![cover image](https://wikiwandv2-19431.kxcdn.com/_next/image?url=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/2011_%25E6%25B7%25B1%25E5%259C%25B3_%25E8%258E%25B2%25E8%258A%25B1%25E5%25B1%25B1%25E9%25A1%25B6%25EF%25BC%258D%25E9%2582%2593%25E5%25B0%258F%25E5%25B9%25B3%25E5%25A4%25B4%25E5%2583%258F_-_panoramio.jpg/640px-2011_%25E6%25B7%25B1%25E5%259C%25B3_%25E8%258E%25B2%25E8%258A%25B1%25E5%25B1%25B1%25E9%25A1%25B6%25EF%25BC%258D%25E9%2582%2593%25E5%25B0%258F%25E5%25B9%25B3%25E5%25A4%25B4%25E5%2583%258F_-_panoramio.jpg&w=640&q=50)
Բոլուան Ֆանճեն
From Wikipedia, the free encyclopedia
Պոլուան Ֆանճեն (չինարեն՝ 拨乱反正) վերաբերում է մի շարք վերականգնողական և սոցիալական բարեփոխումների, որոնք իրականացրել են մայրցամաքային Չինաստանում Մաո Ցզեդունի և մյուսների կողմից Չինաստանի մշակութային հեղափոխության ավարտից հետո(1966-1976)[1][2][3]։ Դեն Սյաոպինը և նրա գործընկերները նպատակ ունեին ուղղել մշակութային հեղափոխության սխալները, վերացնել երկրում տիրող քաոսը և կայունացնել ներքին իրավիճակը՝ նշանակալից շրջադարձային կետ հաղորդելով Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության պատմությանը[4][5][6]:Այս փոխակերպման գործընթացը տեղի ունեցավ 1970-ականների վերջից մինչև 1980-ականների սկիզբը՝ ներառելով տարբեր ոլորտներ, ինչպիսիք են գաղափարախոսությունը, քաղաքականությունը, իրավունքը, գիտությունը, կրթությունը և մշակույթը, դրանով իսկ հիմք դնելով հետագա բարեփոխումների և բաց քաղաքականության համար[7]։ Դեն Սյաոպինը առաջին անգամ հրապարակայնորեն առաջարկեց «շտկել քաոսը» 1977 թվականի սեպտեմբերին, նա նաև առանցքային գործիչն էր «քաոսը շտկելու» և բարեփոխումներ իրականացնելու գործում[6][8][9][10][11]։
![Thumb image](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/2011_%E6%B7%B1%E5%9C%B3_%E8%8E%B2%E8%8A%B1%E5%B1%B1%E9%A1%B6%EF%BC%8D%E9%82%93%E5%B0%8F%E5%B9%B3%E5%A4%B4%E5%83%8F_-_panoramio.jpg/640px-2011_%E6%B7%B1%E5%9C%B3_%E8%8E%B2%E8%8A%B1%E5%B1%B1%E9%A1%B6%EF%BC%8D%E9%82%93%E5%B0%8F%E5%B9%B3%E5%A4%B4%E5%83%8F_-_panoramio.jpg)
1976 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Մաո Ցզեդունը մահացավ, հոկտեմբերի 6-ին լուծարվեց Քառյակ խմբավորումը և ավարտվեց տասնամյա Մշակութային հեղափոխությունը[1][2][12]:1976 թվականից մինչև 1978 թվականը Չինաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի նախագահ Հուա Գուոֆենը և այլք հետապնդեցին «Երկու բացարձակ» սկզբունքը և շարունակեցին Մաո Ցզեդունի դարաշրջանի քաղաքականությունը[13][14]։ Սկսած 1978 թվականի մայիսից, Դեն Սյաոպինը, Հու Յաոբանը և մյուսները հասարակության մեջ սկսեցին ճշմարտության չափանիշների հասկացության վերաբերյալ լայնածավալ քննարկում, որը ներառում էր հասարակայնության բոլոր շերտերը և, որը հակադրվում է «Երկու բացարձակ» սկզբունքին։ Դեկտեմբերի 13-ին Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական աշխատանքային կոնֆերանսում Դենը հանդես եկավ «Ազատիր միտքդ և փնտրիր ճշմարտությունը փաստերում» ելույթով։ «Միացեք և նայեք առաջ» ելույթը, որը հակադրվում էր «կոշտ գաղափարներին և սնահավատության տարածմանը» և պաշտպանում էր «պրակտիկան ճշմարտությունը ստուգելու միակ չափանիշն է» գաղափարը։ Այդ ելույթները դարձել են Չինաստանի ժամանակակից պատմության մեջ գաղափարական ազատականացման կարևոր խորհրդանիշ[15][16][17][18]:1978 թվականի դեկտեմբերին Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության տասնմեկերորդ կենտրոնական կոմիտեի երրորդ լիագումար նիստում Դեն Սյաոպինը փոխարինեց Կենտրոնական կոմիտեի նախագահ և Պետական խորհրդի վարչապետ Հուա Գուոֆենին՝ որպես Չինաստանի դե ֆակտո գերագույն ղեկավար։ Նա մերժեց «դասակարգային պայքարը որպես առանցքային օղակ ընդունելու» գիծը և առաջ քաշեց «Տնտեսական շինարարություն[19][20] և արդիականացում» գաղափարը[21][22]։
