Շոկի ուսմունքը

Շոկի Ուսմունքը. աղետային կապիտալիզմի ծաղկունքը (անգլ.՝ The Shock Doctrine), կանադացի հեղինակ և հասարակական ակտիվիստ Նաոմի Քլայնի 2007 թվականին հրատարակված գիրք։ Գրքում Քլայնը պնդում է, որ նեոլիբերալ ազատ շուկայի քաղաքականությունը (ինչպես ասում է տնտեսագետ Միլթոն Ֆրիդմանը) բարձր մակարդակի է հասել որոշ զարգացած երկրներում ՝ Շոկի ուսմունքի միտումնավոր ռազմավարության շնորհիվ։ Այն կենտրոնանում է ազգային ճգնաժամերի (աղետների կամ ընդվզումների շահագործման վրա՝ վիճահարույց և կասկածելի քաղաքականություն հաստատելու համար, մինչդեռ քաղաքացիները չափից դուրս միտված են (հուզական և ֆիզիկապես)` տիրապետելու համապատասխան  վերաբերմունք, և արդյունավետորեն դիմակայելու։

Շոկի ուսմունքը անգլ.՝ The Shock Doctrine
Հեղինակ	Նաոմի Քլայն
Տեսակ	գրական ստեղծագործություն
Ժանր	էսսե և նոնֆիքշն
Թեմա	քաղտնտեսություն, turbo-capitalism?, Շոկ, Միլթոն Ֆրիդմեն, ԱՄՆ, Եվրոպա, Լատինական Ամերիկա և disaster capitalism?
Բնօրինակ լեզու	անգլերեն
Նկարագրում է	ԱՄՆ
Նախորդ	Ցանկապատեր և պատուհաններ
Հաջորդ	This Changes Everything?
Երկիր	Կանադա
Հրատարակիչ	Random House of Canada?
Հրատարակման տարեթիվ	2007
Կայք	naomiklein.org/shock-doctrine​(անգլ.)

Գրքում ասվում է, որ մարդու ստեղծած որոշ իրադարձություններ, ինչպիսին է Իրաքի պատերազմը, ձեռնարկվել են այդպիսի «ոչ-քաղաքական» քաղաքականությունը առաջ մղելու մտադրությամբ։

Գրախոսներից ոմանք քննադատեցին գիրքը՝ համարելով այն քաղաքական երևույթների պարզեցումներ, իսկ մյուսները դա համարեցին որպես համոզիչ և կարևոր աշխատանք։ Գիրքը ծառայել է որպես  2009-ի փաստավավերագրական կինոնկարի հիմնական աղբյուր նույն վերնագրով՝ նկարահանված Մայքլ Ուինթերբոթոմ^[1] ի կողմից։

Կառուցվածք

Գիրքը բաժանված է յոթ մասի ՝ ընդհանուր 21 գլուխով։

1-ին մասը սկսվում է հոգեբուժական ցնցումների ուսմունքի գլխով և հետախուզական գործակալության հետ համատեղ ՝հոգեբույժ Էվեն Քեմերոնի կողմից անցկացված գաղտնի փորձերից։ Երկրորդ գլուխը ներկայացնում է Միլթոն Ֆրիդմանը և իր Չիկագոյի տնտեսագիտական դպրոցը, որին Կլենը բնութագրում է որպես լաիս-ֆար կապիտալիստական շարժումը առաջնորդող, որը նվիրված է ազատ շուկաների ստեղծմանը, որոնք ավելի քիչ կարգավորված են, քան նրանք, որոնք գոյություն ունեին մինչև Մեծ Ճգնաժամը։

2-րդ մասում քննարկվում է 1970-ականներին Հարավային Ամերիկայի տնտեսությունները վերափոխելու համար «Շոկի ուսմունք»-ի գործածումը ՝ կենտրոնանալով 1973-ին Չիլիում տեղի ունեցած հեղաշրջման վրա, որը գլխավորում էր գեներալ Աուգուստո Պինոչետը և քաջալերվում էր Չիլիի տնտեսագետների նշանավոր խմբի կողմից, որը վերապատրաստվել է Չիկագոյի համալսարանում՝տնտեսագիտության բաժնում, ֆինանսավորվել է CIA- ի կողմից, և խորհուրդ է տվել Միլթոն Ֆրիդմանի կողնից։ Քլայնը խոշտանգումները կապում էր տնտեսական Շոկի ուսմունքի  հետ։

