Panama

Panama, nan fòm long Repiblik Panama^[3] (nan espanyòl : Panamá ak (es) República de Panamá ), se yon peyi 75 420 km² jeyografikman ki fè pati Amerik Santral.

Repiblik Panama

(detay) (detay)
deviz nasyonal im nasyonal	Pro Mundi Beneficio (Pou benefis nan mond lan) Himno Istmeño
lang jantile	(espanyòl) es Panameyen
fizo orè : UTC -5
istwa
endepandans	de Kolonbi 3 novanm 1903
politik
gouvènman  - Prezidan Repiblik Panama	Repiblik Laurentino Cortizo
kapital	Panama
pi gwo vil	Panama
divizyon
vwazen
òganizasyon
jewografi
sipèfisi (km²) dlo (%) frontiè (km) còt (km) pli ro (m) pli ba (m)	75420 (118) 1,4 %[1] Kolonbi Kanal Panama
ekonomi
monnen  - divizyon	Balboa (PAB) Dola ameriken (USD) Bitkwen (BTC)
PEB  - total (US)  - pa ab. (US)	2022 70.492 de $ + 10,82 % [2] (83yèm) 36 084,791 $ + 12,75 %[2] />
endis yo  - EDI  - EPI
demografi
popilasyon (ab.) dansite (ab./km²) lavi (zan) ne (‰) mòtalite (‰) mòtalite timoun (‰) alfabèt (%) an vil (%)	4285850 (130) /* estimasyon [[2020[1]]]
endèks
kòd
kòd ISO
endikatif yo  - entènet  - telefonik  - radyofonik	..pa +507
nòt

Akòz pozisyon patikilye li sou Istm Panama, li okipe yon pozisyon transkontinantal ki fòme junction ak Amerik di Sid. Nan lwès, Panama fwontyè Kosta Rika alòske nan lès, li pataje fwontyè a ak Kolonbi, kote li te yon fwa yon pati nan ansyen Gwo Kolonbi. Peyi a gen 4,285,850 an 2020, sa ki fè li dezyèm peyi ki gen mwens popilasyon nan Amerik Santral devan sèlman ti peyi Beliz. Kanal ki gen menm non an, Kanal Panama, ansyen Etazini Amerik, se jodi a yon gwo sous finansman pou eta Panama. Youn nan spesifik peyi a sou nivo politik la se ke li te abandone gen yon lame pwisan^[4] pou benefis pwoteksyon anviwònman li; li se peyi ki gen pi gwo pwopòsyon ki kouvri pa Pak natirèl.

Istwa

Endepandans an 1903: Repiblik Panama

Pandan Kolonbi te plonje nan lagè sivil la, endepandantis yo ki te sipòte pa Etazini te deklare Endepandans panama kont Kolonbi nan 3 novanm 1903. Bato lagè Ameriken ankre nan kòt la entèdi nenpòt entèvansyon pa lame Kolonbyen an. Nan 18 novanm 1903, nan New York, Trete Hay-Bunau-Varilla te siyen, ki fè Panama tounen yon pwotektè^[5].

Lèzetazini resevwa yon bann 10 mil (16,1 km) lajè sou tou de bò fiti kanal la, pou konstriksyon li ak fonksyone pou tout tan. Souverènte nan Zòn Kanal la se nan men yo, ak Panama "eskli nan egzèsis dwa souveren sa yo, pouvwa oswa otorite." Yo tou akòde yon dwa pèmanan nan entèvansyon nan zafè entèn Panama, ak posibilite pou entèvansyon militè nan ka yon vyolasyon nan lòd piblik. Paragraf sa a te pran fòs lalwa lè yo te mete l nan Konstitisyon an, ki te pibliye nan 20 fevriye 1904, epi ki te ekri ak patisipasyon konsil Ameriken William I. Buchanan. Kanal Panama (ki te kòmanse konstriksyon an 1881 sou lidèchip Ferdinand de Lesseps men li te abandone an 1888, apre lanmò 20,000), inogire nan 1914^[5]. An Frans, konstriksyon sa a te bay yon eskandal politik ak finansye. Anpil ajitasyon sosyal ak politik te ajite repiblik sa a ki te fè eksperyans rejim plis oswa mwens otoritè. Anpil franse (Gwadloup ak Matinik) te patisipe nan konstriksyon Kanal Panama. Yo pran rasin nan peyi a.

