Արդաբիլ

Արդաբիլ (պարս.՝ اردبیل, հայկական աղբյուրներում նաև Արտավետ), քաղաք Իրանի հյուսիս-արևմուտքում, Արդաբիլի օսթանում, վերջինիս վարչական կենտրոնը։ Բնակչությունը՝ 529 374 մարդ (2016)^[1][2]։

Բնակավայր
Արդաբիլ
Երկիր	Իրան
Համայնք	Կենտրոնական շրջան
Մակերես	18,01 կմ²
ԲԾՄ	1351 մետր
Բնակչություն	529 374 մարդ (2016)[1][2]
Ժամային գոտի	UTC+3:30
Հեռախոսային կոդ	0451
Փոստային դասիչ	56131–56491
Արդաբիլ (Իրան)
Արդաբիլ Վիքիպահեստում

Աշխարհագրություն

Տեղակայված է Սաբալան լեռանից դեպի արևելք տարածվող հարթավայրում^[3]` Արաքսի աջ վտակ Կարասու գետի ակունքներից մեկի վրա<sup>[4]</sup>։ Գտնվում է ծովի մակերևույթից 1351 մետր բարձրության վրա։ Հեռավորությունը Կասպից ծովից կազմում է մոտ 50 կմ, Ադրբեջանի հանրապետության հետ սահմանից` մոտ 35 կմ։

Բնակչություն

Բնակչությունը 2016 թվականի մարդահամարի տվյալներով կազմում էր 529 374 մարդ, որոնք կազմում էին 158 627 տնտեսություն։ Արդաբիլը բնակչությամբ Արդաբիլի օսթանի ամենախոշոր^[5] և Իրանական Ադրբեջանի երրորդ ամենախոշոր քաղաքն է Թավրիզից և Ուրմիայից հետո։ Քաղաքի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում բերված է աղյուսակում ստորև^[6].

Տարի	1956	1966	1976	1986	1991	1996	2006	2011	2016
Բնակիչ	65 742	83 596	147 865	271 973	311 022[7]	340 386[7]	418 262[8]	482 632[9]	529 374[10]

Բնակիչները հիմնականում իրանական ադրբեջանցիներ են^[3]։

Պատմություն

Համաձայն հին պարսկական աղբյուրների` քաղաքը կառուցվել է Սասանյան Պերոզ I թագավորի (459-484) կողմից և կոչվել Բադան Պերոզ, սակայն քաղաքի նախաիսլամական պատմության մասին ոչինչ հայտնի չէ^[6][11]։

Արաբների կողմից Ատրպատականի նվաճման ժամանակ Արդաբիլը եղել է մարզպանի նստավայրը և հանձնվել է արաբներին պայմանավորվածության արդյունքում։ Արաբների տիրապետության ժամանակ Մարաղայի հետ մեկտեղ շարունակել է հանդիսանալ Ատրպատականի կուսակալի նստավայրերից մեկը^[6][11]։

1209 թվականին քաղաքը գրավվել է Վրաստանի զորքերի կողմից և ավերվել, ինչի արդյունքում քաղաքի շուրջ 12 000 բնակիչներ սպանվել են^[6]։ 1220 թվականին պաշարման երկու անհաջող փորձերից հետո գրավվել և հիմնովին ավերվել է մոնղոլների կողմից^[6]։ Քաղաքը համեմատաբար արագ վերականգնվել է, սակայն կորցրել իր երբեմնի նշանակությունը` զիջելով Ատրպատականի հիմնական քաղաքի դերը Թավրիզին^[6]։

1252 թվականին Արդաբիլում է ծնվել շեյխ Սեֆի ադ-Դինը, որի գործունեության արդյունքում քաղաքը դարձել է Սաֆավիե աղանդի կենտրոնը։ Նրանից սերող Իսմայիլը Գիլանից վերադարձավ քաղաք և այդտեղից սկսեց վճռական պայքարն ընդդեմ ակ-Կոյունլուների` հաղթելով նրանց, թագադրվելով որպես Իրանի շահ 1501 թվականին Թավրիզում և հիմնադրելով Սեֆյան արքայատոհմը^[11]։

