rěč From Wikipedia, the free encyclopedia
Guaranišćina (němsce Guaraní [gwaɾaˈni], swójske mjeno: avañe'ẽ [aʋãɲẽˈʔẽ]) je rěč, kotraž so w Paraguayju, w sewjernej Argentinskej, dźělach Boliwiskeje a w juhozapadnej Brazilskej rěči. Słuša k tupi-guaraniskim rěčam.
| wurjekowanje mjena | [aʋãɲẽˈʔẽ] | |
| kraje | Paraguay, Argentinska, Boliwiska, Brazilska | |
| rěčnicy | 4 do 5 milionow | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | Tupiske rěče
| |
| družina pisma | Alfabet guaranišćiny (łaćonski alfabet) | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | Paraguay Boliwiska | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
gn | |
| ISO 639-2: |
grn, sai | |
| ISO 639-3 (SIL): |
GUG, GUN, GUI, GRW | |
| komentar | ||
| 1po słowje wuznamjenja čłowjeska rěč (kaž tež runa simi za kečuašćinu) | ||
| karta | ||
 | ||
| Rozšěrjenje guaranišćiny
Bruny: W Paraguayju Čerwjeny: Kraje w kotrychž so guaranišćina rěči | ||
| wikipedija | ||
Guaranašćina ma někak štyri do pjeć milionow rěčnikow. Najwyše trochowanja wuchadźa wot hač do sydom milionow, při čimž liča so tež wosoby, kiž maja jenož snadne znajomosće guaranišćiny, štož so na přikład z wobydlerjemi paraguayskich městow často stawa.
W němskej rěči, ale tež w serbšćinje, su někotre słowa, kotrež wotpowěduja guaraniskim słowam abo kotrež su jim jara podobne. Tute słowa přińdźechu přez španišćinu a portugalšćinu do němčiny, a pochadźeja pak z narěčow guaranišćiny, kotrež so w Paraguayju, Argentinskej, Boliwiskej abo Brazilskej rěčachu, pak z wusko přiwuzneje tupišćiny, na přikład: kapybara, jaguar, jaguarundi, tapir, ananas, maniok, marakas, marakuja, nandu a piranja.
Guaranišćina je so hižo za čas španiskeje kolonialneje doby wužiwała jako spisomna rěč za křesćanske misionowanje. Jezuitowy stat, kotryž bě wosebje dźěl dźensnišeho wuchodneho Paraguayja a dźensnišeje argentinskeje prowincy Misiones wopřijimał, spěchowaše guaranišćinu, dokelž jezuića běchu připućowanje běłych sydlerjow jara wobmjezowali a guaranišćinu jako ekskluziwnu rěču wužiwali. We swětnej prowincy Paraguay wokoło Asuncióna pak wostawaše guaranišćina drje dominowaca wobchadna rěč wobydlerstwa, dokelž bě čisło sydlerjow španiskeho pochada poměrnje małe a so tući z domoródnymi měšachu, hamtska rěč pak bě tam ekskluziwnje španišćina, kotraž rěčanu guaranišćinu we wjelorakim nastupanju wobwliwowaše. Z kóncom jezuitskich redukcijow w lěta 1767 je guaranišćina tež tam swoju wosebitu poziciju zhubiła.
Tež w njewotwisnym Paraguayju wostawaše španišćina ekskluziwna hamtska rěč. Mějachu drje guaranišćinu za wažne kulturelne znamjo paraguayiskeje nacije, jeje wužiwanje pak wostawaše na ertnym wužiću a na literaturje předewšěm folkloristiskeho charaktera wobmjezowana.
Hakle w nowej dobje so w Paraguayju započa, guaranišćinu tež w kubłanju a jako hamtsku rěču wužiwać a rozdźělne wužiwane prawopisne systemy k do dalokeje měry fonetiskej ortografiji zjednotnjeć.
