաշվեկշռվածություններով, ինչպես պարզվեց ցավոտ հետևանքներ ունեցան երկրների համար. գնանկմանը միտված քաղաքականությունները բերեցին երկարաժամկետ գործազրկության, բայց և այնպես չվերացրեցին անհաշվեկշռվածությունները։ Բացառությամբ ԱՄՆ, անդամների մեծ մասը լքեցին ոսկյա ստանդարտը մինչև 1930-ականների կեսերը։
Ավելցուկ ունեցող երկրների համար, ինչպես օրինակ Գերմանիան, երբ հնարավոր չէ դիմել արժութային փոխարժեքի փոփոխությանը, վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածության վերացման հնարավոր եղանակ է ներքին պահանջարկի ավելացումը։ Մինչդեռ ընթացիկ հաշվի ավելցուկը ընդունված է հասկանալ որպես եկամուտների գերազանցում ծախսերի նկատմամբ, այլ կերպ դրան կարելի է վերաբերել որպես խնայողությունների գերազանցում ներդրումների նկատմամբ[36]։ Այսինքն.
Ընթացիկ հաշիվ = Ազգային խնայողություններ - Ազգային ներդրումներ
Եթե երկրի եկամուտները ավելի շատ են, քան ծախսերը, հետևանքը կլինի խնայողությունների կուտակումը, չհաշված այն երբ այդ խնայողությունները կօգտագործվեն ներդրումնեի համար։ Եթե սպառողներին հնարավոր լինի համոզել ավելի շատ սպառել՝ խնայելու փոխարեն, կամ եթե երկիրը ավելացնի պետական բյուջեի պակասուրդը մասնավոր խնայողությունների էֆեկտը չեզոքացնելու համար, կամ եթե մասնավոր հատվածը ուղղի իր շահույթի ավելի մեծ մասը ներդրումներ իրականացնելուն, ապա ընթացիկ հաշվի ցանկացած ավելցուկ կնվազի։ Ինչևէ, 2009 թվականին Գերմանիան փոփոխություններ իրականացրեց երկրի սահմանադրության մեջ, որով արգելվում է որպեսզի երկրի պետական բյուջեի պակասուրդը գերազանցի ՀՆԱ 0.35%[37] և պահանջարկի ավելացման միջոցով ավելցուկի կրճատման կոչերը չէին ընդունվում պաշտոնյաների կողմից[38] ինչն էլ ավելի է խորացրել վախերը նրա շուրջ, որ 2010-ականները հեշտ տասնամյակ չեն լինի եվրագոտու համար[39] : ԱՄՀ-ն 2010 թվականի հուլիսին հրապարակած իր զեկույցում, ներկայացրեց ուսումնասիրություն, որը ցույց էր տալիս թե ինչպես երկրները կարող են վերացնել ընթացիկ հաշվի ավելցուկը, որը բացասական հետևանքներ չի թողնի աճի վրա և դրական հետևանքներ կթողնի գործազրկության վրա[40]։
Կանոնների վրա հիմնված մեխանիզմներ
Համաձայն այս մոտեցման՝ առաջին հերթին երկրները համաձայնության են գալիս ֆիքսել իրենց փոխարժեքները մեկը մյուսի նկատմամբ (այսինքն հետևում են արժութային ռեժիմի շուրջ միջազգայնորեն ընդունված որոշակի կանոնների) և այնուհետև անցնում են վճարային հաշվեկշիռների անհաշվեկշռվածությունների շտկմանը։ Օրինակ, Բրետոն Վուդսի համակարգը կանոնների վրա հիմնված համակարգ էր։ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը, ով Բրետոն Վուդսի համակարգի ակունքներում էր կանգնած, առաջարկում էր, որ անհաշվեկշռվածությունների վերացման ավանդական մեխանիզմներից բացի նաև ներմուծել լրացուցիչ կանոններ, որոնք կստիպեին ավելցուկ ունեցող երկրներին (այսինքն այն երկրները, որոնց դրամական մուտքերը գերազանցում են դրամական ելքերը), իրենց ավելցուկի մի մասը ծախսել լրացուցիչ ներմուծում իրականացնելու վրա այդպիսով նպաստելով պակասուրդ ունեցող երկրների արտահանման աճին և հետևապես ընթացիկ հաշվեկշռի անհաշվեկշռվաշությունների մեղմմանը[41]։ Այնուամենայնիվ, նրա գաղափարները չընդունվեցին ամերիկացիների կողմից։ 2008 և 2009 թվականներին ամերիկացի տնտեսագետ Փոլ Դեվիդսոնը խրախուսում էր դիմել Քեյնսի այս ծրագրին աշխարհում արձանագրվող վճարային հաշվեկշիռների անհաշվեկշռվածությունների վերացման համար[32][42][43]։
