Էլիդա

Էլիդա^[1][2] (հին հունարեն՝ Ἦλις կամ Ηλεία, լատին․՝ Elis), պատմական շրջան Հունաստանում՝ Պելոպոնեսի հյուսիս-արևմուտքում։ Արխաիկ և դասական ժամանակաշրջանում տարածքը գտնվում էր Էլիդա պոլիսի վերահսկողության տակ։ Հին ժամանակներում Էլիդայի տարածքում կար ընդհանուր Հունական սրբավայր Օլիմպիան, որտեղ անցկացվում էին Օլիմպիական խաղերը։

Օլիմպիայում Զևսի տաճարի ավերակները

Պատմություն

Պելեպոնեսը հնում

Ավանդական պատմությունը համարում է կավկոնների և էպեցիների երկրի բնիկները։ Հետագայում, երբ հույն ցեղերը տեղափոխվել են Պելոպոննես, Էլիդան գրավվել է էթոլիացիների կողմից, որոնք երկրում կազմում էին իշխող դաս։ Սկզբում լինելով փոքր ծավալով՝ Էլիդան մ․թ․ա․ 6-րդ դարում ավելացել է Պիսատիդային, ապա Ակրորեային և հյուսիսային Տրիֆիլային, որից հետո էլեացիները պիզատիդներից խլել են Օլիմպիական տոնակատարության կառավարումը։ Օլիմպիական սրբավայրը երկար ժամանակ ապահովել է Էլիդայի խաղաղ գոյությունը՝ վերացնելով պատերազմներ վարելու հնարավորությունը և հանդիսացել է երկրի նկյութական և քաղաքական բարգավաճման աղբյուրը։ Մ․թ․ա․ 5-րդ դարի վերջից հաջորդաբար աթենացիները, լակեդեմոնացիները, արկադացիները և մակեդոնացիները սկսեցլ են ոտնձգություն կատարել Էլիդայի ազատության և անձեռնմխելիության դեմ։

Էլիդցիները նախընտրում էին ապրել գյուղերում։ Երկրի խաղաղ բնույթը նրանց փրկել է ամրացված քաղաքներ կառուցելու անհրաժեշտությունից, որոնք, հետևաբար, Էլիդայում քիչ էին։ Շրջանի գլխավոր քաղաքը Էլիդան էր Պինիոսում, որն առաջացել է մ.թ.ա. 471 թվականին։ Այստեղ մոտ Ք.ա. 271 թվականին հայտնի է բռնակալ Արիստոնիմը։ Այլ քաղաքներից առավել նշանակալից էին Բուպրասիան, Էլեյսկյան Պիլոսը, Պիսան, Օլիմպիան (Ալֆեայի աջ ափին՝ Պիսայի մոտ, իրականում ոչ թե քաղաք էր, այլ Զևսի սուրբ վայրը, որը կառուցված էր տաճարներով և նրանց պատկանող բազմաթիվ շենքերով), Լետրինան, Սկիլունտը, Տրիֆիլյան Պիլոսը, Լեպրեյը։ Չնայած տարածաշրջանի բարձր հեղինակությանը, որն իր կենտրոնում պարունակում էր համելինյան հեթանոսական տաճար, էլեացիները վայելում էին հեղինակություն՝ հարբեցողության, ստի և մանկապղծության հակվածության և ռազմատենչ ու ուժեղ բնակչության իդեալի հետ կատարյալ անհամապատասխանության պատճառով։

