Chili
From Wikipedia, the free encyclopedia
Chili, ofisyèlman Repiblik Chili,[9] se yon peyi souvren ki sitiye nan ekstrèm sid Amerik disid. Li adopte yon fòm gouvènman repibliken, demokratik, inite, ak prezidansyèl.[10] Kapital li ak vil ki pi peple se Santyago. Avèk yon longè ki depase 4 300 kilomèt soti nan nò pou ale nan sid, li se peyi ki pi long nan mond lan.[11][12]
| |||||
| deviz nasyonal im nasyonal |
Por la razón o la fuerza (Pa rezon oswa pa fòs) Dulce patria, recibe los votos (Chè peyi, aksepte volonte nou) | ||||
| lang jantile |
panyòl Chilyen | ||||
.svg) fizo orè : UTC -4 | |||||
| istwa | |||||
| endepandans - Deklarasyon endepandans |
de Espay 12 fevriye 1818 | ||||
| politik | |||||
| gouvènman - Repiblik prezidansyèl |
repiblik Gabriel Boric | ||||
| kapital | Santyago | ||||
| pi gwo vil | Santyago | ||||
.svg) | |||||
| divizyon tip : Rejyon | |||||
| Arica ak Parinacota, Tarapacá, Antofagasta, Atacama, Coquimbo, Valparaíso, , Metwopoliten Santiago, O'Higgins, Maule, Ñuble, Bío bío, Aracaucanía, Los Ríos, Los Lagos, Aysén, Magallanes | |||||
| vwazen | Pewou,Bolivi, Ajantin | ||||
| òganizasyon | ONI, OEA | ||||
| jewografi | |||||
| sipèfisi (km²) dlo (%) frontiè (km) còt (km) pli ro (m) pli ba (m) |
756 096 (38yèm) 755 276 1,07 7801 6435 Nevado Ojos del Salado 6 893 Oseyan Pasifik 0 | ||||
 | |||||
| ekonomi | |||||
| monnen - divizyon |
Chilean peso (CLP)100 centavos nan sikilasyon jiska 1983[1] | ||||
| PEB - total (US) - pa ab. (US) |
2024 USD 333 760 milyon [2] (41) USD 16 616 [2] (51) | ||||
| endis yo - EDI - EPI |
0,860 [3] (44) 2022 | ||||
| demografi | |||||
| popilasyon (ab.) dansite (ab./km²) lavi (zan) ne (‰) mòtalite (‰) mòtalite timoun (‰) alfabèt (%) an vil (%) |
17 574 003 (65yèm) 2017 26,57 80,33 [4] 2020 11,99[5] 2020 6,35 [6] 2020 8,8 (Gason) - 7,6 (Fanm) 95,8 2002 88,1[7] 2023 | ||||
| endèks | |||||
| kòd | |||||
| kòd ISO | CHL, CL | ||||
| endikatif yo - entènet - telefonik - radyofonik |
.cl | ||||
| nòt | |||||
Chili gen twa zòn jewografik.[13] Premye a se Chili kontinantal, ki gen ladan yon teren sou kòt lwès Kòn Sid la, ki pwolonje ant paralèl 17°29′57″ S ak 56°32′12″ S, prensipalman soti nan kòt sidès Oseyan Pasifik la rive nan pi wo somè nan chèn montay And yo. Li gen yon longè 4270 km,[14] yon lajè maksimòm 445 km nan 52°21′ S ak yon minimòm 90 km nan 31°37′ S. Li gen pou vwazen Pewou nan nò, Bolivi nan nòdwès, ak Ajantin nan bò solèy leve, totalize 7801 km fwontyè tè,[15] epi li gen pasaj Drake nan sid la. Dezyèm zòn nan, Chili zile, gen ladann yon seri zile vòlkanik nan sid Oseyan Pasifik la: achipèl Juan Fernández ak zile Desventuradas yo, ki fè pati Amerik disid, ansanm ak zile Salas ak Gómez ak zile Pak, ki sitiye nan limit triyang Polinezi a, ki fè pati Oseyanik. Twazyèm zòn nan, Teritwa Antatik Chili a, se yon pati nan kontinan Antatik[16] la ki gen yon zòn 1 250 257,6 km²[17], ant meridyen 53° O ak 90° O,[16] kote Ajantin ak Wayòm Ini fè reklamasyon tou,[18] ki pwolonje jiska Pòl Sid la, men ki sijè a sa ki prevwa nan Trete Antatik la, ke Chili siyen tou.[19] Paske de sa yo, Chili konsidere kòm yon peyi trikonental.[13]