Jiska 1999, Etazini te gen baz militè toupre kanal la. Baz sa yo te itilize pou lanse operasyon ekstèn kont gouvènman goch nan Amerik Latin nan pandan Gè Fwad la epi pou reprime mouvman pwotestasyon sosyal nan peyi a^[6].

Politik ak adminstrasyon

Panama se yon repiblik prezidansyèl. Vòt yo akòde pou tout sitwayen ki gen plis pase dizwitan^[7]. Li pa obligatwa pou vote.

Prezidan Repiblik la, manm palman an ansanm ak vis-prezidan yo eli pa vòt inivèsèl dirèk pou yon peryòd senkan.

Prezidan aktyèl Repiblik Panama a se Laurentino Cortizo.

Se Prezidan ki nonmen manm gouvènman an. Palman an se unikameral, se sèlman yon Asanble Nasyonal.

Kòm pou otorite jidisyè, dis jij fè Lakou Siprèm Jistis la pou yon peryòd, fwa sa a, nan dizan. Pouvwa lejislatif se sèlman yon chanm egzèse, renouvle chak senk ane. Li gen 72 plas. Peyi a divize an dis pwovens, twa teritwa endijèn ak 74 minisipalite.

Peyi a pa gen yon lame, ak Fòs Defans Panama yo te demoute apre Envazyon Ameriken an desanm 1989 epi yo te ranplase pa yon Fòs piblik travay militè ak lapolis yo asiyen. Akò ki genyen ant Panama ak Etazini rekonèt dwa dènye a pou entèvni inilateralman si netralite oswa sekirite kanal la an danje^[8].

Jewografi

Aks kominikasyon ak transpò

Kanal Panama

Kanal entè-oseyanik long 79,6 km sa a ki travèse peyi a, soti nan nò rive nan sid, pèmèt ou ale nan bato soti nan Oseyan Atlantik la atravè lanmè Karayib la nan ' Oseyan Pasifik ak vis vèrsa, san yo pa kontourne Amerik di Sid atravè Tierra del Fuego nan sid Chili. Li ofri konsiderab ekonomi tan pou transpòtè maritim, ak vwayaj la dire uit a dis èdtan. Kanal sa a se twa seri kadna:

• kadna Miraflores ki gen de chanm ranvèse;
• kadna Pedro Miguel ki gen yon sèl chanm;
• Lake Gatún kadna ki gen twa chanm inegal.

Konstriksyon kanal la te kòmanse an 1881. Lè sa a, pwojè a se te yon inisyativ fransè apre siksè Canal Suez la.
An 1888, travay sispann akòz pwoblèm finansyè Compagnie Universelle ki te opere kanal la. .
Se sèlman an 1914, apre travay yo te rekòmanse an 1904, kanal la te kapab louvri. Premye bato ki te pase nan kanal la se te SS Ancon.

Lè sa a, Lèzetazini te eksplwate dwa kanal yo, sou yon zon dis kilomèt lajè sou chak bò wout kanal la, ak Trete Panama , e sa a. , malgre endepandans Panama te siyen ak Kolonbi an 1903. An reyalite, travay la te rekòmanse gras ak presyon Ameriken ki te kontribiye tou nan revòlt Panama kont menm Kolonbi a.

An 1978, Panama te reprann kontwòl konsesyon an gras ak plizyè entèvansyon jeneral sou pouvwa a, Omar Torrijos.

Railway

Sèl liy tren ki egziste nan Panama se liy Panama Canal Railway Company ki kouri sou kanal pò Balboa rive pò Colon.

