Խա (կիրճ)

Խա կիրճ (հուն․՝ Φαράγγι Χά), նեղ կիրճ, Մոնաստերակի Դակոսում, Հունաստանի Կրետե կղզու արևելյան մասում։

V-աձև ելք Խա կիրճից

Ստուգաբանություն

«Խա կիրճ» անվանումը ծագել է հունարեն կրետական բարբառի «խասկո» (հուն․՝ χάσκω) բառից, որը նշանակում է «առանձնացնել» կամ «խոսել»^[1][2]։

Աշխարհագրություն

Խա կիրճը գտնվում է Թրիպտի լեռնաշղթայի արևմտյան լանջին^[3][4] և դուրս է գալիս Վասիլիկի գյուղից արևելք՝ Իերապետրա հարթավայրում^[3]։ Այստեղից բացվում է գեղեցիկ տեսարան դեպի՝ Պաhիա Ամոս և ծովածոց^[5]։ Մարդկանց համար գործնականում անհասանելի լինելով՝ կիրճը պահպանում է հարուստ և բազմազան բուսական ու կենդանական աշխարհ^[6]։ Նրա խորությունը մոտ 1․000 մետր է (3․300 ոտնաչափ), և ասվում է, որ աշխարհի ամենամեծ ճեղքերից մեկն է^[7]:

Խա կիրճ

Կիրճի ելքի մանրամասն

Կիրճը գտնվում է Իերապետրայի Իսթմոսի հյուսիսային ծայրում^[8]։ Երկրաբանական խզվածքի մուտքը շատ դժվար է^[9]։ Ճանապարհը մոտենում է կիրճին 110 կիլոմետր (68 մղոն) ազգային մայրուղու երկայնքով Հերակլիոնից դեպի Այոս Նիկոլաոս, այնուհետև մուտքը տանում է Իերապետրա և Էպիսկոպի գյուղով։ Այս գյուղից հեռացնող ճանապարհը 10 մետր (6․2 մղոն) հեռավորության վրա տանում է դեպի Թրիպտի, որտեղ գտնվում է եկեղեցի։ Այստեղից կիրճ կարելի է հասնել միայն ոտքով^[10]։

Նկարագրություն

Կիրճը մուտքի մոտ ունի 370 մետր (1․210 ոտնաչափ) բարձրություն, որտեղ լայնությունը մոտ 3 մետր (9․8 ոտնաչափ) է^[6]։ Այն ունի մոտ 1․5 կիլոմետր (0․93 մղոն) երկարություն, մի քանի կետերում հատկապես նեղ է և ունի ժայռոտ պատեր, որոնք բարձրանում են մինչև 300 մետր (980 ոտնաչափ), կասկադային տեսքով։ Կիրճը ճեղքվում է «ուղիղ անկյան տակ մի խզվածք-ժայռ, որը բաժանում է արևելյան Կրետեն»^[11]։ Կիրճի լայնությունը տատանվում է 6-10 մետրի սահմաններում (20-33 ոտնաչափ), որոշ վայրերում այն նույնքան նեղ է, որքան 1․5 մետրը (4 ոտնաչափ 11 դյույմ)^[2][3]։ Նրա խորությունը մոտ 1,000 մետր է (3,300 ոտնաչափ)^[7]։ Կիրճն ունի ջրվեժներ իր երկայնքով, որոնցից 250 մետր անկումն ամենից զառիթափն է^[6]։

Այս լայն խզվածքից առաջացած երկրաբանական գոյացությունները բացահայտում են ժայռերի հուները և դրանց ծալքերը, որոնք նույնական են կիրճի երկու ափերին^[7]: Երկրաբանորեն այն մեկնաբանվում է որպես «r Tectonics» ակտիվ նորմալ խզվածք, որը հայտնի է որպես Իերապետրա ակտիվ խզվածք՝ հյուսիս-արևելք-հարավ-արևմուտք ուղղվածությամբ^[9]:

Մոտակայքում անցկացվում է նավարկություն։ Կիրճն ունի 10-45 մետր տարբեր երկարությամբ 26 աբսեյլ (33-148 ոտնաչափ)^[3][10]։