Li gen yon kòt ki mezire 6 435 km longè[20] epi li egzèse dwa eksklizif, reklamasyon divès degre, ak souverènte sou espas maritim li, yo rele Lanmè chilèn nan.[21] Sa a gen ladan kat zòn:[22] lanmè teritoryal (120 827 km²), zòn kontig (131 669 km²), zòn ekonomik eksklizif (3 681 989 km²), ak plato kontinantal (161 338 km²).[20]
Chili gen yon endis devlopman imen "trè wo", e ak yon nòt EDI 0,860, li konsidere kòm peyi ki pi devlope nan Amerik Latin nan (osi byen ke twazyèm pi devlope nan Amerik la apre Kanada ak Etazini).[23][24] Li karakterize pa yon ekonomi solid, yon demokrasi estab, ak nivo pwogrè sosyal ki wo konpare ak rès rejyon an.[25] Li klase kòm yon peyi ki gen revni wo dapre Bank Mondyal la.[26] Preske 20 milyon abitan li yo gen mwayèn nan endis alfabetizasyon, kwasans ekonomik,[27] esperans lavi,[28] kalite lavi,[29] globalizasyon,[30] ak PIB pou chak moun[31] ki pami pi wo nan kontinan an.
Istwa
Chili pre-ispanik
Rèst arkeolojik ki pi ansyen nan Chili yo te jwenn nan Monte Verde (rejyon Los Lagos)[32], anviwon ane 12 800 anvan Jezi Kris (av. J.-K.),[33] nan fen Paleolitik Siperyè a, sa ki fè li vin premye kote abitan yo te ye nan Amerik la.[34] Nan epòk sa a, kilti Chinchorro te make istwa, li te devlope nan nò peyi a ant ane 5000 ak 1700 av. J.-K.[35], e li te premye kilti nan mond lan ki te momifye mò yo atifisyèlman.[36]
Popilasyon Chili preispanik la te ogmante soti nan kèk milye paleo-endyen nan 7yèm milenè av. J.-K. a rive nan anviwon 1 200 000 endijèn nan 16yèm syèk la.[37] Nan epòk sa a, peyi a te okipe pa diferan kilti aborijèn ki te òganize nan bann longitidinal, ki te menm travèse chèn montay Andes yo pou rive nan oseyan Atlantik la.
Nan nò peyi a, Aymara yo, Atacameños yo, ak Diaguitas yo te etabli depi 11yèm syèk la kilti agrikòl ki te gen gwo enfliyans soti nan Anpi Inca a. Depi fen 15yèm syèk la, anpi sa a te domine mwatye nò Chili jiska Rivyè Maule[38] epi li te etabli de "wamanis" oswa pwovens: Elki ak Chili.[39] Sou kot nò ak santral yo, moun Chango yo te abite. Nan sid Rivyè Aconcagua, diferan gwoup Mapuche yo te enstale; yo te fè agrikilti ak elvaj, epi yo reprezante gwoup endijèn ki pi enpòtan nan peyi a. Nan kanal Patagoni yo, chasè-pesè ki sèvi ak kannòt tankou Chonos, Kawésqar, ak Yagan yo te rete; pandan ke nan savann Patagoni a, te gen nomad terès tankou Aónikenk ak Selknam yo.[40][41] Nan zile Paskwa, kilti polinezyen Rapanui te devlope, men li prèske disparèt nan mitan 19yèm syèk la.[42][43]
| Chili pre-ispanik | |||||||||
| |||||||||
Domèn Panyòl
Nan novanm 1520, Fernand Magellan te premye eksploratè Ewopeyen ki rekonèt teritwa aktyèl Chili lè li te travèse etwat ki pote non li.[44]
