Ապակու պատմություն

Ապակու պատմություն, ընդգրկում է մոտավորապես 5,6 հազար տարի։ Այժմ համարվում է, որ ապակու հայրենիքը Հին Եգիպտոսն է^[1]։

Հռոմեական դիատրետա գավաթ, մ․թ․ 4-րդ դար, Հռոմեական Քյոլն

Հռոմեական ապակի

Ապակու առաջացում

Բնական պայմաններում արտադրված ապակին, հատկապես՝ հրաբխային ապակին (օբսիդիան), օգտագործվել է դեռևս քարե դարից՝ կտրող գործիքների մշակման համար։ Քանի որ նման նյութը հազվադեպ է հանդիպել, այն դարձել է եկամտաբեր ապրանք։

Բրոնզի դար

Հնագիտական ​​աղբյուրները վկայել են, որ արհեստական ​​ապակի առաջին անգամ արտադրվել է Սիրիայի ափին, Միջագետքում կամ Հին Եգիպտոսում^[2]։ Ամենահին ապակյա իրերի մեծ մասը հայտնաբերվել է Եգիպտոսում` պայմանավորված ապակու պահպանման համար բարենպաստ կլիմայական պայմաններով, սակայն հնարավոր է, որ դրանցից մի քանիսը ներմուծվել են Եգիպտոս։ Ամենահին ապակե առարկաները թվագրվում են մ.թ.ա. III հազարամյակով։ Սրանք ապակե ուլունքներ են, որոնք կարող են պատահաբար ստեղծվել մետաղի կամ կերամիկայի արտադրության ընթացքում:

Հելլենիստական ժամանակաշրջանի ապակե ամֆորա, մ.թ.ա. 2-րդ դար

16-րդ դարի վիտրաժ

18-րդ դարի սկզբի զինանշաններով գավաթ Տարնուվի շրջանային թանգարանում, Լուբաչուվում ոչ այնքան հայտնի ապակու գործարանից գեղարվեստական ​​վարպետության պահպանված լավագույն նմուշներից մեկը (54,3 սմ): Բաժակը գրեթե ամբողջությամբ ծածկված է, այսպես կոչված, ձեռքով փորագրված ծածանի թեփուկների նախշով։

Եգիպտոսում և Արևմտյան Ասիայում (օրինակ՝ Մեգիդոյում) ուշ բրոնզի դարում ապակու պատրաստման տեխնոլոգիան կտրուկ թռիչք է կատարել^[3]։ Այս ժամանակաշրջանի հնագիտական ​​գտածոները ներառել են գունավոր ապակյա ձուլակտորներ և անոթներ, որոնք երբեմն զարդարված են եղել կիսաթանկարժեք քարերով։ Եգիպտական ​​և սիրիական ապակի պատրաստելու համար օգտագործվել է սոդա, որը հեշտությամբ ստացվել է բազմատեսակ փայտի ածուխներից, հատկապես՝ ծովի ափին աճող հալոֆիտ բույսերից։ Ամենավաղ անոթները պատրաստվել են ճկուն ապակե մանրաթելեր պտտելով մետաղյա ձողի վրա ամրացված կաղապարի շուրջ, որը պատրաստվել է ավազից և կավից։ Դրանից հետո, բազմիցս տաքացնելով ապակին, այն միաձուլել են մեկ տարայի մեջ։ Գունավոր ապակու շերտերն այնուհետև հնարավոր է եղել կիրառել սկզբնական ձևի վրա՝ այդպիսով ստեղծելով դիզայն։ Այնուհետև կաղապարը ոչնչացվել է, իսկ ձողը հանվել է ստացված անոթից։

Մ․թ․ա․ 15-րդ դարում ապակին զանգվածաբար արտադրվել է Արևմտյան Ասիայում, Կրետեում և Եգիպտոսում^[4]։ Ենթադրվում է, որ բնական նյութերից ապակի արտադրելու տեխնոլոգիան խստորեն պահպանված գաղտնիք է եղել, և այդ տեխնոլոգիաները կիրառվել են միայն ամենահզոր պետությունների տիրակալների արքունիքում։ Այլ վայրերում ապակու արտադրությունը բաղկացած է եղել նախապես պատրաստված ապակու մշակումից, հաճախ՝ ձուլակտորների տեսքով։ Նման ձուլակտորներ, օրինակ, հայտնաբերվել են Ուլու-Բուրուն նավի խորտակման վայրում՝ ժամանակակից Թուրքիայի ափերի մոտ։