Բոլուան Ֆանճենի ժամանակաշրջանից ի վեր Դեն Սյաոպինը, Հու Յաոբանը և այլք վերականգնել են մեծ թվով անարդար, կեղծ և սխալ գործեր։ 1978-ից հետո ավելի քան երեք միլիոն գործ է վերականգնվել ամբողջ երկրում, հատկապես նրանց համար, ովքեր մահապատժի էին ենթարկվել մշակութային հեղափոխության ժամանակ, այդ թվում՝ Լյու Շաոկին, Պեն Դեհուայը, Տաո Չժուն և Չինաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի այլ անդամներ։ Առաջնորդները հոգեհանգստյան արարողություններ են անցկացնում՝ ամբողջությամբ արդարացնելու և իրենց հեղինակությունը վերահաստատելու համար[23][24][25][26]։ 1981 թվականի հունիսին Չինաստանի Կոմկուսի տասնմեկերորդ կենտրոնական կոմիտեի վեցերորդ լիագումար նիստը միաձայն ընդունեց «Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հիմնադրումից ի վեր կուսակցության որոշ պատմական հարցերի վերաբերյալ բանաձևը»՝ համակողմանիորեն ժխտելով մշակութային հեղափոխությունը[27][28]։ 1980-ականների սկզբին Դեն Սյաոպինը և մյուսները ղեկավարում էին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության Սահմանադրության վերանայման գործընթացը և Ազգային Ժողովրդական Կոնգրեսի կողմից 1982 թվականին ընդունվեց պատմական «1982 թվականի Սահմանադրությունը», որն ընդգծեց սահմանադրականության ոգին ու միտքը[11][29][30][31]:1977 թվականին Դեն Սյաոպինը որոշեց գիտության ու կրթության ոլորտում վերսկսել ԲՈՒՀ-երի ընդունելության քննությունը, որը տասը տարի ընդհատված էր Մշակութային հեղափոխության պատճառով։ Այնուհետև նա ղեկավարեց այն հալածված մտավորականների անվան վերականգնումը, ովքեր բռնաճնշումների են ենթարկվել մշակութային հալածանքների ընթացքում։ Հեղափոխությունը քննադատվել է որպես ռեակցիոն, ակադեմիական հեղինակություններին՝ «գարշահոտ հին ինների» փոխարեն առաջարկելով «Մտավորականներն արդեն իսկ բանվոր դասակարգի մաս» են, «Հարգել գիտելիքն ու տաղանդները և ընդդիմանալ մտավորականներին չհարգող սխալ գաղափարներին» տեսլականը[32][33][34]։ Նրանց թվում, Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեն հատուկ վերականգնեց Յաո Տոնբինին և Չժաո Ցզյուճանին՝ «երկու ռումբ և մեկ արբանյակի հերոս» հեղինակներին, որոնք հալածվել էին մինչև մահ Մշակութային հեղափոխության ժամանակ, և Յաո Տոնբինին համարվեց «նահատակ» զոհ, ով տվել է իր կյանքը հանուն երկրի[9][35][36][37][38]։
Մյուս կողմից, քաոսը վերացնելու հարցում կային սահմանափակումներ և բազմաթիվ հակասություններ, օրինակ, «1982 թվականի Սահմանադրության» մեջ «Չորս հիմնական սկզբունքներում», որտեղ նշվում էր, որ պետք է շարունակել հավատարիմ մնալ սոցիալիզմին, Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարությանը, մարքսիզմին, Մաո Ցզեդունի մտքերին և որոշ քաղաքական շարժումների։ Ոչ բոլոր զոհերը վերականգնվեցին, իսկ Մշակութային հեղափոխության ընթացքում բազմաթիվ ջարդերի առաջնորդներն ու մասնակիցները չդատվեցին կամ արժանացան մեղմ պատիժների[39][40][41]:Բացի այդ, Մաո Ցզեդունի արձանը դեռևս մնում է Տյանանմենի դարպասների աշտարակի վրա, իսկ Տյանանմեն հրապարակում նախագահ Մաոյի հուշահամալիրի կառուցումը նույնպես կոնֆլիկտային է եղել[42][43][44][45]։ Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ Դեն Սյաոպինի անձնական սահմանափակումներն արտացոլվել են նաև Մաո Ցզեդունին գնահատականներում, ամբողջատիրության և ավտորիտարիզմի մասին մտորումներում, հատկապես «Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հիմնադրումից ի վեր կուսակցության որոշակի պատմական հարցերի վերաբերյալ» մոտեցումներում։ Նախագծի մշակման գործընթացի ժամանակ նա պնդեց գնահատել Մաոյին «ավելի, քան նրա թերությունները» և Մշակութային հեղափոխության պատասխանատվության մեծ մասը դրեց Քառյակ խմբավորման և Լին Բիաոյի վրա[46][47][48][49][50]։ Բոլուան Ֆանճենի ժամանակաշրջանից ի վեր Մաո Ցզեդունի գնահատականը հսկայական հակասությունների աղբյուր է դարձել ամբողջ աշխարհում։