Remove ads
Պատմականորեն տարբեր կարծիքներ էին շրջանառվում այն հարցի շուրջ՝ արդյոք կառավարությունները պետք է միջամտեն բարենպաստ հաշվեկշռի ձևավորմանը նպաստելու համար։
Մինչ-1820. Մերկանտելիզմ
Մինչև 19-րդ դարի սկիզբ, միջազգային առևտուրն ընդհանուր առմամբ փոքր չափերի էր հասնում, և սովորաբար կարգավորվում էր բազմաթիվ մեխանիզմներով[44]։ Սկսած 16-րդ դարից մերկանտելիզմը տարածվում է որպես տնտեսագիտության տեսություն և մեծ ազդեցություն է ունենում Եվրոպական երկրների ղեկավարների վրա, ինչի արդյունքում տեղական կարգավորումները փոխարինվում են ազգային կանոններով, որոնք հետապնդում էին համախառն թողարկումը խթանելու նպատակ[45]։ Առևտրի խթանման այնպիսի միջոցները, ինչպես օրինակ մաքսատուրքերը, հատկապես մեծ հավանության էին արժանանում։ Հզորությունը ասոցացվում էր հարստության հետ, իսկ ցածր աճի տեմպերի պայմաններում երկրները կարող էին ավելացնել ֆինանսական միջոցները կա՛մ առևտրի ավելցուկի, կա՛մ ուրիշների հարստությունն առգրավելու միջոցով։ Իշխանությունները երբեմն իրենց երկրները սովի էին հասցնում միայն թե վաճառեն ավելի շատ, քան իրենց մրցակիցները և այդպիսով լցնեն ոսկու «պատերազմի սնդուկը»[46]։
Այս դարաշրջանում տնտեսական աճի տեմպերը ցածր էին, մեկ շնչի հաշվով համախառն եկամուտը էապես չի աճել 800 տարվա ընթացքում՝ ընդհուպ մինչև 1820 թվականը, և համաձայն գնահատականների՝ 1700 թվականից մինչև 1820 թվականը տարեկան միջինում աճել է 0.1%-ից պակաս[25]։ Հաշվի առնելով, որ այս ժամանակաշրջանում երկրների միջև ֆինանսական ինտեգրացիան շատ թույլ էր իսկ միջազգային առևտուրը առանձին երկրների համար ՀՆԱ-ի շատ փոքր մասն էր կազմում, Վճարային հաշվեկշռի ճգնաժամերը շատ հազվադեպ էին հանդիպում[25]։
1820–1914. Ազատ առևտուր
18-րդ դարի վերջից, մերկանտելիզմին դեմ են դուրս գալիս Ադամ Սմիթը և ազատ առևտրային հարաբերություններին կողմ այլ տնտեսագետներ։ Նապոլեոնյան պատերազմներում տարած հաղթանակից հետո Մեծ Բրիտանիան սկսում է խթանել ազատ առևտուրը, միակողմանիորեն կրճատելով առևտրի համար գանձվող մաքսատուրքերի դրույքաչափերը։ Ոսկի կուտակելը այլևս չէր խրախուսվում, ավելին Մեծ Բրիտանիան ավելի շատ կապիտալ է արտահանել (ազգային եկամտի նկատմամբ տոկոսներով արտահայտված), քան ցանկացած այլ փոխատու երկիր այդ ժամանակվանից ի վեր[47]։ Մեծ Բրիտանիայի կապիտալի արտահանումը հետագայում օգնեց կարգավորել համաշխարհային անհաշվեկշռվածությունները քանի որ դրանք հակացիկլիկ բնույթ ունեին. աճում էին, երբ Բրիտանիայի տնտեսությունը անկման շրջանում էր գտնվում այդպիսով կոմպենսացնելով այն երկրների կորուստները, որոնք տուժում էին Մեծ Բրիտանի ապրանքների արտահանումից ստացվող եկամուտների կորստից[25]։
Համաձայն պատմաբան Քարոլ Քուիգլիի՝ Մեծ Բրիտանիան այդ շրջանում կարող էր թույլ տալ իրեն բարի կամք դրսևորել[48] 19-րդ դարում՝ աշխարհագրական տեղադրվածության, նավատորմի և տնտեսական հզորության շնորհիվ, որը ձեռք էր բերել որպես արդյունաբերական հեղաշրջում իրականացրած առաջին երկիր[49]։ Տնտեսագետ Բարի Էյչենգրինի կողմից առաջ քաշած կարծիքի համաձայն՝ գլոբալիզացիայի առաջին շրջանը սկսվել է 1860 թվականին տրանսատլանտյան հեռագրային մալուխի անցկացումով, որը խթանել է Բրիտանիայի և Ամերիկայի միջև արդեն իսկ ավելացող առևտրի աճի տեմպը[28]։
