Անվստահելի պատմիչ

Անվստահելի պատմիչ, հերոս-պատմիչ, որը հայտնում է ոչ ճշգրիտ տեղեկություն։ Այդ ժամանակ տեղի է ունենում հեղինակի և ընթերցողի միջև գաղտնի համաձայնության խախտում, ըստ որի իրադարձությունները պետք է ճշգրիտ նկարագրվեին։

Անվստահելի պատմիչի դասական օրինակ է Ռասպեի ստեղծագործության հերոս բարոն Մյունխհաուզենը։ Գծանկարի հեղինակ՝ Գուստավ Դորե

Տերմինն առաջին անգամ օգտագործել է Ուեյն Բուտը «Գեղարվեստական գրականության հռետորաբանություն» գրքում (1961)^[1]։ Ուսումնասիրողների կարծիքով շատ հնարավոր է, որ անվստահելի պատմիչը, իր մասնակցությունն ունենալով պատմածքում, ազդի դրա սյուժեի վրա^[2]։

Տերմինաբանության և դասակարգման խնդիրներ

Ինչպես նկատել է Ջեյմս Ֆրեյը («Ինչպես գրել հանճարեղ վեպ»), յուրաքանչյուր հեղինակ նոր ստեղծագործության անցնելիս ընթերցողի հետ գաղտնի համաձայնության է գալիս, որ իրադարձությունները պետք է տեղի ունենան հերթականությամբ, իսկ պատմիչը չպետք է խախտի կանոնները։ Սակայն որոշ դեպքերում հնարավոր է, որ գրականության մեջ ընդունված ստանդարտներից շեղում տեղի ունենա։ Որպես օրինակ Ֆրեյը բերում է այն դեպքը, երբ ֆանտաստիկա ժանրի ստեղծագործության հերոս- պատմիչը իր տպավորություններով է կիսվում աննկարագրելի գեղեցկուհու հետ հանդիպումից։ Ավելի ուշ պարզ է դառնում, որ այդ գեղեցկուհին մողես է։ Այս միջոցը օգտագործվում է ընթերցողի ուշադրությունը գրավելու համար, սակայն Ֆրեյը զգուշացնում է, որ չարաշահել պետք չէ^[3]։

Պատմիչին չվստահելու պատճառներից կարող են լինել նրա հոգեկան խնդիրները (ինչպես Պատրիկ Բեյտմենը Բրետ Իստոն Էլլիսի «Ամերիկյան խելագարը» վեպից) կամ էլ ի սկզբանե մարդկանց և իրադարձությունների հանդեպ նրա հետաքրքրությունը^[3]։

Որոշ անգլիացի գրականագետներ այդ տերմինն անտեղի շատ են կիրառում՝ օգտագործելով այն ոչ միայն պատմողական ժանրի համար, այլև վեպի համար ( որտեղ չկա պատմություն, և, տրամաբանական է, պատմիչ)։ Օրինակ՝ Ուիլյամ Ռիգանը, ուսումնասիրելով անվստահելի պատմիչների արխետիպերը, հայտնաբերել է դրանց Պլավտուսի «Պարծենկոտ զինվորը» կատակերգությունում, քանի որ նրա հերոսը սովորություն ուներ չափազանցացնելու իր արժանիքները և գերագնահատելու սեփական ձեռքբերումները^[4]։ Ռիգանը ավստահելի պատմիչների շարքին է դասում Հեքլբերի Ֆիննին Մարկ Տվենի «Հեքլբերի Ֆիննի արկածներից» և Հոլդեն Քոլֆիլդին Սելինջերի «Տարեկանի արտում՝ անդունդի եզրին» վեպից՝ բացատրելով, որ տարիքի կամ ոչ հասուն լինելու պատճառով նրանց ընկալումները ոչ ճշգրիտ և սահմանափակ են լինում^[4]։ Տրամաբանորեն,«անվստահելի» կարելի է անվանել գրեթե բոլոր հերոսներին, ում անունից, որ պատմում է պատմվածքը, քանի որ նրանք միշտ սուբյեկտիվորեն են ընկալում իրադարձությունները։ «Աշխարհայացքի սուբյեկտիվությունը բացահայտելու ունակությունը պատմվածքը առաջին դեմքով պատմելու ամենակարևոր իմաստաբանական առանձնահատկությունն է»^[5]։

