Իսրայելա-թուրքական հարաբերություններ

Իսրայելա-թուրքական հարաբերությունները երկկողմ հարաբերություններ Իսրայելի և Թուրքիայի Հանրապետության միջև։

Իսրայելա-թուրքական հարաբերություններ

Իսրայել	Թուրքիա

2018 թվականի դրությամբ Թուրքիայում Իսրայելի դեսպանը Էիտան Նայեն է, Իսրայելում Թուրքիայի դեսպանը՝ Քեմալ Օքեմը։

Հարաբերությունների պատմություն

Թուրքիան Իսրայելի պետությունը ճանաչած առաջին երկրներից մեկն էր^[1]։ Երկար ժամանակ Թուրքիան և Իսրայելը պահպանել են սերտ տնտեսական և ռազմական գործընկերություն։ Մասնավորապես, երկու երկրների կառավարությունները համաձայնագիր են ստորագրել Թուրքիայից Իսրայել գազի և նավթամուղերի կառուցման բազմամիլիարդանոց նախագծի վերաբերյալ^[2]։

2003–2010 թվականներ

2003 թվականին Իսրայելում հիմնադրվել է Արկադաս ասոցիացիան (այսինքն՝ Արկադասի ասոցիացիա) թուրք-հրեական մշակույթի ժառանգությունը պահպանելու համար, որի կենտրոնակայանը գտնվում է Եհուդ քաղաքում։ 2004 թվականին Գերմանիայում հրեաներն ու թուրքերը հիմնադրել են Յուլկումեն և Սարֆատի միությունը^[3][4]։

2003 թվականին Թուրքիայի վարչապետ ընտրվելուց ի վեր «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության առաջնորդ Ռեջեփ Էրդողանը նշել է Թուրքիայի արագ իսլամացումը` հակաիսրայելական հռետորաբանության ամրապնդման հետ մեկտեղ^[5][6], Թուրքիան ավելի ու ավելի է ակտիվորեն է սկսել հեռավորություն պահել Իսրայելից։ Վատթարացման կարևոր փուլեր են դարձել 2008-ի վերջին և 2009-ի սկզբին «Թափվող արճիճ» գործողությունը Գազայի հատվածում և իսրայելական ռազմածովային ուժերի կողմից թուրքական «Մավի Մարմարա» նավի գրավումը (2010 թվականի մայիսի 31), որը փորձում էր ճեղքել Գազայի շրջափակումը^[7] (միևնույն ժամանակ, մի շարք աղբյուրներ կարծում են, որ «Ազատության նավատորմի» գրավման հետ կապված հակամարտությունը հրահրել են հենց թուրք քաղաքական գործիչները, որոնք դիտավորյալ սրում են հարաբերությունները Իսրայելի հետ՝ հանուն ներքին և արտաքին քաղաքական նպատակների։ Իսրայելական «Թափվող արճիճ» գործողությունից հետո և 2009 թվականին Թուրքիայի նոր արտգործնախարար Ահմեդ Դավութօղլուի նշանակմամբ նույն ուղղությամբ է տարվել արտաքին քաղաքականությունը^[8][9]։

2009 թվականի հունվարի 29-ին Ռեջեփ Էրդողանը դուրս է գալիս Դավոսի Համաշխարհային տնտեսական ֆորումից Իսրայելի նախագահ Շիմոն Պերեսի հետ վիճաբանությունից հետո^[10]

Թուրք ազգայնականները կատաղիորեն քննադատել են կառավարության 2009 թվականի ծրագիրը` երկարաժամկետ վարձակալել իսրայելական ընկերությանը Սիրիայի հետ սահմանին գտնվող մի թուրքական հատվածի վրա, ականի մաքրման թանկ գործողության դիմաց (որը Օտտավայի պայմանագրին միանալուց հետո Թուրքիան պարտավոր է իրականացնել մինչև 2014 թվականը)․ միևնույն ժամանակ, ընդդիմության փաստարկները «հրեական ֆինանսներ» ներդնելու անթույլատրելիության մասին վարչապետ Էրդողանը գնահատում էր որպես «ֆաշիստական» և որպես «ֆոբիա փոքրամասնությունների և օտարերկրացիների նկատմամբ»^[11]։

2010 թվականի հունվարին «Հաարեց» թերթը հրապարակել է Իսրայելի Արտաքին գործերի նախարարությանն առընթեր Քաղաքական հետազոտությունների միջազգային կենտրոնի զեկույցը, որը պնդում է, որ Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի հակաիսրայելական ելույթները նպաստել են թուրքական հասարակության շրջանում հակասեմական տրամադրությունների աճին^[12][13]։։