Չնայած ընթացիկ հաշվի վերահսկման մեխանիզմները դեռևս լայնորեն օգտագործվում էին (փաստորեն բոլոր արդյունաբերական երկրները բացի Մեծ Բրիտանիայից և Նիդերլանդներից ավելացրել էին մաքսատուրքերի դրույքաչափերը և քվոտաները մինչև 1914 թվականն ընկած տասնամյակների ընթացքում, չնայած սրա դրդապատճառը երկրներում ձևավորվող նոր տենտեսության ճյուղերի պաշտպանությունն էր և ոչ թե առևտրի ավելցուկի խթանումը[25] ), կապիտալի հետ գործառնությունների նկատմամբ վերահսկողություն գրեթե չկար իսկ մարդիկ հիմնականում կարողանում էին ազատորեն՝ առանց անձնագրեր ներկայացնելու պահանջի, հատել միջազգային սահամնները։
Ոսկու ստանդարտին անդամակցում էին մեծ քանակությամբ երկրներ հատկապես սկսած 1870 թվականից, ինչը ևս նպաստեց երկրների միջև տնտեսական ինտեգրացիայի խորացմանը։ Այս շրջանում դիտվեց նշանակալի համաշխարհային աճ, մասնավորապես միջազգային առևտրի ոլորտում, որն աճեց տաս անգամ 1820 թվականից 1870 թվականն ընկած ժամանակաշրջանում և այնուհետև տարեկան մոտ 4% 1870 թվականից մինչև 1914 թվականը։ Սկսեցին ի հայտ գալ վճարային հաշվեկշռի ճգնաժամեր, չնայած ավելի քիչ հաճախականությամբ, քան 20-րդ դարի մնացած ժամանակահատվածում։ 1880 թվականից 1914 թվականը, դիտվեցին վճարային հաշվեկշռի մոտ 8 ճգնաժամեր[50] և 8 ֆինանսատնտեսական ճգնաժամեր՝ այսինքն երբ վճարային հաշվեկշռի ճգնաժամը համընկնում է բանկային ոլորտում ճգնաժամի հետ[25]։
1914–1945: Դեգլոբալիզացիա
Նպաստավոր տնտեսական պայմանները ձգվեցին մինչև 1914 թվականը, երբ դրանք խարխլվեցին առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով, և դրանք վերականգնելու ջանքերը 1920-ականներին հաջողություն չունեցան։ Բայց ավելցուկ ունեցող երկրները «ըստ կանոնների չխաղացին»[25][51]։ Պակասուրդով երկրների համար, ինչպես օրինակ Մեծ Բրիտանիայի, ավելի դժվար էր գնանկումը կարգավորել քանի որ աշատողները ավելի լայն իրավունքներ էին վայելում իսկ արհմիությունները, մասնավորապես, ի վիճակի էին դիմագրավել աշխատավարձերի անկման ճնշումներին։ Մեծ ճգնաժամի ժամանակ շատ երկրներ հրածարվեցին ոսկու ստանդարտից, բայց անհաշվեկշռվածությունները մնացին խնդիր և միջազգային առևտուրը կտրուկ անկում ապրեց։ Այս շրջանում գրանցվեցին վճարային հաշվեկշռի մոտ 16 ճգնաժամեր և 15 ֆինանսատնտեսական ճգնաժամեր (և բանկային ճգնաժամի համեմատաբար ավելի բարձր մակարդակ)[25]։
1945–1971. Բրետոն Վուդս
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, բրետոն վուդսյան ինստիտուտները՝ ԱՄՀ-ն և Համաշխարհային բանկը, ստեղծվեցին խրախուսելու համար միջազգային արժութային համակարգերը, որոնք մշակված էին խթանելու համար ազատ առևտուրը, ինչպես նաև պետություններին օգնելու վերացնել անհաշվեկշռվածությունները։ Ներդրվեցին ֆիքսված, բայց ճկուն փոխարժեքներ, որոնք ֆիքսված էին դոլարի նկատմամբ, որը իր հերթին ոսկով փոխարկելի միակ արժույթն էր։ Բրետոն Վուդսի համակարգին հետևեց համաշխարհային աճի ժամանակաշրջան, որը հայտնի է որպես Կապիտալիզմի ոսկե դարաշրջան, ինչևիցե այն հայտնվեց ճնշումների տակ կառավարությունների՝ կապիտալի նկատմամբ վերահսկողություն ապահովելու,անպատրաստակամության կամ անընդունակության պատճառով[52] և դոլարի կենտրոնական դերի հետ կապված խնդիրներով պայմանավորված։