Z wotstawkom najdale rozšěrjena warjeteta guaranišćiny je paraguayska guaranišćina [gug], kotraž je z rěče znajmjeńša zdźěla španisce akulturěrowanych wobydlerjow kolonialneje swětneje prowincy Paraguayja kaž tež jezuitoweho stata wuchadźała a tohodla wšelakore španiske wliwy pokazuje. Ma (po SIL) 4,6 milionow kulturelnje mesticiskich rěčnikow. Paraguayska guaranišćina je so prjedy tež w argentinskich prowincomaj Misiones a Corrientes a přimjeznych regionach Brazilskeje rěčała, je tam pak dźensa w domoródnym wobydlerstwje do dalokeje měry wot španišćiny resp. portugalšćiny wutłóčena. Dla připućowanja z Paraguayja eksistuje pak tež dźensa w Argentinskej a Brazilskej wjetša ličba rěčnikow paraguayskeje guaranišćiny.
Njewotwisnje wot paraguayskeje guaranišćiny je so wot indigenych skupinow, kotrež so k ludej Guaraní liča, ličba warjetetow guaranišćiny rěčała, kotrež so zdźěla jara mjez sobu rozeznawachu a dźensa najčasćišo jenož relatiwnje mału ličbu rěčnikow maja:
W dalšim zmysle su warianty Guaranišćiny tež slědowace:
Mjeztym zo so w Boliwiskej, Argentinskej a Brazilskej stupaca asimilacija rěčnikow tutych warjetetow guaranišćiny na španišćinu resp. portugalšćinu wotměwa, so w Paraguayju w prěnim rjedźe asimilacija na paraguaysku guaranišćinu wotměwa.
Hromadźe ze španišćinu je guaranišćina w Paraguayju hamtska rěč. Wustawa z lěta 1992 je wězo jedyn małych oficielnych teksty, kotrež bu do guaranišćiny přełoženy.
Oficielnje płaći Paraguay jako "dwurěčny". Realita je bóle komplikowana. Nimale nichtó njerěči jednu z rěčow w jeje čistej formje. Wyše kubłane, měšćanske, eurocentriske woršty rěča rioplatenisku španišćinu ze zaměšowanych frazami guaranšćiny, mjeztym zo mjenje kubłane, wjesnjanske, burske woršty guaranišćinu z wulkimi podźělemi španiskeho wokabulara rěča, kotraž je jako Jopara [dʒopaˈɾa] znata. Šulske kubłanje so w španišćinje wotměwa, wězo so guaranišćina jako dalši předmjet podawa.
Po ludličenju z lěta 1992 su so w Paraguayju slědowace rěče rěčeli:
K tomu so rěče přidawaja, kotrež su krajodaloko lědma rozšěrjene, kotrymž regionalnje pak wjetši wuznam přistaji:
Přez powjetšowanym wužiće guaranišćiny tež w kubłanju a jako hamtska rěč dźiwachu na woprawdźitosć, zo wjace hač 80 % paraguayskeho wobydlerstwa je guaranirěčne a njesnadny dźěl ma jenož rudimentarne znajomosće španišćiny.
Nadrobniše informacije namakaja so w nastawku alfabet guaranišćiny.Hačrunjež guaranišćina bu hižo před 350 lětami za misionowe cile pisana, jenož z kongresa w Montevideo w 1950[1] jeje alfabet bu normowany. Jeje alfabet je warianta łaćonskeho alfabeta, ale z někotrymi diakritiskimi znamješkami.[2] Wón wobsteji z 33 pismikow, mjez kotrymiž je 12 wokalow a 21 konsonantow.
Hłowne diakritiske znamješko je tilda, kotraž so při 6 nazalnych wokalach ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ a ñ wužiwa. Nimo toho wokale á, é, í, ó, ú, ý so wužiwaja, jeli přizwuk słowa so na poslednjej złóžce njenamaka.
Guaranišćina dowola jenož złóžki, kotrež so z wokala abo konsonanta plus wokal zestajeja; złóžka, kotraž so na konsonant abo dwaj abo wjace konsonantow hromadźe (nimo "digrafow") kónči, móžne njeje. To šemje (C)V(V) wotpowěduje.
Wokale:
|
|
Nimo toho eksistuja za wšě 6 wokalow tež nazalne warianty (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ). Nazalne wokale su jenož w akcentowanej złóžce distinktiwne. Předpřizwukowe wokale budu nazalne dla nazalneje asimilacije před slědowacymi nazalnymi wokalemi abo nazalnymi konsonantami, njewurjekuja so wšak w druhich padach njenazalnje.