Rezo wout

Otowout Trans-Ameriken ki travèse peyi a sou tout longè li se kolòn vètebral peyi a kote yo grefe wout segondè ki ale swa nan Nò oswa nan Sid. Tarred sou tout longè li, li se sepandan nan kèk kote nan move kondisyon. Gwo travay ap fèt pou kreye yon liy 2x2 sou tout longè li.

• Wout Panama City rive Santiago an bon kondisyon, ebyen gwo travay ap fèt.
• Li pa posib pou rive nan Kolonbi sou wout.

Rezo wout segondè a nan move kondisyon oswa san pave.

Demografik

Evolisyon demografi ant 1961 ak 2003 (chif ki soti nan FAO, 2005). Popilasyon an plizyè milye moun.

Peyi a te gen 3,657,024 nan ane 2015, ki anviwon 1,426 ap viv nan kapital la li menm.

Nan 2015, to kwasans anyèl la te 1.32%, (1.463% nan 2010), to nesans la te 18.32 pou chak 1000 (19.17 nan 2010) ak to mòtalite a te 4.81 pou chak 1000 (4.62 an 2010).

Popilasyon Panama a soti prensipalman nan Kolonizasyon Panyòl, esklav ki soti nan Lafrik Sub-Saharan ak pèp endijèn, dènye yo se rezilta yon kwazman. Popilasyon Panama a trè melanje: 72% nan popilasyon Panama a se ras mixte. Nwa reprezante 9% popilasyon an. 13% nan popilasyon an se Ameriken natif natal ak 6% nan popilasyon an se Blan, prensipal tribi endijèn nan Panama yo se Guaymí (Ngäbe) , Kuna, Emberá ak lòt tribi minorite yo.

Relijyon

Relijyon nan Panama^[9]

Relijyon	Pousantaj
Katolisis	70%
Protestantis	19%
San relijyon	7%
Lòt lafwa	4%

Konsènan relijyon, libète adorasyon egziste nan Panama. Pifò Panamayen yo se Katolik. Sepandan, akòz popilasyon divès peyi a, gen anpil legliz, tanp, sinagòg ak moske.

An 2019, Joune Mondyal la Jèn yo yo te fèt nan peyi sa a^[10].

Referans

1. (en) « The World Factbook — Central Intelligence Agency », sur www.cia.gov (consulté le 25 avril 2018).
2. www.imf.org 2022.
3. Otograf non peyi a varye an franse: nou jwenn non yo tou Panama ak Repiblik. nan Panama , men tou repiblik of Panamá (Robert de non pwòp).
4. (es) « Congreso Decide Abolir Ejército En Panamá ».
5. Hernando Calvo Ospina, « Panamá, yon kanal a tout pri », Le Monde Diplomatique,‎ 1^e novanm 2003.
6. Allan Popelard, « Devlopman iben ki fèt pou kapital etranje », Le Monde Diplomatique,‎ jiyè 2015.
7. Konstitisyon Repiblik Panama, Tit IV Dwa Politik, Chapit I Sitwayènte, atik 131, 'Èske sitwayen Repiblik la se tout Panamayen. ki gen plis pase dizwitan san distenksyon sèks”.
8. Aux frontières du plan Colombie, Hernando Calvo Ospina, février 2005
9. (en) Relijyon nan Amerik Latin: Chanjman toupatou nan yon rejyon istorikman katolik, 13 novanm 2014.
10. « Panama, "sant mond lan" pou pwochen JMJ la », 31 jiyè 2016 (ISSN -6056&lang=fr 0242 -6056).

Lyen deyò

Sou lòt pwojè yo :

Panama, sou Wikimedia Commons

Panama, sou Wiktionnaire
• Panama, sou Wikinews
• Panama, sou Wikivoyage

• (espanyòl) es Site officiel de la Présidence du Panama
• (espanyòl) es (angle) en Site officiel touristique du Panama
• (espanyòl) es (franse) fr Site de l'ambassade du Panama en France