Աշխարհագրություն

Մակեդոնական և հռոմեական ժամանակաշրջաններում Էլիդան գրկեց Պելոպոնեսի հյուսիսարևմտյան մասը՝ հարավից սահմանակից Նեդա գետի^[1] երկայնքով Մեսինիային, արևելքում Արկադիային՝ Էրիմանտոս գետի^[1] երկայնքով, հյուսիսում Ախեյային՝ Լարիսա գետի և Սկիլիդյան լեռնաշղթայի երկայնքով, արևմուտքում՝ Հոնիական ծովի երկայնքով։ Տարածաշրջանը մասնատվել է, բնական պայմանների պատճառով, չորս մասի կամ հովտի՝ խորը Էլիդա (էոլիկում․ Վալիդա՝ հովիտ), դաշտավայր Պինիոսի միջին հոսքի երկայնքով, ընդհանուր բերրի շրջանի առավել բերրի մասը, Ակրորեյա՝ հյուսիսարևելյան Պինիոս լեռնաշղթայի և Լադոն գետի ակունքներում, Պիսատիդա՝ շրջանի միջին հատվածը՝ Պինիոսի և Ալֆիոսի միջև, Տրիֆիլիա՝ ցածր հարավային ափամերձ հատված, Ալֆեոսի և Նեդա գետերի միջև։ Լեռնաշղթաները, որոնք ծառայում էին որպես Արկադական լեռնաշխարհի շարունակություն, գտնվում էին տարածաշրջանի սահմաններում։ Հյուսիսում ձգվում էր Սկոլիդյան լեռնաշղթան՝ արկադական Էրիմանտի լեռնաճյուղը, Սկոլիդյան լեռնաշղթայից հարավ-արևելք, Արկադիայի հետ սահմանին՝ Ֆոլոյան, Տրիֆիլիայում Մինֆան, Օլիմպիա Կրոնիոսի աշտարակով՝ Արկադիայի հետ միասին Լապիֆը։ Գետերից հայտնի էին Լարիսը, Սելենտը, Պինիոսը՝ Լադոնի վտակով, Ալֆեյը՝ Լեվկանիե վտակով, Կլադեյ, Գարպիննաթ, Էնիպեյ, Սելինունտ և Դիագոն վտակներով, Անիգր և Նեդա։ Էլիսի բնակիչները զբաղվում էին երկրագործությամբ, ինչին նպաստում էր բերրի հովիտների առատությունը։ Անասնապահությունը ծաղկում էր լեռնային Ակորերայում, որը հարուստ էր մարգագետիններով և կաղնու անտառներով։ Պիսատիդան ծածկված էր շքեղ խաղողի այգիներով։ Էլիդայի ափամերձ գոտին, ալյուվիալ նստվածքների պատճառով, լավ նավահանգիստներ չուներ և պարուրված էր լայն ծովածոցներով, որոնցում շատ ձուկ կար։

Էլիդայի գաղութներ

8-րդ դարի ընթացքում հիմնված Պիսայի շրջանի էլիդացիները գաղութներ են անցկացրել Թեսպրոտիայի տարածքում, Ախերոնի հովտում։ Էլիդայի կողմից տարածաշրջանում հիմնադրված չորս քաղաքներն էին Պանդոսիան, Վուխետիոն, Վատիեն և Էլատրիան։ Շրջանի Էլիդա գաղութային պետությունը բախվեց իր թեսպրոտացի հարևանների հետ և վերջապես ավարտվեց մ.թ.ա. 4-րդ դարում։

Բնիկներ

• Կորեբ Էլիդսկի, մ.թ.ա. 776 թվականին առաջին օլիմպիական խաղերի հաղթող
• Կալոն (մ․թ․ա․ 496-456), քանդակագործ
• Իպիաս Էլիդսկի (մ.թ.ա. 470-ական թվականներ - մ.թ.ա. 399 թվականից հետո), փիլիսոփա-սոֆիստ
• Պիհռոն, հին հույն փիլիսոփա, թերահավատության հիմնադիր
• Անդրեաս Կարկավիցաս (1865-1922), 19-րդ դարի վերջի - 20-րդ դարասկզբի նշանավոր հույն գրող։

Քաղաքներ

• Պիրգոս
• Զաչարո

Ծանոթագրություններ

1. Греция : Справочная карта : Масштаб 1:1 000 000 / гл. ред. Я. А. Топчиян; ред.: Г. А. Скачкова, Н. Н. Рюмина. — М.: Роскартография, Омская картографическая фабрика, 2001. — (Страны мира «Европа»). — 2000 экз.
2. Արտասահմանյան երկրների աշխարհագրական անվանումների բառարան / խմբ․ Ա․ Մ․ Կոմիկով. — 3֊րդ հրատարակություն. — Մոսկվա: Նեդրա, 1986. — С. 443.

Գրականություն

• Обнорский, Николай Петрович (1890–1907). «Элида». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Bursian, «Geographie von Griechenland» (II т., Лпц., 1868, стр. 267-309);
• Kiepert, «Lehrbuch der alten Geographie» (B., 1878, стр. 258-260);
• Forbiger, «Kurzer Abriss der alten Geographie» (Лпц., 1850, стр. 440-442);
• Павсаний, «Описание Эллады» (русск. перев. Янчевецкого, СПб., 1887-1889, стр. 442-544).