Անհաշվեկշռվածությունները ստիպեցին, որ ոսկին հոսի ԱՄՆ-ից և դոլար տնօրինող սուբյեկտների մոտ ընկավ վստահությունը այն բանի շուրջ, որ ԱՄՆ-ն կկարողանա բավականաչափ ոսկու պաշարներ ապահովել, որպեսզի ըստ իրենց պահանջի հնարավորություն ունենա դրանք փոխարկել դոլարով։ Արդյունքում ԱՄՆ-ն ստիպված էր ոսկով դոլարի փոխարկելիությունից հրաժարվել, ինչն էլ եղավ Բրետոն Վուդսի ավարտը[25]։ 1945–71 թվականներին զարգացած երկրներում դիտվեց վճարային հաշվեկշռի մոտ 24 ճգնաժամ, ոչ մի ֆինանսատնտեսական ճգնաժամ իսկ զարգացող երկրներում վճարային հաշվեկշռի 16 ճգնաժամ և միայն մեկ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամ[25]։
1971–2009. Անցումային շրջան, Վաշինգտոնյան համաձայնություն, Բրետոն Վուդս II
Բրետոն Վուդսի համակարգը ավարտվեց 1971 թվականից 1973 թվականն ընկած ժամանակահատվածում։ Հաջորդող մի քանի տարիներին փորձեր արվեցին վերականգնել ֆիքսված փոխարժեքների ռեժիմը, այնուամնայնիվ այդ փորձերից, ինչպես և ԱՄՆ վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածություններից խուսափելու վճռական ջանքերից շուտով հրաժարվեցին։ Սա մասամբ պայմանավորված էր նրանով, որ Վաշինգտոնյան Համաձայնությունը, Մառեյ Ռօտբարդի և Միլթոն Ֆրիդմանի նման տնտեսագետների հետ միասին, ովքեր պնդում էին[53], որ կարիք չկա անհանգստանալան վճարային հաշվեկշռի խնդիրների կապակցությամբ, եկավ փոխարինելու նախկինում տարածված Քեյնսյան գաղափարախոսությանը։
Բրետոն Վուդսի ավարտից անմիջապես հետո երկրներն ընդհանուր առմամբ փորձում էին որոշակի վերահսկողություն հաստատել իրենց փոխարժեքների նկատմամբ՝ դրանք ինքնուրույն կառավարելով կամ որպես տարածաշրջանային միությունների մաս, ինչպես օրինակ 1971 թվականին ստեղծված Եվրոպական արժութային օձի, արտասահմանյան արժութային շուկայում գործարքներ իրականացնելով[29]։ Եվրոպական արժութային օձը եվրոպական երկրների խումբ է, որը փորձել էր վերականգնել կայուն տոկոսադրույքները գոնե մեկը մյուսի հետ։ Մինչև 1979 թվականը խումբը ի վերջո վերաճեց Եվրոպական փոխարժեքի մեխանիզմին (European Exchange Rate Mechanism, ERM): Այնուամենայնիվ, 1970-ականների կեսերից և հատկապես 1980-ականներին և վաղ 1990-ականներին, շատ այլ երկրներ հետևեցին ԱՄՆ օրինակին ազատականացնելով կապիտալի և ընթացիկ հաշիվների հետ կապված գործառնությունների նկատմամբ վերահսկողությունները, վճարային հաշվեկշիռների նկատմամբ մոտեցումները ավելի թուլացնելով, թույլ տալով որպեսզի իրենց ազգային արժույթների փոխարժեքները համեմատաբար ազատորեն լողան և փոխարժեքները հիմնականում ձևավորվեն շուկայի կողմից[25][29]։
Այն զարգացող երկրները, որտեղ փոխարժեքները ձևավորվում էին շուկայում, հաճախ ընթացիկ հաշվի նշանակալի պակասուրդ էին գրանցում, որը ֆինանսավորվում էր կապիտալի հաշվի այնպիսի մուտքերի հաշվին, ինչպես փոխառություններն են և ներդրումները[54], չնայած սա հաճախ վերջանում էր ճգնաժամով, երբ ներդրողները կորցնում էին իրենց վստահությունը[25][55][56]։ Ճգնաժամերի հաճախականությունը հատկապես բարձր էր զարգացած երկրներում. 1973-1997 թվականներին զարգացող երկրներում դիտվել է վճարային հաշվեկշռի 57 ճգնաժամ և 21 ֆինանսատնտեսական ճգնաժամ։ Հաճախ, բայց ոչ միշտ, այս շրջանում արտասահմանյան պարտատերերի և ներդրողների մոտ խուճապի պատճառը, որին հետևում էին ճգնաժամերը, հանդիսանում էր մասնավոր հատվածի մոտ չափազանց շատ փոխառությունների կուտակումը և ոչ թե կառավարության պակասուրդը։ Զարգացած երկրներում դիտվել էին վճարային հաշվեկշռի 30 և բանկային 6 ճգնաժամեր։