Սեֆյանների օրոք քաղաքը դարձավ սրբավայր։ Շահ Աբբասը հատկապես հարստացրեց Սեֆի ադ-Դինի դամբարանի համալիրը` մասնավորապես նվիրելով չինական ճենապակու հարուստ հավաքածու։ XVIII դարի սկզբում Սեֆյանների անկման դարաշրջանում Օսմանյան կայսրությունը կարճ ժամանակով գրավեց քաղաքը, սակայն Նադիր շահն այն հետ գրավեց` թագադրվելով ոչ հեռու գտնվող Մուղանի տափաստաններում^[11]։

Ղաջարների օրոք XIX դարի սկբում քաղաքը թագաժառանգ և Ադրբեջանի կառավարիչ Աբբաս Միրզայի հիմնական նստավայրն էր։ Այն ամրացվել է ֆրանսիական գեներալ Գարդանի կողմից, սակայն 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ քաղաքը ժամանակավորապես գրավվել է ռուսների կողմից։ Այդ ժամանակ Սեֆի ադ-Դինի սրբարանի հարուստ գրադարանը ռուս գեներալ Իվան Պասկևիչի կողմից տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ և այլևս չի վերադարձվել^[6]։

Տնտեսություն

Խճուղային ճանապարհների հանգույց։ Ունի գորգագործական, կաշվի և տեքստիլ արդյունաբերության ձեռնարկություններ։ Հայտնաբերված են հանքային աղբյուրներ։

Տեսարժան վայրեր

Տեսարժան վայրերից են

• Շեյխ Սեֆի ադ-Դին սրբարանի համալիրը, որի տարբեր մասերը կառուցվել են XIV-XVIII դարերում^[6]։ Այստեղ են գտնվում շեյխի և Սեֆյան առաջին շահ Իսմայիլ I-ի դամբարանները։ Համալիրը 2010 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչվել է որպես համաշխարհային մշակույթի ժառանգության օբյեկտ^[12]։
• Ենթադրաբար դեռ սելջուկների կառավարման օրոք (XI-XII դարերում) կառուցված Մայր մզկիթի ավերակները^[6]
• Միրզա Ալի Աքբարի մզկիթը և մեդրեսեն
• Սեֆյանների ժամանակներում կառուցված Արդաբիլի բազարը (շուկան)
• Քաղաքից մոտ 2 կմ հյուսիս գտնվող շեյխ Ջեբրաիլի դամբարանը

Ընդհանուր առմամբ Արդաբիլը հայտնի է իր XVI—XVII դարերի պաշտամունքային հուշարձաններով, որոնց կոմպոզիցիոն արտահայտչականությունը, հախճասալե զարդարումները վկայում են Իրանի ճարտարապետական լավագույն ավանդների մասին։

Հայերն Արդաբիլում

Արդաբիլում հայերը բնակություն են հաստատել սկսած IV դարից։ XX դարի սկզբին այստեղ կար շուրջ 20 տուն հայ, որոնք ունեին դպրոց ու եկեղեցի` կառուցված 1875 թվականին, որը պահպանվում է առ այսօր։

Ծանոթագրություններ

1. https://www.citypopulation.de/Iran-MajorCities.html
2. جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری (перс.)
3. «Ardabīl on Britannica online (անգլ.)». Վերցված է 2023 թ. նոյեմբերի 17-ին.
4. Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1, էջ 409
5. «IRAN: Ardabil» (անգլերեն). City Populations.
6. «ARDABĪL» (անգլերեն). Encyclopædia Iranica.
7. «Islamic Republic of Iran» (անգլերեն).
8. «Իրանի Իսլամական Հանրապետության մարդահամար, 1385 (2006)» (պարսկերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (Excel) 2011 թ. սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2022 թ. սեպտեմբերի 25-ին.
9. «Իրանի Իսլամական Հանրապետության մարդահամար, 1390 (2011)» (Excel) (պարսկերեն). Վերցված է 2022 թ. դեկտեմբերի 19-ին.
10. «Իրանի Իսլամական Հանրապետության մարդահամար, 1395 (2016)» (պարսկերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (Excel) 2019 թ. մարտի 22-ին. Վերցված է 2022 թ. դեկտեմբերի 19-ին.
11. R. N. Frie (1978). «ARDABlL». The Encyclopaedia of Islam, Volume I (A-B) (Իսլամի հանրագիտարան, 1-ին հատոր). Leiden: E.J. Brill. էջեր 625–626. ISBN 90-04-08114-3.
12. «Historic City of Yazd». World Heritage (անգլերեն). ՅՈՒՆԵՍԿՕ.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արդաբիլ» հոդվածին։