An 1535, konkistatè panyòl yo te eseye etabli yo nan tè yo te rele valle de Chile apre yo te fin konkeri Anpi Inka a. Premye ekspedisyon an, ki te dirije pa Diego de Almagro, te echwe.[45] Pedro de Valdivia te fè yon lòt tantativ pou konkeri tè ki nan sid kontinan an lè li te travèse dezè Atacama an 1540. Valdivia te fonde plizyè lokalite[46] — premye ak prensipal la te Santiago de Nueva Extremadura, sou 12 fevriye 1541 — lè li te pran avantaj sou yon sant administrasyon ak seremoni inka ki te nan sa ki jodi a se Plaza de Armas nan vil la.[47][48] Apre sa, Valdivia te lanse yon kanpay militè nan direksyon tè ki pi nan sid la, kote li te mouri nan yon anbiskad ke toqui Lautaro te òganize, sa ki te kòmanse Lagè Arauco lè yo te konfwonte tribi mapuche yo. Batay sa a, Alonso de Ercilla te rakonte premye pati li nan La Araucana (1569), li te dire pandan twa syèk, menm si te gen peryòd lapè gras ak parlamentos yo — tankou sa ki te fèt nan Quilín,[49] ki te etabli yon limit ant gouvènman kolonyal la ak tribi endijèn yo bò Rivyè Biobío an 1641, sa ki te bay non nan zòn yo rele La Frontera. [50]
Kapitenri Jeneral Chili a, ki te rele okòmansman Nueva Extremadura[47][51] epi pita Reino de Chile,[52][53][54][55] te youn nan posyon ki pi sid nan Anpi panyòl la. Akòz pozisyon li ki lwen gwo sant yo ak wout komès enperyal yo, ansanm ak konfli ak mapuche yo, Chili te yon kapitenri ki depann sou Virreinato del Perú. Ekonomi li te fèt pou founi virenato sa a ak matyè premyè — tankou kwi, grès ak ble [49][56] — epi pou soutni panyòl yo ki te viv nan teritwa chilyen an.
| Domèn Panyòl | |||||||||
| |||||||||
.jpg)
Endepandans peyi Espay
Nan kad operasyon konjèn Hispano-Ameriken an, pwosesis emansipasyon Chili a te kòmanse avèk etabli Premye Janta Nasyonal Gouvènman an nan dat 18 septanm 1810, aprè wa Fernando VII te arete nan Espay pa Napoléon Bonaparte (nan Premye Anpi franse a). Se konsa peryòd Patria Vyej la te kòmanse, kote lidè José Miguel Carrera te fèk parèt, epi li te dire jouk batay Rancagua an 1814, lè twoup Lame Reyèl Chili yo te repran teritwa a. Pandan etap Patria Vyej sa a, gouvènman chilyen an te voye yon Ekspedisyon Oksilyatè Chilèn bay Pwovens Ini Río de la Plata ant 1811 ak 1813 pou asire endepandans Ajantin. Lame reyèl la te answit atake nan Lagè Zap pa geriya patriyòt Manuel Rodríguez.
Twoup endepandantis Chili yo, ki te refiyye nan vil Mendoza, te fòme ansanm ak moun Río de la Plata (ki se Ajantin jodi a) Lame Andes la, ki te kòmande pa José de San Martín. Apre viktwa nan batay Chacabuco sou 12 fevriye 1817, etap Patria Nouvo la te kòmanse. Endepandans Chili te deklare nan premye anivèsè batay sa a, sou gouvènman Direktè Siprèm Bernardo O'Higgins, epi li te fèk konfime apre batay Maipú sou 5 avril 1818 pa Lame Ini Liberatè Chili. Pandan dezyèm etap sa a, endepandans definitif la te reyalize gras a Premye Eskwad Nasyonal Chili, ki te dirije pa amiral ekosè ki te vin chilyen Thomas Cochrane nan Pran Valdivia, anvan li konsantre sou defèt flòt Anpi Panyòl la nan Pasifik la. Bernardo O'Higgins te yon fwa konsidere pou elaji Chili lè l libere Filipin yo soti nan Espay epi enkòpore zile yo, yon plan li te konfye ofisye naval Thomas Cochrane nan yon lèt dat 12 novanm 1821, kote li te eksprime entansyon l pou konkeri Guayaquil, Zile Galapagos ak Filipin.[57] Apre sa, gouvènman chilyen an te voye yon Ekspedisyon Liberatè pou Pewou anba kòmand San Martín, objektif li se te libere sant Anpi Panyòl la nan Amerik disid.