Վճռորոշ իրադարձություն էր 1997 թվականին վճարային հաշվեկշռի ճգնաժամն ասիական երկրներում, որտեղ քաղաքական գործիչները ստիպված էին վերանայել ազատ շուկայական հարաբերությունների գաղափարախոսության վրա հիմնված իրենց մոտեցումները, 1999 թվականի դրությամբ զարգացող երկրներում այլևս չէին հանդիպում ընթացիկ հաշվի ճգնաժամեր[27] մինչդեռ ԱՄՆ ընթացիկ հաշվի պակասուրդը սկսում է կտրուկ աճել[57][58]։ Այս նոր տեսակի անհավասարակշռվածությունը սկսեց զարգանալ մասամբ զարգացող երկրներում, մասնավորապես Չինաստանում, դոլարի նկատմամբ ազգային արժույթները ֆիքսելու արդյունքում՝ դրանք ազալ լողալ թողնալու փոխարեն։ Արդյունքում ստեղծվեծ մի իրավիճակ, որն անվանում էին Բրետոն Վուդս երկուս[8]։ Ըստ Ա. Չանի «անհաշվեկշռվածության հիմքում յուանի փոխարժեքը դոլարի նկատմամբ կայուն պահելու Չինաստանի մեծ ցանկությունն էր։ Սովորաբար, առևտրի աճող ավելցուկը հանգեցնում է արժույթի արժեվորման։ Արժույթի արժևորումը արտահանումը դարձնում է ավելի թանկ, ներմուծումը ավելի էժան, և առևտրի ավելցուկը գնում է դեպի հաշվեկշռված վիճակ, որտեղ արտահանումը հավասար է ներմուծմանը։ Չինաստանը խուսափել է իրերի այսպիսի ընթացքից արտարժութային շուկաներում ինտերվենցիաներ անելով և յուանի արժեքը պահելով ցածր մակարդակի վրա»[59]։ Ի տարբերություն զարգացող երկրների, որտեղ քաղաքականության մեջ փոփոխություններ էին արվում, ԱՄՆ-ում տնտեսագետները և քաղաքականության մշակման համար պատասխանատուները մնում էին համեմատաբար անվրդով վճարային հաշվեկշռի անհաշվեկշռվածությունների վերաբերյալ։ 1990-ականների սկզբներից մինչև կեսերը ազատ շուկայական տնտեսության գաղափարներին կողմնակից տնտեսագետները և քաղաքականության մշակողները, ինչպես օրինակ ԱՄՆ գանձապետարանի քարտուղար Փոլ Օ Նիլը և Դաշնային պահուստային համակարգի նախագահ Ալան Գրինսփինը հայտարարեցին որ ԱՄՆ աճող պակասուրդը մեծ խնդիր չէ անհանգստանալու համար։ Մինչդեռ որոշ զարգացող երկրներ ուշ 1980-ականներին քայլեր են ձեռնարկել պահուստները ավելացնելու և ազգային արտահանողներին աջակցելու համար, նրանց զուտ ընթացիկ հաշիվը սկսել է ավելցուկային դառնալ միայն 1999 թվականից հետո։ Սա արտացոլվեց նույն տարվանից սկսած ԱՄՆ ընթացիկ հաշվի պակասուրդի ավելի արագ աճի մեջ, միևնույն ժամանակ ավելցուկ ունեցող երկրներում ավելցուկը, պակասուրդ և դրանց հետ կապված պահուստների կուտակումը տարեցտարի աճելով հասան ռեկորդային մակարդակի վաղ 2000-ականներին։
Որոշ տնտեսագետներ, ինչպես օրինակ Քենետ Ռոգոֆը և Մորիս Օբսթֆելդը, արդեն 2001 թվականին սկսեցին զգուշացնել, որ շուտով անհրաժեշտություն կառաջանա արձագանքել ռեկորդային անհաշվեկշռվածություններին, 2004 թվականին նրանց միացավ Նուրիել Ռուբինին, բայց տնտեսագետների գերակշիռ մասը այդ անհանգստություններին սկսեցին միանալ միայն 2007 թվականին[60][61]։
2009 և դրանից հետո. Վաշինգտոնյան համաձայնությանը հետևող շրջան