2010 թվական

Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վատթարացման արդյունքներից մեկը Իսրայելի արագ մերձեցումն էր Հունաստանի և Կիպրոսի հետ^[14]։

Հակաիսրայելական ֆիլմեր Թուրքիայում

Թուրքական «Ayrılık» հեռուստաշոուի կադրերը, որը սիրո պատմություն է ցույց տալիս «Թափվող արճիճ» գործողության ֆոնին, առիթ են դարձել 2009 թվականի հոկտեմբերին Իսրայելում Թուրքիայի գործերի ժամանակավոր հավատարմատար Դ. Օզենին Իսրայելի ԱԳՆ կանչելու համար բացատրություններ տալու համար^[15]։ Մասնավորապես, դժգոհության պատճառ են հանդիսացել ներկայացման մեջ ցուցադրված այն տեսարանները, երբ իսրայելցի զինվորներին պատկերող դերասանները գնդակահարում են պաղեստինցիներին, իսկ «զինվորը» սպանում է պաղեստինցի աղջկան, և մի շարք այլ տեսարաններ, որոնք Իսրայելի ԱԳՆ պաշտոնյաները գնահատում են որպես «տեսարաններ, որոնք նույնիսկ հեռավոր կապ չունեն իրականության և շոուի զինվորների հետ։ Իսրայելական բանակը՝ որպես անմեղ երեխաների մարդասպաններ»^[5][16]։ Իսրայելը նշում է, որ սա մասնավոր նախաձեռնություն չէ, քանի որ սերիալը ցուցադրվում էր պետական հեռուստաալիքով^[17]։

2010 թվականի հունվարին՝ «Գայլերի հովիտ։ Դարան» շարքի հերթական մասի ցուցադրությունից հետո, Իսրայելում Թուրքիայի դեսպան Ահմեդ Օգուզ Չելիքկոլը կանչվել է Իսրայելի ԱԳՆ՝ բացատրություն ստանալու համար։ Իսրայելի դժգոհությունը առաջացել է այն տեսարաններից, երբ «Մոսադի» գործակալները, թուրք դերասանների կատարմամբ, առևանգում են թուրք երեխաների և պատանդ վերցնում Թուրքիայի դեսպանին և նրա ընտանիքին^[18][19][20]։ Իսրայելի արտաքին գործերի փոխնախարար Դանի Այալոնը, դեսպանին տված հարցազրույցում, կարծիք է հայտնել, որ «սերիալում ցուցադրված տեսարանները վտանգավոր  են դարձնում հրեաների կյանքը Թուրքիայում»^[21][22]։ Այդ հանդիպման ժամանակ Այալոնը ցուցադրաբար խախտել է դիվանագիտական էթիկետի մի շարք նորմեր, ինչը հետագայում հանգեցրել է դիվանագիտական սկանդալի^[23][24][25]։ Ինքը՝ Օգուզ Չելիկքոլը, նույնպես դատապարտել է թուրքական հեռուստատեսությամբ սերիալի ցուցադրման վերսկսումը^[26]։

Առևտրային հարաբերություններ և ռազմական համագործակցություն

1996 թվականին Թուրքիայի և Իսրայելի միջև ստորագրվել է Ազատ առևտրի համաձայնագիր, որից հետո ավելի քան 200 ապրանքների մաքսատուրքերը փոխադարձաբար չեղարկվել են^[7]։ 2001-2011 թվականներին Թուրքիայի ամենամյա արտահանումը Իսրայել 805 միլիոն դոլարից հասել է 2 391 միլիոն դոլարի^[27]։ Այդ ընթացքում Թուրքիա իսրայելական արտահանման տարեկան արժեքը 529 մլն դոլարից հասել է 2057 մլն դոլարի^[28]։

2010 թվականին կազմում էր թուրքական արտահանման ավելի քան 50%-ը^[7]․

• մետաղներ և մետաղական արտադրանք․ 22%-ով 392 միլիոն դոլար։
• մեքենաներ և բեռնատարներ. 17%-ը 303 միլլիոն դոլար (Իսրայել ներմուծվող մեքենաների 10% -ը հավաքվում են Թուրքիայում),
• հաստոցներ և այլ մեխանիկական հարմարանքներ․ 15%-ը 274 միլլիոն դոլար։