Ապակին շարունակել է մնալ շքեղության առարկա, իսկ ապակեգործությունը, թվացել է, թե ուշ բրոնզեդարյան քաղաքակրթությունների հետ կվերանա։

Երկաթե դար

Մ․թ․ա․ 9-րդ դարում Սիրիայում և Կիպրոսում վերսկսվել է ապակու արտադրությունը, հայտնաբերվել են անգույն ապակու արտադրության տեխնոլոգիաներ։ Ապակու պատրաստման առաջին հայտնի «ձեռնարկը» թվագրվում է մ.թ.ա. 650 թվականին։ Այդ ձեռնարկը Ասորեստանի թագավոր Աշուրբանիպալի գրադարանում պահված սալիկներն են։ Ապակու պատրաստումը չի վերածնվել Եգիպտոսում մինչև հույների կողմից այն Պտղոմեոսյան թագավորություն բերելը։ Հելլենիստական ​​ժամանակաշրջանում նկատվել է ապակեգործության տեխնոլոգիայի հետագա զարգացում, որը հնարավորություն է տվել արտադրել մեծ ապակյա իրեր, մասնավորապես՝ սպասք։ Մշակվել է մի քանի գույնի ապակիների միախառնման տեխնոլոգիա, որպեսզի ստացվի խճանկարային կառուցվածք։ Հենց այս ժամանակահատվածում անգույն ապակին սկսել է ավելի շատ գնահատվել, քան գունավոր ապակին, և, համապատասխանաբար, բարելավվել է դրա արտադրության տեխնոլոգիան^[5]։

Հռոմեացիներ

Ամբողջ Հռոմեական կայսրությունում ապակե առարկաներ հայտնաբերվել են ինչպես կենցաղային, այնպես էլ՝ հուղարկավորության և արդյունաբերական համատեքստերում։ Դրանք հիմնականում օգտագործվել են սպասքի, բայց նաև խճանկարների և պատուհանների ապակեպատման համար։

Ըստ Իսիդոր Սևիլացու «Ստուգաբանություններ» լեգենդի՝ ապակին առաջին անգամ պատրաստվել է Բելուս գետի գետաբերանում, որտեղ ափամերձ ավազը բաղկացած է եղել քվարցի և կրաքարի խառնուրդից^[6]։ Ներկայումս այս գետը կոչվում է Նահալ Նեման (եբրայերեն՝ נחל נעמן‎) և գտնվում է Իսրայելի Աքքա քաղաքի մոտ։

Լևանտական ​​ափի Փյունիկիա կոչվող հատվածում կա ցածրադիր ափ, մոտ այն տարածքին, որտեղ ապրում էին հրեաները։ Այս վայրը Կարմել լեռան ստորոտին է, որտեղից հոսում է Բելուս գետը... Նրա բերանով ջրի արագ հոսքը մաքրում է ափի ավազները աղտոտվածությունից։ Պահպանվել է պատմություն, թե ինչպես է Եգիպտոսից Փյունիկիա սոդա տեղափոխող նավը հայտնվել այս ափին։ Երբ վաճառականները սկսել են ճաշ պատրաստել, մոտակայքում ոչ մի քար չեն գտել բուխարի կառուցելու համար։ Ուստի վառարանը կառուցելու համար նավից սեղմված սոդայի կտորներ են բերել։ Ափի ավազը բարձր ջերմաստիճանում խառնվել է սոդայի հետ, և նոր հեղուկի կիսաթափանցիկ հոսքեր են սկսել դուրս հոսել ջեռոցից՝ դրսում պնդանալով։ Սա ապակու ծագումն է։