| Endepandans Chili | |||||||||
| |||||||||
Fòmasyon repiblik la
O'Higgins te kòmanse yon peryòd refòm ki te pwovoke mekontantman nan gwo pati oligachi a, sa ki te lakòz li abdiske an 1823.[58] Menm ane sa a, atravè Konstitisyon an,[59] esklavaj te aboli nan Chili. Pandan sèt ane ki vin apre, yon seri pwosesis te vize òganize nouvo peyi a. Apre plizyè esè konstitisyonèl ak viktwa konsèvatè yo nan Revolisyon 1829, yon peryòd estabilite te kòmanse ak sa yo rele Repiblik Konsèvatè, ki te gen minis Diego Portales kòm figi prensipal, li menm ki te poze baz òganizasyon peyi a ak Konstitisyon 1833.[60]
Chili te kòmanse elaji teritwa li epi fikse fwontyè li yo. Gras a konkeri Chiloé ak trete Tantauco, achipèl Chiloé te antre nan peyi a an 1826.[61] Ekonomi an te monte anpil akòz dekouvèt min ajan Chañarcillo ak komès k ap grandi nan pò Valparaíso,[62] sa ki te mennen nan yon konfli pou sipremasi nan lanmè Pasifik Sid la ak Pewou. Fòmasyon Konfederasyon Pewou-Bolivi te konsidere kòm yon menas pou estabilite peyi a, epi Portales te deklare lagè, ki te fini ak viktwa Lame Ini Restoratè an 1839 ak disolisyon Konfederasyon an. An menm tan, yo te eseye ranfòse souverènte nan sid Chili, entansifye penetrasyon nan Araucanía ak kolonizasyon Llanquihue ak imigran alman.[63] Pa fondasyon fò Bulnes, rejyon Magallanes te antre nan peyi a an 1843,[63] pandan zòn Antofagasta (ki te teritwa bolivyen lè sa a) ak Aysén te kòmanse peple. Ant 1865 ak 1866, Chili te nan lagè kont Espay. An 1871, yon amnisti te siyen, epi an 1883, Trete Lapè ak Amitie ant tou de nasyon yo te siyen.
An fevriye 1878, Bolivi te vyole Trete 1874 lè li etabli taks pa akò sou Konpayi Salpèt ak Tren Antofagasta (CSFA), sa ki te mete validite trete a ak limit fwontyè yo an danje. Chili te pwoteste kont ogmantasyon taks sa a epi mande pou yo soumèt diskisyon an nan yon abitraj, men gouvènman bolivyen an, ki te dirije pa Hilarión Daza, te konsidere ke pwoblèm nan te sèlman sijè a jiridiksyon tribinal bolivyen yo. Pita, Daza te anile lisans konpayi chilyen an, konfiske byen li yo epi mete yo nan vann piblik. Jou vann lan, 14 fevriye 1879, okipasyon chilyen Antofagasta te fèt san gwo rezistans, passe majorite moun ki te abite la te se minè chilyen. An 1873, trete Alyans Defansif Pewou-Bolivi te siyen.[64] Devan refi kontinyèl Pewou pou deklare netralite apre demann repete Chili, Chili te finalman deklare lagè a tou de peyi yo sou 5 avril 1879, ofisyèlman kòmanse Lagè Pasifik la, pi gwo lagè nan istwa peyi a,[65] epi Pewou te aktive alyans sekrè li yo jou apre. Konfli a te fini an 1884 ak viktwa Chili, siyati Trete Ancón ak Pewou ak pakte Trev ak Bolivi.[66] Apre lagè a, Chili te pran kontwòl depatman Litoral Bolivi a ak pwovens pewouvyen Tarapacá, Arica, ak Tacna (dènye a jiska 1929), epi rezoud pifò pwoblèm fwontyè li yo ak Ajantin nan Patagoni an 1881 ak Puna de Atacama an 1898.[67] Ant 1861 ak 1883, Chili te fè Okipasyon Araucanía a,[68] epi an 1888, zile Rapa Nui te anekte. [69]
| Fòmasyon repiblik la | |||||||||
| |||||||||
Premye mwatye 20yèm syèk