3-րդ մասը ներառում է շոկի ուսմունքը կիրառելու փորձերը `առանց  բնակչության հանդեպ ծայրահեղ բռնության անհրաժեշտության։ Քլեյնը ասում է, որ Մարգարեթ Թետչերը կիրառեց մեղմ շոկային «թերապիան»,որը հնարավոր դարձավ Ֆոլկլենդյան պատերազմի միջոցով, մինչդեռ Բոլիվիայում ազատ շուկայական բարեփոխումը հնարավոր եղավ նախապես գոյություն ունեցող տնտեսական ճգնաժամերի և Ջեֆրի Սաքսի խարիզմայի պատճառով։

4-րդ մասը պատմում է այն մասին, թե  ըստ Քլեյնի՝ ինչպես է  Շոկի ուսմունքը կիրառվել  Լեհաստանում, Ռուսաստանում, Հարավային Աֆրիկայում և վագրի տնտեսությունների վրա 1997 թվականի ասիական ֆինանսական ճգնաժամի ընթացքում։

5-րդ մասը ներկայացնում է «Աղետների կապիտալիզմի համալիր» -ը, որտեղ հեղինակը պնդում է, որ ընկերությունները սովորել են օգուտ ստանալ աղետներից։

6-րդ մասը քննարկում է «Շոկ և զարհուրանք»-ի գործածությունը 2003-ին Իրաքի ներխուժման և դրան հաջորդած Իրաքի գրավման մեջ, որը Քլայնը նկարագրում է որպես շոկի ուսմունքի ամենաբազմակողմանի և լիարժեք իրականացումը որ երբևէ փորձվել է։

7-րդ մասը տնտեսական շոկի ուսմունքի հաղթողների և պարտվողների մասին է. թե ինչպես են փոքր խմբերը հաճախ հաջողում ՝ տեղափոխվելով դարպասային համայնքներ, մինչդեռ բնակչության մեծ մասը մնում է քայքայված հանրային ենթակառուցվածքների, ընկնող եկամուտների և գործազրկության բարձրացման մեջ։

Եզրակացությունը մանրամասնում է հակազդեցությունը շոկի ուսմունքի և տնտեսական ինստիտուտների դեմ, որոնք, Քլեյնի կարծիքով, խրախուսում են այդ, ինչպես Համաշխարհային բանկը և ԱՄՀ-ն։ 2006-ից հետո Հարավային Ամերիկան և Լիբանանը ցուցադրվում են դրական լույսի ներքո, որտեղ քաղաքական գործիչները արդեն հետ են մղում ազատ շուկայավարման քաղաքականությունը,Հարավային Աֆրիկայում և Չինաստանում համայնքային մտածողության ակտիվիստների ակտիվ քարոզարշավի որոշակի հիշատակմամբ ։

Կարծիքներ

Դրական

Փոլ Բ. Ֆարելը Dow Jones Business News–ից պնդում էր, որ «Շոկի ուսմունքը» կարող է լինել 21-րդ դարի տնտեսագիտության ամենակարևոր գիրքը^[2]։ The Guardian-ում Ջոն Գրեյը բարձր գնահատեց այն որպես «այն քիչ գրքերից մեկը, որ իսկապես օգնում է մեզ հասկանալ ներկան», նկարագրելով աշխատանքը որպես «ժամանակին համահունչ և ավերիչ»^[3]։ Սան Ֆրանցիսկոյից Ուիլյամ Ս. Կովինսկին բարձր գնահատեց Քլեյնի արձակը և գրեց, որ հեղինակը « լավ բացահայտեց մեր ժամանակի գլխավոր պատմությունը»^[4]։ The Irish Times-ում Թոմ Քլոնանը հաղորդել է, որ ինքը «համակարգված և հանգիստ կերպով ցույց է տալիս ընթերցողին» այն ձևը, որով նորոկոնսերվատոր գործիչները սերտորեն կապված էին սեյսմիկ իրադարձությունների հետ, որոնք «հանգեցրին միլիոնավոր կյանքերի կորստի»^[5]։

Խառը

Նոբելյան դափնեկիր և Համաշխարհային բանկի նախկին գլխավոր տնտեսագետ Ժոզեֆ Ստիգլիցը գրել է Շոկի ուսմունքի ակնարկ «The New York Times»-ի համար ՝անվանելով այն տնտեսական ցնցումների թերապիա և Էյեն Քեմերոնի իրականացրած հոգեբանական փորձերը «գերդրամատիկ և չհամոզիչ» և պնդելով, որ «Քլեյնը ակադեմիական չէ և չի կարելի դատել որպես  դրանցից մեկը։