Այս դիցաբանական վարկածի աղբյուրը Պլինիոս Ավագի «Բնական պատմությունն» է եղել^[7]։ Եվ այս գեղեցիկ լեգենդը հավանաբար առաջացել է՝ որպես ապակու արտադրության հռոմեական փորձի արտացոլում։ Միջերկրական ծովի արևելյան ափում, ինչպես նաև՝ հումքի այլ նմանատիպ աղբյուրներում հանդպիող սպիտակ քվարցը, իր քիմիական մաքրության շնորհիվ, լայնորեն օգտագործվել է ողջ Հռոմեական կայսրությունում ապակու արտադրության համար, որն արագ զարգացում է ունեցել մ.թ.ա. I դարում։ Սիրիա-պաղեստինյան ափին իրական ապակու տեխնոլոգիաների առաջացման առաջին հնագիտական ​​և հավաստի պատմական վկայությունները վերաբերել են նույն ժամանակաշրջանին։ Պլինիոսի լեգենդը, ինչպես և նրա շատ գրառումներ, որոնք, բնականաբար, արտացոլվել են Իսիդոր Սևիլացու ստեղծագործության մեջ, չեն կարող պատմականորեն ճիշտ ապացույց համարվել^[8][9]։

Փորձնականորեն հաստատվել է, որ հնարավոր չէ ապակին այս կերպ զոդել։ Ջերմությունը, որը առաջացնում է նույնիսկ շատ ուժեղ կրակը, բավարար չէ ավազի և սոդայի համաձուլվածք ձևավորելու համար։ Բացի այդ, կան նաև այլ տեխնոլոգիական առանձնահատկություններ, որոնք ակնհայտորեն հակասում են ապակեգործության ծագման այս վարկածին^[10][11][12]։

Առաջին ապակե պատուհանը հայտնվել է Պոմպեյի հունական բաղնիքում։ Դրա չափսը 1x1.5 մ է եղել։ Հենց այդ ժամանակ առաջին անգամ սկսվել է օգտագործվել պատուհանի շրջանակը^[13]։

Միջնադար

Միջնադարում ապակին լայնորեն օգտագործվել է սպասք պատրաստելու համար։ Իտալիան (վենետիկյան ապակի) և Չեխիան (բոհեմական ապակի) դարձել են ապակեգործության կենտրոններ։ Անգլիացի վանական Ռոջեր Բեկոնն առաջին քայլերն է արել օպտիկական ապակիների տեխնոլոգիայի զարգացման մեջ։ Ապակե պատուհանները (բիֆորիում, վարդ, տրիֆորա) դարձել են միջնադարյան գոթական տաճարների անբաժանելի մասը։ Միջնադարում պատուհանի ապակի պատրաստելու երկու եղանակ է օգտագործվել՝ «լուսնային մեթոդը» և «գլանային մեթոդը»։

Նոր և նորագույն ժամանակներ

Հետագայում ապակու տեխնոլոգիան նոր խթան է ստացել զարգացման համար։ Օպտիկական ապակին հայտնվել է աստղադիտակների և մանրադիտակների ոսպնյակների մեջ։ Ապակին սկսել է լայնորեն կիրառվել ապակե տարաների արտադրության համար։ Ապակին շարունակել է մնալ ինչպես բարոկկո, այնպես էլ՝ մոդերն (ապակե տաղավար) ճարտարապետության անբաժանելի տարր։

20-րդ դարի սկզբին բելգիացի ինժեներ Էմիլ Ֆուրկոն մշակել է պատուհանի ապակիների մեխանիկական արտադրության մեթոդ՝ օգտագործելով ձգման մեթոդը^[14]։