Բառից բուն իմաստով «անվտահելի պատմիչների» տիպին են դասվում․

1. հերոս- պատմիչները, որ ծանր հոգեկան հիվանդ են և չեն կարողանում իրականությունը ճիշտ ընկալել ( օրինակ՝ Էդգար Ալլան Պոյի «Մատնիչ սիրտը» պատմածքի գլխավոր հերոսը, Գոգոլի «Խելագարի օրագրի» Պոպրիշինը, Վլադիմիր Նաբոկովի «Գունատ կրակի» Չարլզ Քինբոտը)
2. պարծենկոտ հորինողները, ինչպես Ռ․ Է․ Ռասպեի հայտնի հերոս բարոն Մյունխաուզենը, և սուտասանները, որ դիտմամբ թաքցնում կամ խեղաթյուրում են տեղեկությունը (օրինակ, որպեսզի թաքցնեն իրենց հանցագործությունը կամ արդարացնեն անվայել արարքները). Այս խմբի մեջ են մտնում նաև իրական հանցագործները ( Իվան Պետրովիչ Կամիշևը Ա․ Պ․ Չեխովի «Դրամա որսորդության ժամանակ» վիպակից, Ջեյմս Շեպարդը Ագաթա Քրիստիի «Ռոջեր Էքրոյդի սպանությունը» վեպից), և խարդախները, ինչպես Թոմաս Մանի «Արկածախնդիր Ֆելիքս Կրուլի խոստովանությունը» (1954) վեպի գլխավոր հերոսը^[4]։

Ռուս գրականության անվստահելի պատմիչներ

Ոչ ճշգրիտ պատմությունը գրական ստեղծագործության ժանրերից ավելի մոտ է առակին, որտեղ չար ոգիների հետ հանդիպումն նկարագրվում է պատմիչի անձնական վկայության տեսքով։

Առաջին անգամ անվստահելի պատմիչ իր ստեղծագորխությունում օգտագործել է Ն․ Վ․ Գոգոլը (գիժ Պոպրիշինը «Խելագարի օրագիրը» վիպակից)։

Բանասեր Գալինա Ժիլիչևայի կարծիքով 1920-1930- ականների ռուս գրականության մեջ քիչ չեն անվստահելի պատմիչների առկայության օրինակները։ Այդպես, Յուրի Օլեշայի «Նախանձ» վեպում Իվան Բաբիչևի ձերբակալության պատմությունը ներկայացված է երկու տարբերակով․ սկզբում դրա մասին պատմում է Նիկոլայ Կավալերովը, հետո՝ հեղինակ-պատմիչը։ Նրանցից յուրաքանչյուրը դեպքը ներկայացնում է իր տեսանկյունից։ Մեկի խոսքով հերոսը «տուժում է» ռեստորանում, մյուսի՝ փողոցում^[6]։

Իլյա Էրենբուրգի «Խուլիո Խուրենիտոյի արտասովոր արկածները» վեպի հերոսը ( որը հանդիսանում է հեղինակի նմանակը) անվստահելի պատմիչ է իր անտեղյակության պատճառով։ Իր դաստիարակի՝ Մեծն Սադրիչի ուսոմունքների և գործերի մասին պաթոսով խոսելու փորձերը վերածվում են մի շարք ծիծաղաշատ դեպքերի^[6]։

Լեոնիդ Դոբիչինի «Էն քաղաքը» գրքում պատմիչի ավստահելիությունը կապված է նրա կարճատեսության հետ։ Տեսողական խնդիրները, որ պատմիչի մոտ ի հայտ են գալիս ստեղծագործության վերջում կասկածներ են առաջացնում նրա «դիտարկումների օրագրի» վերաբերյալ^[6][7]։

Քրիստոմատիաներում անվստահելի պատմիչների շարքում կան Վլադիմիր Նաբոկովի ստեղծագործության հերոսներից Սմուրովը՝ «Բառը» վիպակից, Հերման Կառլովիչը՝ «Հուսալքություն» վեպից։

Գրականության մեջ օգտագործման օրինակներ

«Անվստահելի պատմիչը» առավել հետաքիքիր կերպարի է վերածվում դետեկտիվ սյուժեում։ Վառ օրինակ է Ագաթա Քրիստիի հանրահայտ «Ռոջեր Էկրոյդի սպանությունը» վեպը։ Դետեկտիվ սյուժետ նկատվում է նաև Ռյունոսկե Ակուտագավայի «Թավուտում» նորավեպում (1921), և Կաձուո Իսիգուրոյի «Երբ մենք որբ էինք» վեպում (2000)։