2009 թվականին Լոնդոնում Մեծ քսանյակի համածողովից հետո Գորդոն Բրաունը հայտարարեց՝ «Վաշինգտոնյան համաձայնությունն ավարտված է»[62]։ Այժմ բոլորը հիմնականում համաձայն են, որ մեծ չափերի հասնող անհաշվեկշռվածությունները կարևոր են, օրինակ ամերիկացի տնտեսագետ Ֆրեդ Բերգսթենը պնդում էր, որ ԱՄՆ պակասուրդը և դրա հետ կապված մեծ կապիտալի ներհոսքը 2007–2010 թվականների ֆինանսական ճգնաժամի պատճառն էին[23]։ Ճգնաժամից հետո կառավարության կողմից ինտերվենցիաները վճարային հաշվեկշռին առնչվող մի շարք բնագավառներում, ինչպես օրինակ կապիտալի վերահսկողությունը կամ արտարժութային շուկաներում ինտերվենցիաները, դարձան սովորական երևույթ և մեծամասամբ ավելի քիչ անհավանության են ենթարկվում տնտեսագետների, միջազգային կառույցների և կառավարությունների կողմից[63][64]։
2007 թվականին, երբ ճգնաժամը սկիզբ առավ, վճարային հաշվեկշռի համաշխարհային անհաշվեկշռվածությունները միասին կազմում էին $1680 միլիարդ։ Կրեդիտային հատվածում, ընթացիկ հաշվի ամենամեծ ավելցուկը դիտվում էր Չինաստանում՝ մոտ $362 միլիարդ, որին հետևում էին Ճապոնիան $213 միլարդով և Գերմանիան՝ £185 միլիարդով, մեծ չափերի հասնող ավելցուկ ունեին նաև նավթ արդյունահանող երկրները, ինչպես օրինակ Սաուդյան Արաբիան։ Դեբետային հատվածում ԱՄՆ-ն ուներ ընթացիկ հաշվի ամենամեծ պակասուրդը՝ $1100 միլիարդից ավել, որին հետևում էին Մեծ Բրիտանիան, Իսպանիան և Ավստրալիան, որոնց ընթացիկ հաշիվների պակասուրդները միասին կազմում էին մոտ $300 միլիարդ։
Մինչդեռ շատերը զգուշացնում էին պետական ծախսերի հետագա կրճատումների վերաբերյալ, պակասուրդ ունեցող երկրները ընդհանուր առմամբ մինչև 2009 թվականը չդիմեցին կրճատումների, ավելին՝ տեղի ունեցավ հակառակը. համաշխարհային պահանջարկի ավելացման նկատառումներով դիտված պետական ծախսերի աճը նպաստեց վերականգնմանը[65]։ Փոխարենը շեշտը դրվում էր ավելցուկ ունեցող երկրների վրա. Արժույթի միջազգային հիմնադրամը, ԵՄ-ն և ԱՄՆ-ի, Բրազիլիայի, Ռուսաստանի նման երկրները խնդրում էին նրանց որոշակի փոփոխություններ մտցնել վարած քաղաքականությունների մեջ՝ անհաշվեկշռվածությունները շտկելու համար[66][67]։
«Ֆայնենշալ Թայմսի» հոդվածում 2009 թվականի հունվարին Ջիլիան Թետը գրեց, որ ինքը սպասում է, որ արտարժութային փոխարժեքները գալիք մի քանի տարիներին քաղաքականության մշակման համար պատասխանատուներին ավելի շատ կանհանգստացնեն։[76] 2009 թվականի հունիսին ԱՄՀ գլխավոր տնտեսագետ Օլիվիեր Բլանշարդը գրեց, որ կայուն վերականգնման համար համաշխարհային տնտեսության հաշվեկշռվածության վերականգնման համար կպահանջվի կրճատել մեծ չափերի հասնող ավելցուկները և պակասուրդները[68]։
2008 և 2009 թվականներին նկատվում էին անհաշվեկշռվածությունների որոշակի կրճատումներ, բայց 2009 թվականի վերջի դրությամբ կրկին դիտվում էին միտումներ, որ խոշոր անհաշվեկշռվածությունները, ինչպես օրինակ ԱՄՆ ընթացիկ հաշվի պակասուրդն էր, նորից սկսում են աճել[7][69]։
Ճապոնիան թույլ տվեց, որ իր ազգային արժույթն արժևորվի 2009 թվականի ընթացքում, բայց մասամբ ծերացող բնակչություն ունենալու պատճառով նա սահմանափակ հնարավորություն ուներ համաշխարհային հաշվեկշռվածության ջանքերին աջակցելու համար։ Գերմանիայի կողմից օգտագործվող եվրոն ազատ լողացող է և արժեքը ձևավորվում է շուկայում գործարքների արդյունքում, սակայն դրա արժևորումը խնդիրներ կստեղծեր արժութային միության այլ անդամների համար, ինչպես օրինակ Իսպանիայի, Հունաստանի և Իռլանդիայի, որոնք մեծ պակասուրդներ ունեին։ Հետևապես, Գերմանիային խնդրեցին հաշվեկշռվածության վերականգնմանը նպաստել երկրում ներքին պահանջարկը խթանելով, բայց Գերմանիայի իշխանությունների կողմից սա լավ չընդունվեց[66]։