Իսրայելն իր հերթին Թուրքիա է արտահանում նոր տեխնոլոգիաներ և հիմնականում ռազմական տեխնիկա^[7]։ Սակայն բարձր տեխնոլոգիաներ Թուրքիա ներկրելու հարցում Իսրայելը հեռու է առաջին տեղից. Անկարայի Առևտրաարդյունաբերական պալատի 2010 թվականի տվյալների համաձայն՝ այս ոլորտում առաջին տեղը զբաղեցնում է Չինաստանը՝ 4,4 մատակարարման ծավալով, ԱՄՆ-ը՝ 4,1, Գերմանիան՝ 1,8, Ֆրանսիան՝ 1,6 միլիարդ դոլար․ իսրայելական բարձր տեխնոլոգիաների ներմուծումը գնահատվում է ընդամենը 186 միլլիոն դոլարով^[29]։

Իր հերթին Իսրայելը Թուրքիային չի վերադարձնում հինգ «Հերոն», որոնք շարժիչների փոխարինման կարիք ունեն, ինչպես նաև հրաժարվել են մատակարարել Բարաք-8 հրթիռներ և M60 տանկերի ռեակտիվ զրահամեքենաներ։ Հայտնի չէ, թե ինչ կլինի AWACS չորս ինքնաթիռների արդիականացման ծրագրի ապագայի հետ, որոնք ավելի վաղ ձեռք են բերվել ԱՄՆ-ից, որտեղ իսրայելական IAI-Elta ընկերությունը պետք է 25 մլն դոլար արժողությամբ աջակցության ծրագրային համակարգ սահմանի^[7]։

Այնուամենայնիվ, կա մեկ գործոն, որը բարդացնում է Իսրայելի դիրքերը այս դիմակայությունում, 2008 թվականի տնտեսական ճգնաժամը Եվրոպայում և Ամերիկայում՝ ազդելով բուն երկրի վրա։ 2010 թվականին Իսրայելի ընդհանուր արտահանումը կազմել է 58 միլիարդ դոլար, իսկ ամբողջ արտահանման 65,2 տոկոսը հասցվել է 10 երկիր։ Արտահանման մեծ մասը գնում է ԱՄՆ, իհարկե՝ ԵՄ-ն երկրորդ տեղում է, Թուրքիան՝ 8-րդ։
Թուրքիան նույնպես կարևոր դեր ունի ներմուծման մեջ։ Բայց Արևմուտքին հարվածած ճգնաժամը հանգեցրել է Իսրայելից գնումների նվազմանը, այնպես որ 2011 թվականին տնտեսական աճը 3,3% էր, մինչդեռ 2010 թվականին առաջին կիսամյակում 4,8%, իսկ 7,6% երկրորդում։ Հետևաբար, Թուրքիայի նման առևտրային գործընկերոջ կորուստը, ըստ թուրք վերլուծաբանների, զգալի վնաս կհասցնի իսրայելական տնտեսությանը։ Մյուս կողմից, Թուրքիայի համար դրական բացը արտահանման և ներմուծման միջև էլ ավելի կմեծանա հօգուտ Թուրքիայի՝ հաշվի առնելով մատակարարներին և մատակարարման տեսակը^[30]։ Թուրք պաշտոնյաներն իրենց հերթին հայտարարել են, որ կարող են փոխարինել Իսրայելին՝ որպես իրենց ռազմական կառավարության հրամանների գործընկեր։