Նրա գրքում կան շատ հատվածներ, որտեղ նա չափազանց է պարզաբանության մեջ ։ «Նա նաև ասաց, որ այդ քաղաքականության դեմ գործը նույնիսկ ավելի ուժեղ է, քան այն, ինչ Քլայնն է անում, և որ գիրքը պարունակում է« քաղաքական  նենգությունների հարուստ նկարագրություն, որն անհրաժեշտ է անբարեխիղճ տնտեսական քաղաքականություններ դիմակայող երկրներին^[6]։

Շաշի Թահուրը Վաշինգտոն Փոստ-ում ասում է, որ «Շոկի ուսմունք»- ի Քլեյնի քննադատությունը կապիտալիզմի մասին կարևոր քայլ է համարում։ Նա նաև ասաց, որ Քլեյնը «պատրաստ է տեսնել դավադրություններ, որտեղ մյուսները կարող են մի փոքր ավելին տեսնել, քան քաոս և խառնաշփոթն է, բարի մտադրություններն և ագահության համամարդկային օրինաչափությունը»^[7]։

Սոցիոլոգները, ինչպես Ուլրիխ Բեքը, կանխատեսում էին հասարակությանը  ռիսկը որպես մշակութային նոր արժեք,  որը ռիսկ է առաջացնում որպես փոխանակվող ապրանք `գլոբալացված տնտեսություններում^[8]։

Ինչպես նկատեց Քլեյնը՝ սա հուշում էր, որ աղետներն ու կապիտալիստական տնտեսությունն անխուսափելիորեն խառնված էին։ Ոմանք բարձր են գնահատել Քլեյնի ներդրումը «Աղետների Տեսարան» ուսումնասիրության մեջ։

Բացասական

London Review of Books-ում Սթիվեն Հոլմսը քննադատում է «Շոկի ուսմունքը»  որպես միամտություն և պնդում է, որ այն համարվում է «ազատ շուկայի ուղղափառություն» ՝ գիշատիչ վարքով »^[9]։ Financial Times- ից Ջոն Ուիլմանը նկարագրում է այն որպես «խորապես թերի աշխատանք, որը միմյանց հետ համատեղում է անհամեմատելի երևույթներ ՝ ստեղծելու մոռացության մատնվող, բայց, ի վերջո, անազնիվ, փաստարկ»^[10]։ Թոմ Ռեդբուրնը «Նյու Յորք Թայմս» -ում նշում է, որ «այն, ինչի հանդեպ նա առավելապես կույր է, ձեռնարկատիրական կապիտալիզմի անհրաժեշտ դերն է` հաստատված սոցիալական համակարգի բնորոշ հակումն ընկնելու լճացման մեջ »^[11]։

Ջոնաթան Չեյթը Նոր Հանրապետությունում գրել է, որ Քլեյնը չափազանց  (բայց, հաշվի առնելով նրա տարածքը, զարմանալիորեն) քիչ ուշադրություն է դարձնում աջակողմյան գաղափարներին։ Նա գիտակցում է, որ նեոկոնսերվատիզմը գտնվում է իրաքյան պատերազմի նախագծի հիմքում, բայց կարծես թե չգիտի ինչ է նեոկոնսերվատիզմը, և նա ջանք չի գործադրում պարզելու^[12]։

Ռոբերտ Քոլը The Times-ից ասել է. «Քլեյնը ծաղրում է աղետային կապիտալիզմի բարդույթից և դրան հասած շահույթներից ու մասնավորեցումներից, բայց նա չի մատակարարում ազատ շուկայի սկզբունքների խստորեն վիճաբանված քննադատություն, և առանց դրա« Շոկի ուսմունքում » կան է խառնաշփոթի պատմություններ, որոնք հաճախ անհանգստացնող, երբեմն հետաքրքիր և երբեմն տարօրինակ են »^[13]։

Տնտեսագետ Թայլեր Քաուենը, ով Քլեյնի հռետորաբանությունը անվանում էր «ծիծաղելի» և գիրքը «իսկական տնտեսագիտության աղետ», ասում է, որ գիրքը պարունակում է «շինծու պահանջների շարք, ինչպիսիք են այն առաջարկությունը, որ Մարգարետ Թետչերը ստեղծեց Ֆոլկլենդյան կղզիների ճգնաժամը ՝ արհմիությունները ջախջախելու և քողարկեք անպաշտպան կապիտալիզմը բրիտանական հասարակության չկամության վրա »^[14]։

Կատոյի ինստիտուտից Յոհան Նորբերգը քննադատում է գիրքը ՝ ասելով, որ «Քլեյնի վերլուծությունը  թերություն ունի գրեթե բոլոր մակարդակներում»։ Նորբերգը սխալ է համարում վերլուծության առանձնահատկությունները, ինչպես, օրինակ, 1989-ին Չինաստանի կառավարության խռովությունը Տյանանմեն հրապարակի բողոքի ցույցերի դեմ։ Նա պնդում է, որ ոչ թե ընդդիմությանը ճնշելու շուկայավարման ոլորտի բարեփոխումներին (ինչպես դա կաներ Քլեյնը), խափանումն ինքնին պատճառ դարձավ, որ ազատականացումը տարիներ շարունակ կանգ առնի^[15]։

Քլեյնը իր կայքում պատասխանել է ինչպես Նորբերգին, այնպես էլ Չեյթին ՝ նշելով, որ երկուսն էլ սխալ են ներկայացրել նրա դիրքորոշումները։ Քլեյնը գրել է, որ Նորբերգը ծղոտե մարդ է կանգնեցրել ՝ պնդելով, որ իր գիրքը մեկ մարդու ՝ Ֆրիդմանի մասին է, բայց իրականում խոսքը վերաբերում է «բազմակողմանի գաղափարական միտման»^[16]։ Նորբերգը կրկին պատասխանեց, որ Քլեյնը «իրականում պաշտպանում է իր կենտրոնական պահանջներից միայն մեկը, որը ես քննադատել եմ։ Փոխարենը տպավորություն է ստեղծում, որ ես պարզապես փորձել եմ գտնել փոքրիկ սխալներ այստեղ և այնտեղ իր գրքում»։ Նա շարունակեց, որ Քլեյնը իր պատասխանի մեջ նշված գրառումները ցույց են տալիս, որ իր հիմնական փաստարկում առկա վիճակագրությունը «աղբ» է^[17]։

Ծանոթագրություններ

1. «Michael Winterbottom» (անգլերեն). 2020 թ․ մայիսի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
2. Paul Farrell, Marketwatch, October 2007
3. Gray, John (2007 թ․ սեպտեմբերի 15). «The End of the World as We Know It». The Guardian.
4. Kowinski, William S. (2007 թ․ սեպտեմբերի 23). «Klein alleges U.S. used 'Shock' tactics to privatize public sector». The San Francisco Chronicle.
5. Clonan, Tom (2007 թ․ սեպտեմբերի 29). «Making capital out of fear». The Irish Times.
6. Stiglitz, Joseph (2007 թ․ սեպտեմբերի 30). «Bleakonomics». The New York Times.
7. «Doing Well by Doing Ill». The Washington Post. 2007 թ․ նոյեմբերի 25. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 25-ին.
8. Beck, U. (1992). Risk society: Towards a new modernity (Vol. 17). Sage.
9. Holmes, Stephen (2008 թ․ մայիսի 8). «Free Marketeering».
10. The profits of doom Արխիվացված 2008-06-28 Wayback Machine – John Willman, Financial Times, October 20, 2007
11. It’s All a Grand Capitalist Conspiracy – Tom Redburn, The New York Times, September 29, 2007
12. Chait, Jonathan (2008 թ․ հուլիսի 30). «Dead Left». The New Republic. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
13. The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism by Naomi Klein, Արխիվացված 2011-06-16 Wayback Machine The Times, October 12, 2007.
14. Cowen, Tyler (2007 թ․ հոկտեմբերի 3). «Shock Jock». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 18-ին.
15. «The Klein Doctrine: The Rise of Disaster Polemics» (PDF). Cato Institute. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 28-ին.
16. «One Year After the Publication of The Shock Doctrine, A Response to the Attacks». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
17. «Three Days After Klein's Response, Another Attack». Cato Institute. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.

Արտաքին հղումներ

• Պաշտոնական կայք
• Articles from theguardian.com
• Cusack, John (2007). «HuffPost Exclusive: My Interview with Naomi Klein». The Huffington Post.
• The Shock Doctrine (2007 Short Documentary)(անգլ.) ֆիլմը Internet Movie Database կայքում
• The Shock Doctrine (2009 Documentary Film)(անգլ.) ֆիլմը Internet Movie Database կայքում

Գրախոսություններ և հարցազրույցներ

• Awe, shocks! – review from Left Business Observer
• Positive commentary by Arianna Huffington
• News from Within Podcast: Naomi Klein's The Shock Doctrine in the Israeli Context.(չաշխատող հղում) , an audio interview with Naomi Klein.
• Dead Left by Jonathan Chait. A review by The New Republic
• After Words interview with Klein on The Shock Doctrine, September 19, 2007