From Wikipedia, the free encyclopedia
Տոսախ (լատ՝ Buxus),(պարսկերեն-շիմշիր, շիմշատ), տոսախազգիների ընտանիքին պատկանող դանդաղ աճող մշտադալար թուփ կամ ծառ, որոնց աճը հասնում է մինչև 2-12 մ բարձրության (հազվադեպ մինչև 15 մ)։
Տոսախ | |
Դասակարգում | |
Թագավորություն | Բույսեր (Plantae) |
Ինֆրաթագավորություն | Streptophyta |
Վերնաբաժին | Բարձրակարգ բույսեր (Embryophytes) |
Տիպ/Բաժին | Անոթավոր բույսեր (Tracheophytes) |
Ենթատիպ | Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes) |
Կարգ | Buxales |
Ընտանիք | Տոսախազգիներ (Buxaceae) |
Ցեղ | Տոսախ (Buxus) L., 1753 |
Ցեղի լատիներեն անվանումը ծագում է հին հունարեն ՝ πύξος (պիքսոզ) բառից, ինչը նշանակում է տոսախ, շիմշատ[1], փախառված անհայտ լեզվից[2]։
Ֆասմերի ստուգաբանական բառարանը šimšäd[3] բառը համարում է պարսկերեն բառ։
«Ռուսաց լեզվի բացատրական բառարանում» տրված են այդ ծառի այլ ռուսական անունները, որոնց մեջ նույնպես կա շիմշատ տարբերակը։ մեծ մասամբ անգլախոս երկրներում այս ծառը անվանվում է - Box, իսկ Հյուսիսային Ամերիկայում այն կոչվում է՝ boxwood[4]։
Հայերեն լեզվի մեջ կա այս ծառի անվան երեք տարբերակներ՝ տոսախ և փոխառված պարսկերենից շիմշատ և շիմշիր անունները։
Այլ լեզուներում.
Տերևները հանդիպակաց են, էլիպտիկից մինչև կլորաձև, ամբողջական են, կաշենման։ Ծաղիկները փոքր են, միասեռ են, տերևանութում՝ բուրավետ։ Պտուղը՝ եռբնային պարկուճ է, որը հասունանալիս ճաքեր է տալիս և ցրում է սև փայլուն սերմերը։
Տոսախը հաճախ է հիշատակվում անտիկ հեղինակների կողմից։
Ըստ Օվիդիոսի, հին հունական աստվածուհի Աթենասը իր սրինգը պատրաստել էր տոսախից։ Գոյություն ունի երեք հիմնական տարածաշրջաններ՝
Աբխազիայում, Պիցունդա քաղաքից ոչ հեռու կա շիմշատի պուրակ։ Աբխազիայում կա դարձվածաբանական արտահայտություն «նույնիսկ տոսախը չի հիշում»։ Այսպես ասում են իրադարձությունների մասին, որոնք տեղի են ունեցել շատ երկար ժամանակ առաջ։ Ռուսաստանում տոսախի տարածքները մշտապես կռճատվում են հատումների պատճառով։ Տոսախ Կողքիսյան ընդգրկված է Ռուսաստանի Դաշնության Կարմիր գրքում։ Տոսախը բավականին անպահանջկոտ ծառատեսակ է. նրանք աճում են քարե փլվածքներում, անտառների եզրերում, թփուտներում և մութ սաղարթավոր անտառներում։ Ստվերակայուն են, սակայն ջերմասեր են։ Վայրի բնության մեջ ապրում են թույլ թթվային գրունտներում։
Տոսախի դեղին բնափայտը շատ կարծր է, որը շատ հարգի է ճախարակագործության, քանդակների և երաժշտական գործիքների, նույնպես սրինգ պատրաստելու համար։ Շիմշիր որպես դեկորատիվ բույս աճեցվում է պուրակներում։ Տոսախ՝ հնագույն դեկորատիվ բույսերից մեկն, որոնք օգտագործվել են կանաչապատման և դեկորատիվ այգեգործություն մեջ (հաճախ «Buksus» անվամբ)։
Գնահատվում է իր գեղեցիկ խիտ պսակի, փայլուն տերևների ու իր հատկության համար լավ հարմարվել դեկորատիվ կտրտմանը, ինչը թույլ է տալիս ստեղծել ցանկապատեր և եզրազարդեր, ինչպես նաև երկար ժամանակ պահպանվող արտասովոր ֆիգուրներ։
Արև մտյան Եվրոպայի Կաթոլիկները, ինչպես նաև Վրաստանի ուղղափառ քրիստոնյաները, տոսախի ճյուղերով զարդարում են իրենց տները Ծաղկազարդի տոնին։
Տոսախը հիանալի մեղրատու է, որը տալիս է վաղ բերք (Սև ծովի ափին փետրվարի վերջից - մարտի սկիզբը) չնայած նրա մեղրը համարվում է թունավոր։
Տոսախը անմիջուկ հասունացած բնափայտով տեսակ է։ Դա նշանակում է, որ թարմ կտրած ծառի ենթակեղևաշերտի և հասուն փայտի գույնը գրեթե աննկատ է։