An 1891, konfli ant prezidan José Manuel Balmaceda ak Kongrè Nasyonal la te debouche sou yon gè sivil[70] kote palmantè yo te genyen epi yo te enstale Repiblik Palmantè a. Kòm rezilta, Balmaceda te komèt swisid.[71] Malgre devlopman ekonomik la, peryòd sa a te karakterize pa enstabilite politik ak aparisyon mouvman proletarya a, ke yo te rele "kesyon sosyal la", ki te koze pa move distribisyon richès la ak divès pwoblèm ki t ap afekte klas popilè yo.[72][73]
Nan lane 1920, apre plizyè ane kote oligachi a te domine, yo te eli Arturo Alessandri, ki te vin yon pon pwovizwa ant "canalla dorada" (elit la) ak "chusma querída" (mas popilè yo), jan li te konn rele yo.[74][75] Sitiyasyon an te vin pi grav epi sa te mennen Alessandri pou l bay demisyon li de fwa. Malgre tout bagay, li te rive pibliye Konstitisyon 1925 la, ki te bay nesans ak Repiblik Prezidansyèl la.[75]
Carlos Ibáñez del Campo te eli an 1927 ak gwo sipò popilè, men konsekans Premyè Gè mondyal la, kote peyi a te rete net, move politik ekonomik ak kriz mondyal Gwo Depresyon an te detwi richès ki te soti nan eksplozyon salpèt la, sa ki te lakòz yon gwo kriz ekonomik.[76] Nan mwens pase twa zan, PIB peyi a te desann mwatye, epi Chili te vin youn nan peyi ki te pi afekte nan kriz mondyal la.[77] Ibáñez te demisyone an 1931, e enstabilite politik la te vin pi grav ak yon koudeta ki te mennen nan kreyasyon kout tan Repiblik Sosyalis Chili a, anvan Alessandri te repran pouvwa a epi te refè ekonomi an. Men sa pa t anpeche tansyon ant pati politik yo. Kriz politik la te tounen tou yon kriz sosyal, kote nouvo gwoup sosyal yo te mande chanjman nan fason pou panse ak òganize peyi a.[76]
Nan kontèks sa a, radikal Pedro Aguirre Cerda te eli prezidan an 1938 sou yon alyans kont gouvènman elit tradisyonèl yo. Li te kòmanse peryòd yo rele "gouvènman radikal yo." Pandan manda li, li te pote anpil chanjman, sitou nan domèn ekonomik, ankouraje endistriyalizasyon peyi a atravè Kòporasyon Devlopman Pwodiksyon (CORFO) an, ki te kreye ansanm ak Kòporasyon Rekonstriksyon ak Sekou[78] a apre tranblemanntè 1939 la nan Chillán, ki te pi devastatè nan istwa Chili.[79] Anplis, gouvènman li a te mete plis aksan sou pwoblèm sosyal yo epi li te deklare reklamasyon Chili sou Teritwa Antatik la.[16] Siksesè li, Juan Antonio Ríos, te gen opozisyon ak presyon Etazini pandan Dezyèm Gè mondyal la pou l deklare lagè kont Eks la, ak ki li te kase relasyon diplomatik an 1943. An 1945, Chili te deklare lagè kont Japon[80] epi li te vin youn nan 51 peyi fondatè ONI a.[81]
Aprè li te jwenn sipò Pati Kominis la, radikal Gabriel González Videla te eli prezidan an 1946. Sepandan, lè Lagè Fwad la te kòmanse, Chili te rale bò blòk Lwès la, sa ki te lakòz entèdiksyon kominis yo atravè "Lwa Madichon" an nan mwa septanm 1948.
An 1952, Carlos Ibáñez del Campo te reeli prezidan, apre yon gwo mekontantman popilasyon an ak pati politik yo ak premye patisipasyon fanm nan eleksyon prezidansyèl yo. Men, pandan manda li a, popilarite li te diminye akòz difikilte nan aplikasyon pwogram nasyonalis popilis li a. [82][83]
| Premye mwatye 20yèm syèk | |||||||||
| |||||||||
.jpg)
Tansyon politik yo
Retounen nan demokrasi
Jewografi
Galri foto
Vilaj San Pedro de Atacama
Glasye BeagleChannel
Pak nasyonal Conguillío
Referans
Lyen deyò
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.