Տես նաև

• Հակասեմությունը Թուրքիայում

Ծանոթագրություններ

1. «アーカイブされたコピー» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 6-ին.
2. Israel and Turkey plan energy pipeline | Israel | Jerusalem Post Արխիվացված 2011-06-15 Wayback Machine
3. 2006 // Qantara.de
4. «Ülkümen-Sarfarti-Gesellschaft e.V». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
5. Рубина, Дина (2009 թ․ հոկտեմբերի 23). «Турецкий сериал «Айрылык» (Расставание) – новый этап в кризисе отношений между Анкарой и Иерусалимом». Международное французское радио. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 8-ին.
6. «В Турции прошли демонстрации против исламизации страны». Корреспондент.net. 18 мая 2009. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 27-ին.
7. Перспективы турецко-израильских отношений // 1NEWS.AZ
8. Испирян А. (Февраль 2010). «Турецкий эксперт: Потеряв Турцию, Израиль встанет перед серьёзной угрозой». analitika.at.ua. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 27-ին.
9. Пайпс Д. (8 июня 2010). «Исламистская Турция выходит за рамки». Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 18-ին.
10. Яковина И. (30.01.2009). «Разборки гуманистов». Lenta.ru. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 27-ին.
11. Akyol M. Fascism, Anti-Semitism and All Sorts of Turks(անգլ.) // Hürriyet Daily News. — May 31, 2009. Архивировано из первоисточника 24 Սեպտեմբերի 2016.
12. Премьера Турции обвинили в антисемитизме // Труд : газета. — 26 Января 2010.
13. «Израиль обвинил Эрдогана в антисемитизме». TREND. 26.01.2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 8-ին. «Несмотря на то, что на международных форумах Эрдоган постоянно заявляет, что антисемитизм является преступлением против человечности, он по-прежнему «косвенно подстрекает или поощряет» антисемитизм в Турции»
14. «Турция: Израиль хочет разместить на Кипре 20.000 спецназовцев». NEWSru.co.il. 20 мая 2012. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 13-ին.
15. Свистунов И. А. (25 октября 2009). «Об отношениях Турции с Израилем». Институт Ближнего Востока. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 17-ին.
16. Реутов А. Турецкий сериал нарушил границы сектора Газа // Коммерсант. — 16.10.2009. — В. 193 (4248). — С. 6.
17. «Турецкий сериал об «убийцах из ЦАХАЛа» стал шлягером у арабов». Курсор. 20.03.2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 1-ին.
18. Flower K., Medding S. (2010 թ․ հունվարի 12). «Israel-Turkey tensions high over TV series» (անգլերեն). CNN. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 1-ին.
19. Herb Keinon. Ayalon: My Aim Wasn't to Humiliate, Rather Make a Point(անգլ.) // Journal of Turkish Weekly. —Ankara, 12 January 2010. Архивировано из первоисточника 16 հունվարի 2010.
20. Barak Ravid. Netanyahu: Turkey drift toward Iran is worrying(անգլ.) // Haaretz. — 12.01.2010.
21. «Israel rebukes Turkey over a television series» (անգլերեն). BBC. 2010 թ․ հունվարի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 5-ին.
22. Gil Ronen. (January 11 2010). «Israel Warns Turkey over Mossad Drama». IsraelNationalNews.com (անգլերեն). Arutz Sheva Syndication. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 5-ին.
23. Березинцева О. Израиль отомстил Турции // Коммерсант. — 13.01.2010. — В. № 3 (4303). — С. 5.
24. «Израиль «отомстил» Турции за сериал, усадив посла в низкое кресло». РИАН. 12.01.2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 6-ին.
25. «Израиль извинился перед турецким послом». КоммерсантЪ. 13.01.2010. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 6-ին.
26. «Турция поссорилась с Израилем из-за сериала: израильские дипломаты еще и унизили её посла». Newsru.com. 12 января 2010. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 6-ին.
27. Калугин П. Е. Современное стратегическое сотрудничество Российской Федерации с Турцией в сфере энергетики Արխիվացված 2016-06-03 Wayback Machine // Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Иркутск, 2014. — С. 167
28. Калугин П. Е. Современное стратегическое сотрудничество Российской Федерации с Турцией в сфере энергетики Արխիվացված 2016-06-03 Wayback Machine // Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Иркутск, 2014. — С. 168
29. Teknoloji Açığı ANKARA TİCARET ODASI Արխիվացված 2011-08-09 Wayback Machine(թուրքերեն)
30. Barış Erkaya, İşte Fischer’i konuşturan rakamlar!, Habertürk Gazeti, 07 Sentyabr 2011, s.6(թուրքերեն)

Արտաքին հղումներ

• И.А.Свистунова (2009). «Об отношениях Турции с Израилем». Институт Ближнего Востока. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
• «Израиль теряет самообладание и Турцию. Версия для печати». easttime.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
• Даниэль Пайпс. Турция: более не союзник // Jerusalem Post, 28 октября 2009
• Густерин П. Турецкий гамбит // "Трибуна", 2012 /вебархив/
• Турки хотели передать ХАМАСу спутниковые снимки Израиля // сursorinfo.co.il , 22 марта 2017(?2010)
• Турция: Анкара вступила в дипломатический конфликт с Израилем // 16 января 2010 /вебархив/
• Израиль и Турция провели конференцию по улучшению взаимопонимания // 29.10.2010 /вебархив/
• Бехор Г. "Нам было плохо на приличном расстоянии от Эрдогана?" // перевод на zman.com, 25.03.2013 /вебархив/

• Turkish-Israeli Relations: Is It All About Iran? /вебархив/
• «Press Release Regarding the Attitude of Israeli Deputy Foreign Minister During His Meeting With Turkey's Ambassador To Tel Aviv / Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs» (անգլերեն). Министерство иностранных дел Израиля. 2010 թ․ հունվարի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.