Չինաստանին պահանջեցին թույլ տալ, որ իր ազգային արժույթն թանկանա բայց մինչև 2010 թվականը երկիրը հրաժավում էր այդ պահանջը կատարելուց, երկրի վարչապետ Վէն Ցզյաբաօյի դիրքորոշումը այնպիսին էր, որ դոլարի նկատմամբ ազգային արժույթի արժեքը կայուն պահելով Չինաստանը օգնում է համաշխարհային տնտեսության մեջ հաշվեկշռվածության վերականգնման ջանքերին և գտնում էր, որ իր ազգային արժույթի արժեքը բարձրացնելուն ուղղված հորդրոների նպատակը Չինաստանի զարգացումը զսպելն է[67]։ Այնուամենայնիվ, երբ Չինաստանի 2009 թվականի դեկտեմբերի արտահանման ցուցանիշները հրապարակվեցին և դրանք բարենպաստ էին, «Ֆայնենշալ Թայմսը» գրեց, որ վերլուծաբանները լավատես են, որ Չինաստանը թույլ կտա ազգային արժույթի որոշակի թանկացում 2010 թվականի կեսերին[70]։
2010 թվականի Ապրիլին Չինաստանի մի շարք պետական գործիչներ ակնարկեցին, որ կառավարությունը մտածում է ազգային արժույթի արժևորում թույլ տալու մասին[71], բայց մայիսին վերլուծաբանները գրում էին, որ արժևորումն ամենայն հավանականությամբ կհետաձգվի 2010 թվականի Եվրոպական պարտքային ճգնաժամից հետո Եվրոյի արժեզրկման պատճառով[72]։ 2010 թվականի հունիսին Չինաստանը հայտարարեց, որ այլևս չի պատրաստվում ֆիքսել իր ազգային արժույթի արժեքը դոլարի նկատմամբ, ինչը մեծ ոգևորությամբ ընդունվեց շուկաների կողմից և օգնեց 2010 թվականին Տորոնտոյում Մեծ Քսանյակի համաժողովից առաջ մեղմել անհաշվեկշռվածությունների շուրջ ստեղծված լարվածությունը։ Ինչևիցե, Չինաստանի ազգային արժույթը մնում է կարգավորվող, չնայած որոշակի ճկունության. դոլարի նկատմամբ ֆիքսվածությունը վերացնելուց երկու ամիս անց, Չինաստանի ազգային արժույթը միայն 0.8%-ով էր թանկացել դոլարի նկատմամբ[73]։
2011 թվականի հունվարի դրությամբ Չինաստանի արժույթը դոլարի նկատմամբ արժևորվել էր 3.7%-ով, ինչը նշանակում է որ միջին տարեկան անվանական աճը կհասնի 6%-ի, իսկ Չինաստանի բարձր գնաճը հաշվի առնելով՝ 10%: Չնայած ԱՄՆ գանձապետարանը՝ 2011 թվականի փետրվարին կոնգրեսին ուղղված իր զեկույցում զերծ մնաց Չինաստանին արժութային մանիպուլյատոր անվանելուց, այնուամենայնիվ գանձապետարանի ներկայացուցիչները հայտնում էին, որ արժևորման տեմպը դեռևս անբավարար է համաշխարհային տնտեսության համար[74][75]։
Մինչդեռ ամենամեծ ավելուրդ ունեցող մի շարք երկրներ, այդ թվում Չինաստանը, քայլեր էին ձեռնարկում ներքին պահանջարկի խթանման համար, սա բավարար չէր իրենց ընթացիկ հաշիվների ավելուրդները վերացնելու և հաշվեկշռվածությունները վերականգնելու համար։ 2010 թվականի հունիսի դրությամբ ԱՄՆ ընթացիկ հաշվի պակասուրդը ամսական կտրվածքով աճեց հասնելով կրկին $50 միլիարդի, որը 2008 թվականի կեսերից ի վէր ամենաբարձր ցուցանիշն էր։
Արժևորումը 2009 թվականից հետո
2010 թվականի սեպտեմբերի դրությամբ անհաշվեկշռվածությունների շուրջ լարվածությունը համաշխարհային տնտեսության մեջ նորից սկսեց աճել։ Բրազիլիայի ֆինանսաների նախարար Գիդու Մանտեգան հայտարարեց, որ «միջազգային արժութային պատերազմ» է բռնկվել, այն երկրների պատճառով, որոնք փորձում են ազգային արժույթները արժևորել արտահանումը խթանելու նպատակով։ Բրազիլիան այն քիչ խոշոր տնտեսություններից էր, որը չուներ բավարար պահուստային արժույթ նշանակալի արժութային ինտերվենցիաներից խուսափելու համար, բրազիլիական ռեալը