Տոսախի չորացրած փայտը ունի համաչափ փայլատ գույն՝ բաց դեղնավունից մինչև մոմե գույն, որը քիչ է մգանում ժամանակի ընթացքում և ունի միատարր կառույց վածք նեղ միամյա օղակներով։ Անոթների փոքր են, մեկական, անզեն աչքով չեն երևում։
Միջուկային ճառագայթները գրեթե անտեսանելի են կտրվածքի վրա։ Բնափայտի ունի թեթև ակի դառը համ, առանց հատուկ հոտի։
Տոսախի փայտը ամենա կարծրն է ու ամուր ամբողջ Եվրոպայում։ Նրա ամրությունը հասնում է 830 կգ/մ³ (բացարձակ չոր) մինչև 1300 կգ/մ³ (նոր կտրած), իսկ կարծրությունը հասնում է 58 Н/мм² (ռադիալ) մինչև 112 Н/мм² (կտրվածքավոր)։
Ամրությամբ տոսախը գերազանցում է բոխենուն. սեխմումը մանրաթելի երկայնքով հասնում է 74 ՄՊա, ստատիկ ոլորանում - 115 ՄՊա։
Տոսախի կարծր, միատարր, ծանր բնափայտը օգտագործվում է մանր փորագրություններում, մանր սպասքը, շախմատի ֆիգուրները, երաժշտական գործիքները, մեքենաների մասերը պատրաստելիս, որից պահանջվում էր բարձր դիմադրողականություն կատարելապես հարթ մակերևույթի հետ. տպագրական մեքենաների գլանափաթեթներ, թելակոճներ և ջուլհակային մակույկներ, չափման գործիքներ, օպտիկական մասեր և վիրաբուժական գործիքներ։
Խիլաշատ մակերեսները, մասերը, օգտագործվում էին ծխախողովակներ պատրաստելու համար։ Սղոցված լայնքով բնափայտը օգտագործվում է քսիլիգրաֆիայում (փորագրանկարներում)։ Տոսախը՝ քսիլիգրաֆիայի լավագույն փայտերից է և դա հանգեցրել էր XIX դարի երկրորդ կեսերում ծառի գրեթե ամբողջական ոչնչացմանը։
Ներկայում էլ տոսախից պատրաստում են միաշերտ նրբատախտակ։ Տոսախի նրբատախտակը XX և XXI դարերում բարձր գնի պատճառով կիրառվում էր միայն դրվագազարդման մեջ։
Ցուգե (փոքր տերևներով տոսախի ճապոնական անունը) ՝ բնափայտից պատրաստում են ֆիգուրներ սյոգա[5] խաղալու համար։ Շուկայում տոսախի փայտի վաճառքը բավականին հազվադեպ է, քանզի գինը շատ բարձր է։
Հնագույն ժամանակներից տոսախը օգտագործվում էր որպես դեղաբույս և դեղամիջոց որպես հազի դեմ, աղեստամոքսային հիվանդությունների, ինչպես նաև քրոնիկ տենդի, օրինակ մալարիայի։ Որպես պաշտպանության մալարիայից, իբր համեմատելի է հինինի գործողության հետ։ Ներկայումս տոսախից պատրաստած դեղամիջոցները հազվադեպ են օգտագործվում իրենց թունոտության պատճառով, քանզի շատ դժվար է գտնել ճշգրիտ չափաբաժինը։ Չափից մեծ դոզան կարող է առաջացնել փսխում, ցնցումներ և նույնիսկ հանգեցնել մահվանը։ Հոմեոպատները մինչ այժմ էլ օգտագործում են տոսախ որպես միջոց ռևմատիզմի դեմ։
Ծառի բոլոր մասերը, հատկապես տերևները, թունավոր են։ Տոսախը պարունակում է մոտ 70 ալկալոիդներ, ի թիվս այլոց, նաև ցիկլոբուքսին D։ Տերևներում և կեղևում պարունակում է մոտ 3% ալկալոիդներ։ Ցիկլոբուքսին D մահացու չափաբաժինը շների համար 0.1 մգ մեկ կգ մարմնի քաշի հետ։
Բնության մեջ տոսախը բազմանում է սերմերով և վեգետատիվ միջոցով։ Մշակաբույսը բազմանում է սովորաբար ամառային և աշնանային հատումներից, քանի որ սերմերը շատ երկար են հանգստանում։
Ըստ The Plant List կայքի տոսախի ցեղը ընդգրկում է 104[6] տեսակներ.
Ապրում է մինչև 600 տարի, բայց աճում է շատ դանդաղ, բարենպաստ պայմաններում հասնում է 15 մ բարձրությանը (երբեմն, 20 մ) իսկ գերանի տրամագիծը հասնում է 30 սմ։
Նարեկացի Տաղ վարդավառին։
Տոսախը շատ հայտնի է հերալդիկայում.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.