«

»

Եկատերինա Բելովա

• Ջեֆրի Չոսեր «Քենթերբերյան պատմվածքներ» ( XIV դարի վերջ)
• Էմիլի Բրոնտե «Մոլեգին հողմերի դարավանդը» (1847)
• Ուիլկի Քոլինզ «Լուսնաքար» (1866)
• Անտոն Չեխով «Դրամա որսորդության ժամանակ» (1884)
• Հենրի Ջեյմս «Պտուտակի պտույտը» (1898)
• Ռյունոսկե Ակուտագավա «Թավուտում» (1922)
• Ագաթա Քրիստի «Ռոջեր Էկրոյդի սպանությունը» (1926)
• Գյունտեր Գրաս «Թիթեղյա թմբուկ» (1959)
• Այրիս Մերդոկ «Սև արքայազն» (1973)
• Ուիլյամ Խյերտսբերգ «Հրեշտակի սիրտը» (1978)
• Չակ Պալանիկ «Մարտակումբ» (1996)
• Կաձուո Իսիգուրո «Երբ մենք որբ էինք» (2000)
• Յան Մարթել «Պիի կյանքը»(2002)
• Ջո Աբերկրոբի «Առաջին կանոնը» (եռերգություն, 2006—2008)
• Ջիլիան Ֆլինն «Անհետացած աղջիկը» (2012)

Ֆիլմի և հեռուստասերիալի մեջ օգտագործման օրինակներ

• «Բժիշկ Քալիգարիի առանձնասենյակը» (1920)
• «Քաղաքացի Քեյնը» (1941)
• «Ռաշոմոն» (1950)
• «Հրեշտակի սիրտը» (1987)
• «Կասկածելի դեմքեր» (1995)
• «Տիտանիկ» (1997)
• «Պի» (1998)
• «Մարտական ակումբ» (1999)
• «Հիշիր» (2000)
• «Ամերիկյան խելագար» (2000)
• «Սարդը» (2002)
• «Նույնայանացում» (2003)
• «Անիծվածների կղզի» (2010)
• «Պիի կյանքը» (2012)
• «Սիրավեպ» (The Affair, 2013—2019)
• «Անհետացած աղջիկը» (2014)
• «Ես, Էրլը և մահացող աղջիկը» (2015)
• «Պարոն Ռոբոտ» (2015—2019)
• «Տաք ամառային գիշերներ» (2017)
• «Ջոկեր» (2019)
• «Վերջին մենամարտը» (2021)

Տեսախաղերի մեջ օգտագործման օրինակներ

• The Black Mirror (2003)
• Hitman: Blood Money (2006)
• Umineko no Naku Koro ni (2007)
• Call of Juarez: Gunslinger (2013)
• Tales from the Borderlands (2014)
• Hellblade: Senua’s Sacrifice (2017)

Ծանոթագրություններ

1. Booth W. The Rhetoric of Fiction. — University of Chicago Press, 1961. — P. 158—159.
2. Белова Е. Н. «Ненадёжный повествователь» с разных точек зрения: Кадзуо Исигуро («Когда мы были сиротами») и Рюноске Акутагава («В чаще») // Вестник Волгоградского государственного университета. — 2013. — № 12.
3. Джеймс Н. Фрей Как написать гениальный роман. — СПб.: Амфора, 2005. — ISBN 5-94278-885-5
4. William Riggan Pícaros, Madmen, Naīfs, and Clowns: The Unreliable First-person Narrator. — 1981. — ISBN 0806117141
5. Атарова К.Н., Лесскис Г.А. Семантика и структура повествования от первого лица в художественной прозе (русский) // Известия АН СССР, серия литературы и языка. — 1976. — Т. 35. — № 4. — С. 348.
6. Жиличева Г. А. Функции «ненадёжного» нарратора в русском романе 1920-1930-х годов // Вестник Томского государственного педагогического университета. — 2013. — № 11(139).
7. Смирнов И. П. Кинооптика литературы // Видеоряд. Историческая семантика кино. — Спб.: Петрополис, 2009. — 402 с.