Պատկերասրահ

• 
  Ապակե ականջօղ, մոտ մ․թ․ա․ 1390–1353 թվականներ, 48.66.30, Բրուքլինի թանգարան
• 
  Վզնոց փյունիկյան ապակուց, մ.թ.ա. 5-6-րդ դարեր
• 
  Հռոմեական ամֆորիկ ապակի 1-2-րդ դարեր
• 
  Կապույտ գլխով տափաշիշ (հռոմեական, 300–500 թվականներ, ձուլածո ապակի)
• 
  Խմելու եղջյուր՝ պատրաստված լոմբարդյան ապակուց, 6-7-րդ դարեր
• 
  Պատուհանի փչովի ապակի Շվեդիայում,1742 թվական
• 
  Երկու կոբալտե կապույտ ապակե բաժակ՝ ոսկեզօծ ծաղկային դեկորացիայով, Հնդկաստան, Մուղալ, մոտ 1700–1775 թվականներ
• 
  Ջրամատակարարման բազա, Հնդկաստան, Մուղալ, մոտ. 1700-1775 թվականներ
• 
  Վենետիկյան գավաթ, պատրաստված Իտալիայում՝ 19-րդ դարի սկզբին
• 
  Ապարանջաններ սիրամարգերով, Դելի, էմալապատ արծաթ՝ զարդարված թանկարժեք քարերով և ապակիով, 19-րդ դար
• 
  Ջուգ, 1876 թվական, Ջեյմս Փաուել և որդիներ
• 
  Սիֆոն շիշ սելտցերի ջրի համար, 1922 թվական
• 
  Նյու Մարտինսվիլե Գլաս Հոսթասթեր թեյի բաժակ, կոբալտե կապույտ,1930 թվական
• 
  Օծանելիքի հավաքածու, ԽՍՀՄ, մոտավորապես 1965 թվական

Ծանոթագրություններ

1. «Первое древнее египетское стекло». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
2. «Expedition in Ancient Anatolia. Travel notes and photos of archaeological. The History of Glass: Ancient Glass Work at Bodrum Museum». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 3-ին.
3. Christine Lilyquist Granulation and Glass: Chronological and Stylistic Investigations at Selected Sites, ca. 2500-1400 B.C.E(անգլ.) // Bulletin of the American Schools of Oriental Research : journal. — 1993. — Т. 290/291. — С. 29—94.
4. W. Patrick McCray, Prehistory and history of glassmaking technology, American Ceramic Society, 2007 ISBN 1574980416
5. Douglas, R. W. A history of glassmaking. — Henley-on-Thames: G T Foulis & Co Ltd, 1972. — ISBN 0854291172
6. Etymologiae Isidori Hispalensis Episcopi. Etymologiarum sive Originum. Liber XVI. De lapidibus et metallis — Латинский текст
7. «Естественная история — Латинский текст». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 3-ին.
8. «Плиний ничтоже сумняша повествует о натихорах — существах с человеческой головой и хвостом скорпиона или о катаплебах, при взгляде на которых человек умирает, о блеммийцах, не имеющих голов, а рот и глаза у них находятся на груди, о сатирах, у которых, кроме внешнего сходства, нет ничего человеческого, об гимантоподах, которые косолапы, и которые не ходят, а ползают. У него встречаются недостоверные факты и неправильные суждения: в 73 (181) главе 2-й книги «Естественной истории» приводится совершенно абсурдное толкование причин неравенства дня и ночи и т. п.». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 24-ին.
9. «Expedition in Ancient Anatolia. Travel notes and photos of archaeological. Roman Glass Work: Genie in a Bottle». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 3-ին.
10. «Notes for a History of Glass in Building By Lorenzo Matteoli». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 24-ին.
11. Рассказ Плиния — О попытке получения стекла по его «рецепту».(չաշխատող հղում)
12. «Smart Glass, inc». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 3-ին.
13. «Кто изобрёл стекло и где это произошло?». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
14. Alex Baerts, Bruno De Corte, Robin Engels, Karel Haustraete, Stephanie van de Voorde & Patrick Viaene 18. De ingenieur die het lang wist te rekken // Ingenieurs en hun erfgoed. — Leuven: SIWE, 2009. — С. 66—99. — 100 с.

Գրականություն

• Качалов Н.Н. Стекло. — Москва: Издательство Академии наук СССР, 1959. — С. 98—128. — 465 с.
• The History of Glass, Dan Klein and Ward Lloyd, Tiger Books Internat, 1997, ISBN 978-1-85501-899-0

Արտաքին հղումներ

• Ապակու կարճ պատմություն