Tupiske rěče su jedna z najdale rozšěrjenych indigenychrěčnych swójbow w nižinje na wuchodźe Južneje Ameriki. K jich rozšěrjenskim kónčinam słušeja abo słušachu wulke dźěle Brazilskeje, Paraguay, wuchodna Boliwiska, Francoska Guayana, dźěle sewjerneje Argentinskeje ale tež nakromne kónčiny w sewjerowuchodźe Peruwa a w juhowuchodźe Kolumbiskeje. Tupiske rěče so tučasnje wot wjele milionow ludźi rěča, při čimž rozšěrjenje jednotliwych hałuzow a rěčow je pak jara njerunostajne. Z wotstawkom najdalšo rozšěrjena hałuza der Tupiskich rěčow su Tupi-Guaraniske rěče. Mjeztym zo k tutej hałuzy słušaca paraguayiska Guaranišćina ma sama ca. 4 milionow rěčnikow, wučinja ličba rěčnikow wšěch wostatnych rěčow hromadźe mjeńše hač 200.000, a mnoholičbne tutych rěčow su wot wotemrěća pohrožene.
Rozšěrjenske kónčiny Tupi-Guaraniskich rěčow (rosa) a wostatnych Tupiskich rěčow (wioletnje) ale tež wěrjepodobne něhdyše rozšěrjenske kónčiny rěčow tuteje swójby (šěro-rosa)
Tupiske rěče so do dźesać hałuzow rozrjaduja, z kotrychž Tupi-Guaraniske rěče su z wotstawkom najdalšo rozšěrjene, mjeztym zo někotre druhe jenož jednu abo mało rěčow wobsahuja. Sćěhowaca přehladka naspomni wšě dźensa hišće rěčana abo dosahace dokumentowane wotemrěte rěče z jich dźensnišimi abo něhdyšimi rozšěrjenskimi kónčkami ale tež jich ličbu rěčnikow.[1]
Tupiske rěče
Arikém-hałuza
Karitiána (ca. 200 w Rondônia)
Arikém (wotemrěta, něhdy w Rondônia)
Awetí-hałuza
Awetí (Aueti, Auetö) (ca. 90 w Mato Grosso)
Juruna-hałuza
Juruna (Yuruna, Yudya) (ca. 200 w Mato Grosso; něhdy w Pará)
Xipáya (2 w Pará)
Manitsawá (wotemrěta, něhdy w Mato Grosso)
Mawé-hałuza
Mawé (Maué, Sateré-Mawé) (6.000 w Amaconasu)
Mondé-hałuza
Mondé (małko rěčnikow w Rondônia)
Aruá (małko rěčnikow w Rondônia)
Gavião (Ikõro, Digüt) (ca. 350 w Rondônia)
Suruí (Paitér) (ca. 450 w Rondônia a Mato Grosso)
Cinta-larga (ca. 600 w Mato Grosso a Rondônia)
Zoró (ca. 300 w Mato Grosso)
Mundurukú-hałuza
Mundurukú (ca. 7.000 w Pará a Amaconas)
Kuruáya (5 w Pará)
Puruborá-hałuza
Puruborá (Boruborá) (małke w Rondônia)
Ramaráma-hałuza
Káro (Arara, Urukú, Itogapúk, Ntogapíd, Ramaráma) (ca. 200 w Rondônia)
Chiriguano-narěčny cluster (w Boliwiskej zwjetša [boliwiska] Guaranišćina) (ca. 50.000 w Boliwiskej, ca. 15.000 w Argentinskej, ca. 2.000 w Paraguayju)
Avá (w Paraguayju Guarayu) (w Boliwiskej, Argentinskej, Paraguayju)
Chané-narěč
Tapieté-narěč
Izoceño (w Boliwiskej)
Guayakí (Aché) (ca. 850 w Paraguayju)
[sćěhowace rěčne formy tworja skupinu wusko přiwuznych warietetow, za kotrež njeje žane wosebite nadwopřijeće]
Stara Guaranišćina (w 16. hač 18. lětstotku we wuchodnym Paraguayju a dźensnišej sewjerowuchodnej Argentinskej a Južnej Brazilskej; dźensa pokročowana wot paraguayskeje Guaranišćiny)
Kaiwá (Pãi-Tavyterã) (ca. 10.000 w Paraguayju, ca. 9.000 w Mato Grosso do Sul, ca. 500 w Argentinskej)
Mbyá (ca. 8.000 w Paraguayju, ca. 2.300 w brazilskich zwjazkowych statach Espírito Santo, Rio de Janeiro, São Paulo, Paraná, Santa Catarina a Rio Grande do Sul, ca. 1.000-2.000 w Argentinskej)
Nhandéva (Chiripá) (ca. 4.900 w brazilskich zwjazkowych statach Paraná, São Paulo a Mato Grosso do Sul)
Xetá (nimale wotemrěta, w Paraná)
Podskupina 2
Guarayu (ca. 5.000 w Boliwiskej)
[sćěhowace rěčne formy tworja skupinu wusko přiwuznych warietetow, za kotrež njeje žane wosebite nadwopřijeće]
Sirionó (ca. 500 w Boliwiskej)
Yuqui-Dialekt (ca. 150 w Boliwiskej)
Jorá (Hora) (wotemrěta, něhdy w Boliwiskej)
Podskupina 3
Tupí (wotemrěta, něhdy w pobrjóžnych kónčinach wot São Paulo)
Tupí Austral (Língua Geral Paulista) (něhdy w krajnym znutřkownym wot São Paulo a wostatneje južneje Brazilskeje)
Tupinambá (wotemrěta, něhdy w brazilskich pobrjóžnych kónčinach wot Rio de Janeiro hač Pará)
Nheengatú (Língua Geral Amazônica) (ca. 3.000 w Amaconasu; něhdy podłu wobchadnych pućow w cyłej rumnosći Amaconasa)
Kokáma/Omáwa
Kokáma (najskerje znajmjeńša 2.000 w Peruwje, ca. 50 w Amaconasu, ca. 20 w Kolumbiskej)
Omáwa (wotemrěta)
Kokamíya (małko rěčnikow w Peruwje)
Podskupina 4
Avá (Canoeiro) (ca. 100 w Tocantins)
Akwáwa-narěčny cluster
Asuriní do Tocantins (Asuriní do Trocará) (ca. 200 w Pará)
Suruí do Tocantins (Suruí do Pará) (ca. 150 w Pará)
Parakanã (ca. 350 w Pará)
Tapirapé (ca. 200-350 w Mato Grosso)
Tenetehára-narěčny cluster
Guajajára (ca. 10.000 w Maranhão)
Tembé (ca. 100-200 w Maranhão a Pará)
Podskupina 5
Araweté [doskónčna klasifikacija hišće njeje wěsta] (ca. 200 w Pará)
Asuriní do Xingu (ca. 70 w Pará)
Kayabí (ca. 800 w Mato Grosso a Pará)
Podskupina 6
Apiaká (ličba rěčnikow njeje znata, w Mato Grosso)
Žórła za klasifikaciju a ličby rěčnikow: Aryon D. Rodrigues: Tupí, w: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999, S. 107-110; ale tež specielnje ta Tupi-Guaraniske rěče: Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, ibid., S. 125-133.
Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. - Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999. - ISBN 0-521-57021-2. - (Cambridge language surveys), S. 125-163.
Aryon D. Rodrigues: Tupí, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. - Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999. - ISBN 0-521-57021-2. - (Cambridge language surveys), S. 107-124.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