Konsonanty:
| Prawopis | Wurjekowanje |
|---|---|
| Nazale | |
| m | [m] |
| n | [n] |
| ñ | [ɲ] |
| g̃ (tež ng) | [ŋ] |
| Njespěwne kluzile | |
| p | [p] |
| t | [t] |
| k | [k] |
| ' | [ʔ] (kyrkowy łusk) |
| Frikatiwy | |
| v | [ʋ] |
| s | [s] |
| ch (tež x) | [ʃ] |
| h | [h] |
| Flap | |
| r | [ɾ] |
| Zwjazki z nazala a homorganskeho spěwneho kluzila (tež w nazwuku) | |
| mb | [mb] |
| nd | [nd] |
| ng | [ŋg] |
| Aproksimant | |
| j | [ɟ] |
Z eufoniskich přičinow, so słowa do oralnych a nazalnych zeskupjeja. Słowo je nazalne, jeli wono ma znajmjeńša jedyn z tutych nazalnych pismikow: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ - g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ , a wšě dalše su oralne. Nazalne słowo dóstawa druhe typy prefiksow a postpozicijow. Na př. postpoziciji pe, ta bywaja me resp. nda po nazalnych słowach.
Při tym so /j,k,nd,mb/ do /ñ,ng,n,m/ změna, na př. nde póra „twoje šerjenje“, ne porã „Sy rjana“.[3]
Přizwuk leži najčasćišo na poslednjej złóžce zdónka, mjeztym zo sufiksowe gramatiske morfemy su njeakcentowane (enklitiske).
Dalša wosebitosć je wosebite wašnje nazwukoweje mutacije, eklipsa: Wjele słowow, kotrež so z konsonantom /t-/ započina, změni tutón nazwuk, jeli wot druhich słowow wotwisuja abo so z nimi zestajeja:
Forma tetyma so jenož wužiwa, jeli noha je njewobsedźana. Jeli wobsedźer je třeća wosoba, njeje wažny abo je njeznaty, potom so forma hetyma po potrjechenym słowje wužiwa, mjeztym zo so při prěnjej a druhej wosobje abo před tym mjenowanej wosobje forma retyma wužiwa.[4]
Eksistuja někotre substantiwy, kotrež nimaja /t-/ w zakładnych formach, maja wšak tajku změnu.
| Guaranisce | Serbsce | Guaranisce | Serbsce | Guaranisce | Serbsce |
|---|---|---|---|---|---|
| óga | dom | ñandei róga | naši dom | hóga | jeho/jeje dom |
i To je tak mjenowana inkluděrowaca forma. To rěka, zo narěčana wosoba je zapřijata. (ja+ty/wy resp. mój+twój/waš)
Ale tež eksistuja někotre njeregularne substantiwy z dwěmaj formomaj, na př.
Při werbach wužiwana forma wotwisuje wot hierarchije wosobow (1.>2.>3.). Jeli werb je transitiwny a agens steji niže w hierarchiji hač paciens, potom so forma na r- wužiwa, mjeztym zo so we wšěch druhich padach forma na h- wužiwa.[4] Hlej tež w kapitlu Hierarchija wosobow a markěrowanja.
Nomina a werby so tak jasnje kaž w němčinje a serbšćinje njerozeznawaja.
Guaranišćina je sylnje aglutinowaca resp. polysyntetiska rěč. Tuž so wjele afiksow wužiwa.
Při nomenach njeeksistuja ani pady ani genusy. Definitny artikl guaranišćina ani nima. Rozdźěl mjez singularom a pluralom da so zwuraznić, ale kóncowka za plural (-kuéra, nazalnje -nguéra) so rědko wužiwa. Město padow a prepozicijow w guaranišćinje so sufiksy a postpozicije wužiwaja.
Kóncowki při substantiwach su tele:
Nimo toho eksistuja někotre postpozicije:
Normalnje postpozicije steja direktnje po substantiwje. Ale guarã „za (+ akuzatiw)“ so z kóncowku -pe resp. -ve kombinuje, na př. Agueru ko kamby nde mită'ipe guarã. „Přinjesu tute mloko za twoje dźěćo.“
Někotre postpozicije faktisce su substantiwy z kóncowku -pe abo z druhej kóncowku, při čimž sćěhowace maja rumnostny woznam:
Jeli so z r započinaja, wone su wot wjaceformowych substantiwow wotwodźene. Tam forma za třeću wosobu so na h započina, na př. hapykuéri „za nim“.
Druhdy so samo kombinacija z kóncowki a postpozicije stawa:
Kóncowka za plural je -kuéra (nazalnje -nguéra), na př. che vakakuéra „moje kruwy“. Ale za ličbnikami so wona njewužiwa, na př. mbohapy mbarakaja „tři kóčki“. Sufiks so po jednym z prjedy mjenowanych sufiksow jewi, na př. ipopekuera „w jeho rukomaj/rukach“.[9]
Wosebitosć guaranišćiny je nimo toho, zo substantiwy móžeja zańdźenosć a přichod měć. Za přichod so sufiks -rã wužiwa, na př. che rogarã „mój přichodny dom“. Za zańdźenosć so sufiks -kue (nazalnje -ngue) wužiwa, na př. che rogakue „mój něhdyši dom“.[10][11]
Adjektiwy nimaja pady, ani genusy. Wone často so jako werby wužiwaja, dokelž wosebity werb za „być“ njeeksistuje. Potom so posesiwne pronomeny wužiwaja. Na př. Che kyra. „Sym tołsty.“ Kame iporã. „Karmen je rjana.“
Komparacija so z pomocu -ve „bóle“ stawa, na př. Nde mitãve chehegui. „Sy młódši hač ja.“ Ale mjenowany sufiks móže so tež při werbach wužiwać, na př. Arapoty iporãve. „Nalěćo je rjeńše.“
Někotre adjektiwy tři formy maja, na př. hasy „chory“ ma tež formje tasy a rasy. Při pronomenach prěnjeje a druheje wosoby so warianta na r- wužiwa, na př. Che rasy. „Sym chory.“, mjeztym zo při pronomenach třećeje wosoby so warianta na h- wužiwa, na př. Hasy. „Wón je chory.“ Peru hasy. „Pedro je chory.“
Někotre sufiksy móžeja jako adjektiw wužiwać.
Při adjektiwach móžeja so někotre sufiksy a partikle wužiwać.
Při wosobowych pronomenach Guaranišćina rozeznawa mjez inkluziwnymi a ekskluziwnymi pronomenami prěnjeje wosoby w pluralu.[12]
| samostatne | prěnja | druha | třeća |
|---|---|---|---|
| singular | che | nde | ha'e |
| plural | ñande (inkluziwny),
ore (ekskluziwny) |
peẽ | ha'ekuéra |
Zo by pronomeny w datiwje přełožiło, so kóncowka -ve (nazalnje -me) jako warianta wot -pe wužiwa, na př. chéve „mni, mi“, ndéve „tebi, ći“, ñandéve „nam wšěm“, oréve „nam“, peẽme „wam“. Ale při třećej wosobje formje nimatej podobnosć z prědnimi formami tabele: ichupe „jemu, njemu; jej, njej“ ale w pluralu ichupe abo ichupekuéra „jim, nim“. Formje za třeću wosobu so tež za akuzatiw wužiwatej, na př. Ahecha ichupe. „Widźu jeho/ju.“, mjeztym zo akuzatiw prěnich a druhich wosobow so hinak zwuraznjuja.
| posesiwne | prěnja | druha | třeća |
|---|---|---|---|
| singular | che | nde (nazalny ne) | i- (hi'-, iñ-, ij-, h-) |
| plural | ñande (inkluziwny, nazalny ñane),
ore (ekskluziwny) |
pende (nazalny pene) |
Jako posesiwne pronomeny listowane słowa so nic jenož posesiwnje wužiwaja, ale tež při adjektiwach a samo při werbach. Při tym forma třećeje wosoby wot nazwuka słowa wotwisuje.
Sćěhowacej pronomenaj so jenož při transitiwnych werbach wužiwatej:[13]
Nimo toho eksistujetej dwaj tak mjenowanej portmanteua-morfemaj, kotrejž hodźitej so jenož transitiwnje wužiwać.:[15]
Guaranišćina ma sćěhowace demonstratiwne pronomeny, při čimž w pluralu eksistuja wosebite słowa.
Za widźomne abo přitomne wěcy a wosoby so sćěhowace słowa wužiwaja:
Za njepřitomne abo njewidźomne wěcy a wosoby so sćěhowace słowa wužiwaja:
Mjenowane formy so hromadu ze substantiwami wužiwaja, tuž, wone su adjektiwy. Jeli wone jako substantiwy so wužiwaja, potom so -va přida.
Tuž, sćěhowace formy nastawaja, z kotrychž někotre maja wariantu bjez srjedźneho v:[16]
Guaranišćina ma dwaj typaj werbow, kotrejž matej rozdźělne prefiksy za wosoby.
Prěni typ (areal-werby[10]) ma prefiksy a-, re-, o- (w singularje), ja- (nazalny ña-), ro-, pe-, o- (w pluralu). Při někotrych werbach so mjez jednym z mjenowanych prefiksow a zdónkom -i- přidawa (aireal-werb), kaž na př. reikuaa „(sy) wěš“[10][12].
Werbowy zdónk guata („so wuchodźować, pućować“); oralny werb.
| Singular | Plural | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Wosoba | Prefiks | Wosoba | Prefiks | ||
| 1 che Ja |
a- |
a-guata |
1 ñande (inkl.) My wšě 1 ore (ekskl.) My |
ja- ro- |
ja-guata ro-guata |
| 2 nde Ty |
re- |
re-guata |
2 peẽ Wy |
pe- |
pe-guata |
| 3 ha'e Wona |
o- |
o-guata |
3 ha'ekuéra Woni/wone |
o- |
o-guata |
Werbowy zdónk ñe'ẽ („rěčeć“); nazalny werb.
| Singular | Plural | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Wosoba | Prefiks | Wosoba | Prefiks | ||
| 1 che Ja |
a- |
a-ñe'ẽ |
1 ñande (inkl.) My wšě 1 ore (ekskl.) My |
ña- ro- |
ña-ñe'ẽ ro-ñe'ẽ |
| 2 nde Ty |
re- |
re-ñe'ẽ |
2 peẽ Wy |
pe- |
pe-ñe'ẽ |
| 3 ha'e Wona |
o- |
o-ñe'ẽ |
3 ha'ekuéra Woni/wone |
o- |
o-ñe'ẽ |
Při někotrych werbach přidawaja -gue- mjez prefiksom wosoby a zdónkom. Na př..
Nimo toho eksistuje mało njeprawidłownych werbow, a to ho „hić, jěć“, ju „přińć“, u „jěsć, pić“, y'u „pić wodu“, e „prajić“ a yta „płuwać“.
Tutón typ (verbos chendales[10]) wužiwa horjeka pódla pronomenow mjenowane wosobowe prefiksy.[12] Tute słowa hodźa so jenož zdźěla jako werby mjenować, dokelž najwjetše hodźa so tež jako adjektiwy abo substantiwy wužiwać.
Oralny werb japu „łžeć“.
| Wosobowa forma | Přełožk |
|---|---|
| Singular | |
| che japu | ja łžu |
| nde japu | ty łžiš |
| ijapu | wón/wona łži |
| Plural | |
| ñande japu | my wšě łžimy |
| ore japu | my łžimy |
| pende japu | wy łžiće |
| ijapu (hikuái) | woni/wone łža |
Nordhoff mjenuje prefiksy za arealowe werby "A-Reihe" (a-serija) po słowje "aktiv" (aktiwny).[17], mjeztym zo wón mjenuje prefiksy za chendalowe werby "I-Reihe" (i-serija) po słowje "inaktiv" (njeaktiwny).[17]
Prefiksy a-serije so ze wšěmi transitiwnymi reprezentantami a reprezentantami klasy wotpohladanych činow zwjazuja.[17]
Prefiksy i-serije so ze wšěmi njetransitiwnymi semantiskimi konceptami zwjazuja. Při konkretach (Nordhoff: Konkreta) wone wobsydstwo pokazuja, ale při abstraktnych konceptach wone njeagentiwne wobdźělnistwo pokazuja.[17]
Při transitiwnych konceptach jenož su móžne njeaktiwne morfemy prěnjeje a druheje wosoby, mjeztym zo třeća wosoba njeje móžna.[17] Jeli ćerpjacy (Nordhoff: undergoer) je wyši w hierarchiji wosobow (1>2>3), potom so markěrowanje aktera při werbje njepokazuje.[18]
To je samo móžne w bóle kompleksnych sadach:[21]
Negacija so přez cirkumfiks n(d)(V)-...-(r)i w guaranišćinje pokazuje. Prewerbalny dźěl cirkumfiksa je nd- za oralne zdónki a n- za nazalne zdónki. Za 2. wosobu w singularje so epentetiski e před zdónkom zasuwa, za 1. wosobu w pluralu inkluziwnje so epentetiski a zasuwa. Predikat tež móže adwerb abo serialny werb wobsahować.[22]
Postwerbalny dźěl je -ri za zdónki, kotrež so na -i kónča, a -i za wšě druhe.
| Oralny werb
japo (činić) |
Nazalny werb
kororõ (ruć, ržeć [23]) |
Z kóncowku "i"
jupi (stupać, zastupić, postupić [24]) |
|---|---|---|
| Singular | ||
| nd-ajapó-i | n-akororõ-i | nd-ajupí-ri |
| nde-rejapó-i | ne-rekororõ-i | nde-rejupí-ri |
| nd-ojapó-i | n-okororõ-i | nd-ojupí-ri |
| Plural | ||
| nda-jajapó-i | na-ñakororõ-i | nd-ajajupí-ri |
| nd-orojapó-i | n-orokororõ-i | nd-orojupí-ri |
| nda-pejapó-i | na-pekororõ-i | nda-pejupí-ri |
| nd-ojapó-i | n-okororõ-i | nd-ojupí-ri |
Negacija da so we wšěch časowych formach wužiwać, ale za futur abo njerealnu referencu normalne časowe so markěrowanje přez mo'ã wuměnja, wuslědk je n(d)(V)-zdónk-mo'ã-i kaž w Ndajapomo'ãi, "Nochcu jo činić".
Druha warianta negacije je tak mjenowany priwatiwny sufiks: -ỹ:[22]
Tež negacija přejaceje formy so z tutym sufiksu wutwori.
Werbowa forma cyle bjez sufiksow je prezenca abo samo aorist: Upe ára resẽ reho mombyry, "tutón dźeń ty sy won šoł a wotešoł"
Tutej dwaj sufiksaj hodźetej so kombinować: ahátama, "Hižo du"
Tutón sufiks so móže kombinować z ma, rezultujcy páma: ñande jaikuaapáma nde remimo'ã, "nětko my kompletnje znajemy wšě twoje mysle". Tute su njeakcentowane sufiksy: ta, ma, ne, vo; tak akcent steji na poslednjej złóžce werba.
Za mody móžeja so zdźěla sufiksy a zdźěla wosebite werby wužiwać.
Werby prěnjeho typa, kotrež su transitiwne, móžeja tež imperatiwnu formu měć. Ale prefiksaj jenož za druhu wosobu singulara a plurala eksistujetej, a to e- a ei.[32]
Zwjetša so tež sufiks přidawa, a to -mi, -na abo -ke, kotrež móžeja so tež kombinować.[10]
Nimo toho eksistuja někotre njeprawidłowne formy, a to terehe „dźi“, ere „praji“, he'u „jědź“, hey'u „pij“.
Jako modalne werby so sćěhowace słowa wužiwaja.
W guaranišćinje tež eksistuja tři participy, a to -py, -pyre a -pyrã.[31]
Po Nordhoff kauzatiw je jara produktiwny.[34]
Po Hammink mbo- funguje tež jako faktitiw. Wón pochadźa najskerje z njewotwisneho werba (j)apo „činić“ a snadź so tež poćahuje na substantiw po „ruka“.[6]
Nimo dosć časteju wariantow mbo- a mo- tež eksistuja mby- (my-) a mbu- (mu-).[37]
Prašenja daja so z pomocu partikle -pa abo piko wutworić.
Nimo toho eksistuja někotre prašenske słowa, kotrež jednu z partiklow wobsahuja.
Słowo móže relatiwnje wjele informacijow wobsahować.[10]
Guaranišćina ma jenož dwě woprawdźitej konjunkciji:
Nadawk konjunkcijow a relatiwnych pronomenow maja sufiksy.
Guaranišćina měješe prěnjotnje jenož ličbniki 1 hač 4, a to peteĩ „1“, mokõi „2“, mbohapy „3“ a irundy „4“.