Հնագիտական պեղումներ

Մերձակայքում կատարվող հնագիտական պեղումները հայտնաբերել են ուշ նեոլիթ-վերջնական նեոլիթ (մ.թ.ա. 4000 - մ.թ.ա. 3000 թվականներ) օկուպացիա Մոնաստիրակի Կատալիմատայում, որը գտնվում է անորոշ վիճակում Խա կիրճի եզրին^[12]: Մոտակայքում է գտնվում Մոնաստիրակի Խալասմենոսը^[13]։ Մի շարք ավերակներ և արտեֆակտներ են հայտնաբերվել Խա կիրճի հյուսիսային ափին, իսկ որոշ ավերակներ՝ ժայռի ուղղահայաց երեսի մոտ տեղադրված առանձին նեղ ժայռային դարակների վրա։ Բացի հնագետներից, արկածներ փնտրող ժայռամագլցողներ են նկատվում այդ տարածքում, որը հակառակ դեպքում գրեթե անհասանելի է^[14]:

Վայրի բնություն

Սմիրնիյա, հովանոցավորների ընտանիքի ծաղկավոր բույսերի ցեղ, որոնք հայտնաբերվել են Կրետեում, հանդիպում է նաև անհասանելի Խա կիրճում։ Այս բույսի երեք տեսակ կա^[15]։ Կիրճում բնակվում են բազմաթիվ չվող և էնդեմիկ թռչուններ, կաթնասուններ, սողուններ և միջատներ^[1]։

Ծանոթագրություններ

1. «Natural Beauty in Crete, Greece». Medium - Official Site.
2. Schulte-Peevers, Deliso, էջ 60
3. «Hiking in Lasithi (Crete)Ha Gorge». Eco Tourism Greece. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 28-ին.
4. Godfrey, Karslake, էջ 20
5. Godfrey, Karslake, էջ 83
6. «Video clip of Crete, Greece - Ha Gorge – AtlasVisual». Youtube.com.
7. Rackham, Moody, էջ 26
8. Greece. Hypourgeio Politismou, Center, էջ 19
9. Fassoulas, 2000, էջ 81
10. «The Ha Gorge in East Crete, Climbing in Crete». Explore Crete, guide for real Crete.
11. Grove, Rackham, էջ 40
12. McEnroe, 2010, էջ 16
13. McEnroe, 2010, էջ 150
14. McEnroe, 2010, էջ 151
15. Fielding, Turland, էջ 428

Գրականություն

• Baram, Uzi; Carroll, Lynda (2006 թ․ ապրիլի 11). A Historical Archaeology of the Ottoman Empire: Breaking New Ground. Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-306-47182-7.
• Fassoulas, Charalampos G. (2000). Field guide to the geology of Crete. Natural History Museum of Crete. ISBN 978-960-367-008-7.
• Fielding, John; Turland, Nick J.; Turland, Nicholas (2005). Flowers of Crete. Royal Botanic Gardens, Kew. ISBN 978-1-84246-079-5.
• Godfrey, Jonnie; Karslake, Elizabeth (2003). Eastern Crete. Sunflower Books (UK). ISBN 978-1-85691-197-9.
• Greece. Hypourgeio Politismou; Center, Onassis Cultural (2008). From the land of the labyrinth: Minoan Crete, 3000-1100 B.C. : essays. Published by the Alexander S. Onassis Public Benefit Foundation (USA). ISBN 978-0-9776598-2-1.
• Grove, Alfred Thomas; Rackham, Oliver (2003). The Nature of Mediterranean Europe: An Ecological History. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10055-6.
• The Institute (2001). Bulletin of the Institute of Classical Studies of the University of London. The Institute.
• (unspecified author) (2001). «(unspecified paper title)». In Laffineur, Robert; Hägg, Robin (eds.). Potnia: deities and religion in the Aegean Bronze Age. 8th International Aegean Conference/8e Rencontre égéenne internationale, Göteborg, Göteborg University, 12-15 April 2000. Université de Liège, Histoire de l'art et archéologie de la Grèce antique. {{cite conference}}: |author= has generic name (օգնություն)
• McEnroe, John C. (2010 թ․ մայիսի 1). Architecture of Minoan Crete: Constructing Identity in the Aegean Bronze Age. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-77839-9.
• Rackham, Oliver; Moody, Jennifer (1996 թ․ հունվար). The Making of the Cretan Landscape. Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-3647-7.
• Schulte-Peevers, Andrea; Deliso, Chris; Hannigan, Des (2012 թ․ մայիսի 1). Lonely Planet Crete. Lonely Planet. ISBN 978-1-74321-027-7.