դոլարի նկատմամբ թանկացավ 25%-ով 2009 թվականի հունվարից ի վեր։ Որոշ տնտեսագետներ, ինչպես օրինակ Բարրի Էյհենգրինը, գտնում էին, որ երկրի տնտեսության մրցունակության բարձրացման նպատակով իրականացվող արժևորումները վերջին հաշվով կարող են դրական ազդել համաշխարհային տնտեսության վրա։ Այլ տնտեսագետների՝ ինչպես օրինակ Մարտին Վուլֆի, կարծիքով դա հղի էր լարվածության նոր ալիքների ի հայտ գալով, և նա խրախուսում էր, որ նոյեմբերին կայանալիք Մեծ քսանյակի համաժողովում անհաշվեկշռվածությունները վերացնելու նպատակով համակարգված քայլերեր ձեռնարկելու շուրջ պետք է համաձայնություն ձեռք բերվի[17][76][77]։
Մեկնաբանները մեծապես համաձայն էին, որ շատ փոքր առաջընթաց գրանցվեց անհաշվեկշռվածությունների հարցի շուրջ նոյեմբերի Մեծ քսանյակի համաժողովում։ Համաժողովից հետո Արժույթի միջազգային հիմնադրամի հրապարակած զեկույցում ասվում էր, որ եթե այս հարժի շուրջ առաջընթաց չդիտվի կա ռիսկ, որ անհաշվեկշռվածությունը կրկնակի անգամա կավելանա և 2014 թվականի դրությամբ կհասնի մինչև ճգնաժամը եղած մակարդակին[78]։
Remove ads
ՀՀ վճարային հաշվեկշիռն առաջին անգամ կազմվել է 1993թ. համար ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության (ՀՀ ԱՎԾ) կողմից։ Համաձայն ՀՀ ԱՎԾ և ՀՀ կենտրոնական բանկի (ՀՀ ԿԲ) միջև 17.12.2010թ. ստորագրված երկկողմանի փոխըմբռնման հուշագրի դրույթների, 2011 թվականից սկսած ՀՀ վճարային հաշվեկշռի, միջազգային ներդրումային դիրքի և արտաքին պարտքի (արտաքին հաշիվների) վիճակագրության վարումը (վերջնական կառուցումը) ՀՀ ԱՎԾ-ից տեղափոխվել է ՀՀ ԿԲ։ Համաձայն փոխըմբռնման հուշագրի՝ ՀՀ արտաքին հաշիվների որոշ հոդվածների վերաբերյալ (հիմնականում մասնավոր հատվածի գծով) տեղեկատվությունը հավաքագրվում է ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից և ամփոփ տեսքով (ըստ վճարային հաշվեկշռի ստանդարտ հոդվածների) տրամադրվում է ՀՀ ԿԲ-ին։ Միևնույն ժամանակ, ըստ փոխըմբռնման հուշագրի, ՀՀ վճարային հաշվեկշռի, միջազգային ներդրումային դիրքի և համախառն արտաքին պարտքի վերաբերյալ վերջնական ցուցանիշները ՀՀ ԿԲ-ն տրամադրում է ՀՀ ԱՎԾ-ին ՀՀ ԱՎԾ հրապարակումներում և տվյալների բազաներում զետեղելու համար։
ՀՀ վճարային հաշվեկշռի և միջազգային ներդրումային դիրքի վերաբերյալ տվյալները ՀՀ ԿԲ-ն իր կայքէջում հրապարակում է յուրաքանչյուր եռամսյակի ավարտին։ Այդ տվյալները համառոտ հրապարակվում են նաև ԿԲ ամենամսյա տեղեկագրերում։ ՀՀ ԱՎԾ-ն նույն տեղեկատվությունը նույնպես հրապարակում է իր կայքէջում, ինչպես նաև համառոտ՝ «ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը» և «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք» հրապարակումներում։
Սկզբնական շրջանում ՀՀ վճարային հաշվեկշիռը կազմվել է կրճատ տարբերակով, սկսած 1996թ. մինչև 2011թ.` Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) կողմից մշակված «Վճարային հաշվեկշռի ձեռնարկ 5»-ի հոդվածներին (BPM-5), իսկ 2012թ. սկսած՝ «Վճարային հաշվեկշռի և միջազգային ներդրումային դիրքի ձեռնարկ 6»-ի (2009թ.) հոդվածներին համապատասխան։ Միաժամանակ, վերանայվել են 1993թ.-ից վճարային հաշվեկշռի տվյալների դինամիկ շարքերն՝ ամբողջովին համապատասխանեցնելով «Վճարային հաշվեկշռի և միջազգային ներդրումային դիրքի ձեռնարկ 6»-ի դրույթներին։
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads