Նեոօսմանիզմ

Նեոօսմանիզմ (նեոօտտոմանիզմ) (թուրքերեն՝ Yeni Osmanlıcılık), քաղաքական գաղափարախոսություն Թուրքիայում։ Նրա բովանդակությունը կայանում է նախկին Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ մտնող երկրներում քաղաքական ազդեցության մեծացման մեջ, որի իրավահաջորդը ժամանակակից Թուրքիան է։ Վերջերս նեոօսմանիզմ հասկացությունը նույնպես ասոցացվում է Օսմանյան կայսրության մշակույթի և ավանդույթների վերականգնման փորձերի հետ Թուրքիայի սահմաններում։

Այս հասկացությունն առաջին անգամ օգտագործվել է հունական ԶԼՄ-ների կողմից 1974 թվականին թուրքերի Կիպրոս ներխուժումից հետո^[1]։

21-րդ դարում այդ տերմինը սկսեց մատնանշել ուղղությունը թուրքական քաղաքականության մեջ, որտեղ Օսմանյան մշակութային ավանդույթների վերածնունդը նպաստեց Արդարություն և զարգացում կուսակցության (ԱԶԿ) ժողովրդականության աճին, որն այնուհետև դարձավ իշխող։ ԱԶԿ-ի կողմից այդ գաղափարախոսությանը աջակցելը Թուրքիայի սոցիալական քաղաքականության մեջ փոփոխություններ է առաջացրել երկրի վաղ ավանդույթների համատեքստում, ինչը բացասաբար է ազդել ժամանակակից Թուրքիայի հանրապետական և աշխարհիկ նվաճումների վրա^[2][3]։ ԱԶԿ-ն իր կողմնակիցներին և իր հիմնադիր Ռեջեփ Էրդողանին (որն ընտրվել է 2014 թվականին նախագահ) անվանել է «Osmanlı torunu» (օսմանների հետնորդներ)^[4]։ Ներքին քաղաքականության փոփոխություններին հաջորդեցին արտաքին քաղաքականության փոփոխությունները։ Սոցիալական ոլորտում օսմանիզմը, որը քննադատության է ենթարկվել աշխարհիկության կողմնակիցների կողմից և խրախուսվել է ԱԶԿ-ի կողմից, հիմք է ծառայել պառլամենտարիզմի համակարգից նախագահական հանրապետությանը անցնելու համար՝ նպաստելով Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած ուժեղ կենտրոնացված կառավարության հաստատմանը։ Քննադատները Էրդողանին մեղադրում էին այն բանում, որ նա երկիրը ղեկավարում է այնպես, կարծես սուլթանն է^[5][6][7]։

Պատմություն

Այս եզրույթն օգտագործվում է 2002 թվականից ԱԶԿ-ի կողմից իրականացվող թուրքական արտաքին քաղաքականությունը նկարագրելու համար, երբ նա իշխանության եկավ Էրդողանի գլխավորությամբ, որը զբաղեցնում էր վարչապետի պաշտոնը։ Նեոօսմանիզմը արմատական շեղում է քեմալիզմի գաղափարներից, որը կողմնորոշում է դեպի արևմուտք, և որի նպատակն է խուսափել Մերձավոր Արևելքի անկայունությունից և կրոնական մոլեռանդությունից։  Քեմալիզմի հայեցակարգից հեռանալը, որը սկսվել է Տուրգուտ Օզալի իշխանության օրոք, այժմ անվանում են նեոօսմանիզմի առաջին քայլը^[8]։

Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմեթ Դավութօղլուն և Եգիպտոսի ԱԳ նախարարի առաջին տեղակալ Հոսսամ Զակին 2010 թվականի Մյունխենի անվտանգության համաժողովում

Օսմանյան կայսրությունը հզոր տերություն էր, որն իր ծաղկման գագաթնակետին վերահսկում էր Բալկանները, Մերձավոր Արևելքի, Հյուսիսային Աֆրիկայի և Կովկասի մեծ մասը։ Արտաքին քաղաքականության նեոօսմանական կուրսն իր նպատակն ունի ամրապնդել Թուրքիայի ազդեցությունն այդ տարածաշրջաններում, ընդ որում, այն մեղմ ուժ է օգտագործում այդ նպատակներին հասնելու համար^[9]։ Նման արտաքին քաղաքականությունը նպաստել է Թուրքիայի հարաբերությունների բարելավմանը հարևանների, մասնավորապես Իրաքի, Իրանի և Սիրիայի հետ։ Սակայն Իսրայելի՝ նրա ավանդական դաշնակցի հետ Թուրքիայի հարաբերությունները վատացել են, հատկապես 2008-2009 թվականներին^[10] և 2010 թվականին Գազայի ափերի մոտ տեղի ունեցած հակամարտությունից հետո^[11]։

Ահմեդ Դավութօղլուն 2009 թվականից մինչև 2014 թվականը եղել է Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար և արտաքին քաղաքականության նոր կուրսի «գլխավոր ճարտարապետը», սակայն, ինքն է դատապարտել նեոօսմանիզմ տերմինի օգտագործումը Թուրքիայի նոր արտաքին քաղաքականությունը անվանելու նպատակով^[12]։ Իր ելույթում նա հայտարարել է, որ  Թուրքիայի Հանրապետությունը ժամանակակից ազգային պետություն է և այն նույն կարգավիճակն ունի, ինչ տարածաշրջանի մյուս երկրները։  Մենք կարող ենք դիվանագիտական հարաբերություններ կառուցել հավասար հիմունքներով Ցանկացած մեծ կամ փոքր երկրի հետ, որը նախկինում եղել է Օսմանյան կայսրության կազմում։  Սա այն է, ինչ պահանջում են ժամանակակից դիվանագիտության նորմերը։

Դավոսի համաշխարհային տնտեսական ֆորում Իսրայելի նախագահ Շիմոն Պերեսի հետ վիճելուց հետո Էրդողանը ցուցադրաբար լքել է խորհրդաժողովը։ Այս միջադեպը նշանավորեց Իսրայելի հետ բարեկամական հարաբերությունների վերջը, որը հակամարտության մեջ է Մերձավոր Արևելքի գրեթե բոլոր իսլամադավան երկրների հետ^[13]։

Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության նոր կուրսի վերաբերյալ արևմտյան ԶԼՄ-ներում բանավեճեր են ծավալվել այն մասին, թե արդյոք տեղի է ունենում երկրի արտաքին քաղաքական առանցքի տեղաշարժը, թե, այլ կերպ ասած, հեռանում է արդյոք Թուրքիան արևմուտքից դեպի Մերձավոր Արևելք և Ասիա^[14]։ Նման մտավախություններն ավելի ու ավելի հաճախ են հայտնվում արևմտյան լրատվամիջոցներում, հատկապես այն պահերին, երբ ի հայտ են գալիս թուրք-իսրայելական նորանոր հակասություններ^[14]։ Սակայն ինքը՝ նախկին նախագահ Աբդուլահ Գյուլը, հերքել է այն պնդումները, թե Թուրքիան փոխել է իր արտաքին քաղաքական կողմնորոշումը^[15]։

«Զրո խնդիր» հարևանների հետ մի տերմին է, որը հաճախ օգտագործվում է Թուրքիայի նոր արտաքին քաղաքականությունը նկարագրելու համար^[14]։ «Փափուկ ուժը» դիտարկվում է որպես հատուկ օգտակար գործիք դրա անցկացման համար^[14]։

Թուրքիայի վարչապետ Ահմեդ Դավութօղլուն հաստատել է, որ Թուրքիայի անդամակցությունը ԵՄ-ին նախկինի պես ռազմավարական նպատակով է^[16]։

Քննադատություն

Ժամանակակից ռուս փիլիսոփա և քաղաքագետ Ալեքսանդր Դուգինն իր Ռուսաստանի Եվրասիական ռևանշը գրքում հանդես է եկել Էրդողանի քաղաքականության խիստ քննադատությամբ և կանխատեսել է նրա կառավարության արագ տապալումը և Թուրքիայի փլուզումը։ Նա նաև հայտարարել է, որ Թուրքիան, ըստ էության, պետք է տեղյակ լինի ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության, ինչպես Իսրայելի հետ կապերի խզումը կրում է ցուցադրական բնույթ։

Վերջին տարիներին վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի չափավոր իսլամիստական կառավարությունը հեռացել է Եվրասիական մոդելից, որին նայում էին՝ չնայած Եվրասիական քեմալականների խմբի հետ կոշտ բախմանը։ «Էրգենեկոն»-ի գործի ընթացքում, որը հրահրվել էր ԿՀՎ-ի սադրիչների կողմից, հազարավոր քեմալականներ և եվրասիացիներ, այդ թվում՝ Թուրքիայի գլխավոր շտաբի բոլոր ղեկավարությունը, հեռացվել են պաշտոններից, և նրանցից շատերը բանտ են նետվել բոլոր օրենքների խախտման կեղծ մեղադրանքներով։ Էրդողանի այս Ատլանտյան և ամերիկամետ ալիքը ստացել է նեոօսմանական քաղաքականություն անվանումը և նշանակում էր Անկարայի նոր ինտեգրումը Մեծ Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նախագծին։ բայց նաև վտանգի տակ է դրել Թուրքիայի ամբողջականությունը՝ կառավարությանը հակադրելով բնակչության կեսը և նախադրյալներ ստեղծելով քրդական անջատողականության նոր ալիքի համար։ Երբ Էրդողանը Սիրիայում աջակցեց վահաբիթցի ամերիկամետ ծայրահեղականներին և Իսրայելի հետ բարիկադների մի կողմում հայտնվեց, ակնհայտ դարձավ, որ նա անցել է սահմանը, և որ Թուրքիան դատապարտված է։ Դա Մերձափնյա տարածքի տատանումը չէր Մերձափնյա (եվրասիականության) և ծովի միջև (ԱՄՆ-ն և նրա տարածաշրջանային ենթաիմպերիալիստական վստահված անձինք՝ Սաուդյան Արաբիան, Քաթարը, Իսրայելը, վահաբիտները և այլն), բայց միանշանակ է ատլանտիզմը, այսինքն՝ ուղղակի ինքնասպանության ուղին։ Էրդողանը հայտնվել է 2008 թվականի Սահակաշվիլիի կամ Յուշչենկոյի կարգավիճակում։ Նրա ռեժիմի անկմանը և Թուրքիայի փլուզմանը հաշված օրեր են մնացել։ - Ալեքսանդր Դուգին[17]

Տես նաև

• Բյուզանդիզմ
• Իսրայելա-թուրքական հարաբերություններ
• Օսմանիզմ
• Պանթյուրքիզմ

Ծանոթագրություններ

1. Kemal H. Karpat. Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and Essays, BRILL, 2002, ISBN 978-90-04-12101-0, p. 524.
2. İstanbul Barosu’ndan AKP’li vekile çok sert tepki// Cumhuriyet Gazetesi
3. AKP’li vekil: Osmanlı'nın 90 yıllık reklam arası sona erdi // Cumhuriyet Gazetesi
4. «İslami Analiz». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 2-ին. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
5. Barış Yarkadaş. AKP’nin Osmanlı sevdası ve… Արխիվացված 2015-02-08 Wayback Machine // Gerçek Gündem
6. Uğur Dündar. Yeniden Osmanlı hayalinin peşinden koşan AKP, felaketi yakaladı!.. // Sözcü Gazetesi
7. «Kılıçdaroğlu: AKP çökmüş Osmanlıcılığı ambalajlıyor» (թուրքերեն). t24.com.tr. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 15-ին.
8. Murinson, Alexander (2009 թ․ դեկտեմբեր). Turkey's Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus (Routledge Studies in Middle Eastern Politics). Routledge. էջ 119. ISBN 0-415-77892-1.
9. Taspinar, Omer (2008 թ․ սեպտեմբեր). «Turkey's Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and Kemalism». Carnegie Endowment for International Peace. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 12-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 5-ին.
10. Sarah Rainsford (2009 թ․ հունվարի 16). «Turkey rallies to Gaza's plight». BBC News. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 9-ին.
11. «Turkey condemns Israel over deadly attack on Gaza aid flotilla».
12. «I am not a neo-Ottoman, Davutoğlu says» Արխիվացված 2013-10-25 Wayback Machine.
13. «Turkish PM storms off in Gaza row».
14. Adem Palabıyık (2010 թ․ հունիսի 29). «Interpreting foreign policy correctly in the East-West perspective». Today's Zaman. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
15. «Claims of axis shift stem from ignorance, bad intentions, says Gül» Արխիվացված 2012-10-06 Wayback Machine.
16. «EU membership a strategic target for Turkey: PM Davutoğlu». DailySabah. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
17. А. Г. Дугин (2014). «Евразийский реванш России».