Ցիանական թթու

Ցիանական թթու ${\displaystyle H-0-C\equiv N}$, իզոցիանաթթվի՝ ${\displaystyle H-N=C=O}$ տաուտոմերային հրային ձևափոխություն։ Ազատ ցիանական թթու գոյություն ունի տաուտոմերային իզոձևով՝ ${\displaystyle HNCO}$, որը անգույն, սուր հոտով, դյուրաշարժ հեղուկ է, հալման ջերմաստիճանը՝ –80 °C, եռմանը՝ 23,6 °C։ Լավ է լուծվում ջրում, լուծույթը բավական ուժեղ թթու է։ Հեղուկ ցիանական թթու հեշտությամբ պոլիմերվում է, առաջացնելով ցիանուրաթթու և գծային պոլիմեր՝ ցիամելիդ ${\displaystyle (HOCN)n}$։ Նոսր լուծույթներում հեշտությամբ հիդրոլրզվում է (${\displaystyle CO_{2}+NH_{3}}$)։ Առաջացնում է երկու տաուտոմերային ձևերին համապատասխանող աղեր և էսթերներ (ցիանատներ և իզոցիանատներ), որոնք ավելի կայուն են, օգտագործվում են օրգանական սինթեզում։

Ցիանական թթու
Քիմիական բանաձև	CHN
Մոլային զանգված	4,5E−26 կիլոգրամ[1] գ/մոլ
Խտություն	0,000671 գ/սմ³[2] գ/սմ³
Դինամիկ մածուցիկություն	0,201 պուազեյլ Պա/վ
Իոնիզացման էներգիա	13,6 ± 0,1 Էլեկտրոն-վոլտ[3] և 2,2E−18 ջոուլ[4] կՋ/մոլ
Հալման ջերմաստիճան	7 ± 1 ℉[3] և −13,4 °C[4] °C
Եռման ջերմաստիճան	78 ± 1 ℉[3] և 26 °C[4] °C
Այրման ջերմաստիճան	−17,8 °C
Գոլորշու ճնշում	630 ± 1 mm Hg[3]
Քիմիական հատկություններ
pKa	9,21
Բեկման ցուցիչ	1,2675
Դիպոլ մոմենտ	9,9E−30 Կլ·մ և 1,0E−29 Կլ·մ[4]
Դասակարգում
CAS համար	74-90-8
PubChem	768
EINECS համար	200-821-6
SMILES	C#N, [H+].[C-]#N
ЕС	200-821-6
RTECS	MW6825000
ChEBI	748, 19951400
IDLH	55 ± 1 mg/m³[3]
Եթե հատուկ նշված չէ, ապա բոլոր արժեքները բերված են ստանդարտ պայմանների համար (25 °C, 100 կՊա)

Հալման ջերմաստիճանը՝ 13,3 °C, եռմանը՝ 25,7 °C, խտությունը 20 °C-ում՝ 687 կգ/մ³։ Ջրում լուծվում է անսահմանափակ քանակներով, լուծույթները թույլ թթվային են։ Ցիանաջրածինը հեշտությամբ պոլիմերվում է (նաև լուծույթներում)՝ առաջացնելով պինդ պոլիմերներ։ Ցիանաջրածինը կայուն է միայն կայունացնողների (${\displaystyle H_{2}SO_{4},H_{3}PO_{4}}$ և այլն) առկայությամբ։ Այրվում է օդում, գոլորշիներն (4,9 %–39,7%) օդում պայթուցիկ են։ Ցիանաջրածինը և այն պարունակող որոշ միացություններ աննշան քանակներով պարունակվում են բույսերում (օրինակ, դառը նուշը, դեղձի և ծիրանի դառը կորիզները պարունակում են ամիգդալին, որը քայքայվելով առաջացնում է ցիանաջրածին, խաղողաշաքար և բենզալդեհիդ)։ Ցիանաջրածինը հայտնաբերել է Կ․ Շեեեն, անջատել՝ Գեյ–Լյուսակը (1811)։ Ցիանաջրածինը ստանում են մեթանի կատալիտիկ (${\displaystyle Pt}$ և ${\displaystyle Rh}$-ի համաձուլվածք) և օքսիդացնող ամոնալիզով (1000 °C), նաև ${\displaystyle CO}$-ի ամոնալիզով, ֆորմամիդի դեհիդրմամբ և այլ եղանակներով։ Օգտագործվում է քլորցիանի, ակրիլանիտրիլի, ակրիլատների, ամինաթթուների և այլ նյութերի արտադրության համար։ Օրգանիզմում կասեցնում է օքսիդացման և ֆերմենտային պրոցեսները, կապում է հեմոգլոբինը, կաթվածահարում է շնչառական կենտրոնը՝ առաջացնելով շնչահեղձություն և մահ։ Մահացու է նրա 50 միլիգրամը։ Ներծծվում է նաև մաշկով։ Հակաթույն է ջրածնի գերօքսիդը, ստամոքսային թունավորման դեպքում անհրաժեշտ է առաջացնել փսխում և խմել 1%-անոց նատրիումի թիոսուլֆատ, գոլորշիներով թունավորվելիս՝ ամոնիակի ներշնչում։

Ծանոթագրություններ

1. hydrogen cyanide
2. https://www.aqua-calc.com/page/density-table/substance/hydrogen-blank-cyanide-coma-and-blank-gas
3. http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0333.html
4. David R. Lide, Jr. Basic laboratory and industrial chemicals: A CRC quick reference handbook — CRC Press, 1993. — ISBN 978-0-8493-4498-5

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ցիանական թթու» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 12, էջ 155)։