Za druhe ličbniki buchu dźěłane słowa před krótkim času wutworjene, kotrež so lědma wužiwaja. Při čim ličbnik za 5 je po, kotrehož poprawny wuznam je „ruka“. Ličbniki za 6 hač 9 su z toho a kónčneho dźěła bazowych ličbnikow wotwodźene, a to poteĩ „6“, pokõi „7“, poapy „8“ a porundy „9“.
Za wutworjenje rjadowych ličbnikow so sufiks -ha[45] wužiwa, na př. irundyha „štwórty“.[41]
W guaranišćinje nowe słowne woznamy so přez zestajenje słowow abo słownych dźělow wutworja: na př. słowo "alfabet" w guaranišćinje je achegety - z toho a, che a ge su prěnje tři pismiki alfabeta guaranišćiny, a ty woznamjenja skupinu abo zestajenku. Dalše přikłady ze sufiksom -ty (nazalnje -ndy) su sćěhowace słowa[10]:
Polysemny morfem -ha da so za wutworjenje tak mjenowanych nomen agentis abo nomen loci wužiwać.[41]
Ale za nomen agentis da so tež sufiks -hára wužiwać.[41]
Tak so tež wutworja zestajenki z dweju słowow, na př. mba'e guasu woznamjenja "wulkotny" (po słowje: "něšto wulke"), abo tava guasu woznamjenja "hłowne město" abo "stolica" (po słowje "město wulke"). Słowo za guaranišćinu, avañe'ẽ, woznamjenja "čłowječa rěč" a słowo za španišćinu, karaiñe'ẽ, ma woznam "knjezowa rěč". Jenož dlijaće nětko poněčim so započinaja ekwiwalentaj guarani ñe'ẽ a epaña ñe'ẽ wužiwać. Guaranišćina prěnjotnej jenož měješe ličbniki za ličby jedyn hač štyri[10], tohodla wostatne ličby so morfologisce zestajeja, přez předstajenje afiksow, při čimž na př. po (pjeć, woprawdźe ruka) jako baza funguje, kaž po (pjeć) + mbohapy (tři) = poapy (wósom). Mjena měsacow so po samsnym principje wutworja: jasy (měsac) + peteĩ (jedyn) = jasyteĩ (januar). Ale tež mjena wšědnych dnow so po tutym principje wutworja: ára (dźeń, čas, wjedro) + peteĩ (jedyn) = arateĩ (njedźela).
W Argentinskej, Uruguayju, Paraguayju a Brazilskej eksistuja wjele toponymow a někotre mjena, kotrež z guaranišćiny pochadźa. Tute buchu hdy po kraju po španiskim abo portugalskim prawopisu pisane a su so často zwukowje hišće dalšo přeměnjowałe, w někotrych padach samo tak jara, zo wone buchu wot rěčnikow guaranišćiny wjace njerozumjene.
| Serbsce | Němsce[46][47] | Guaranisce[46][47] | Serbsce | Němsce[46][47] | Guaranisce[46][47] |
|---|---|---|---|---|---|
| ja | ich | che | wulki | groß | guasu |
| ty | du | nde | mały, małki | klein | michĩ, mirĩ |
| wón/wona/wono | er/sie/es | ha’e | jěsć | essen | u, karu |
| my | wir | ñande, ore | pić | trinken | u |
| wy | ihr | peẽ | spać | schlafen | ke |
| wone, woni | sie (Plural) | ha’e(kuéra) | mrěć, wumrěć | sterben | mano, sapymi |
| štó? | wer? | mávapa | hić | gehen | ha |
| što? | was? | mba’épa | přińć | kommen | ju |
| čłowjek | Mensch | ava, yvypóra | dać | geben | me’ẽ |
| muž | Mann | kuimba’e | wzać, brać | nehmen | pyhy |
| žona | Frau | ña, kuña | rěčeć | sprechen | ñe’ẽ |
| hłowa | Kopf | akã | lubować | lieben | hayhu |
| woko, wóčko | Auge | tesa | jedyn | eins | peteĩ |
| wucho | Ohr | nambi | dwaj, dwě | zwei | mokõi |
| nós | Nase | tĩ | tři | drei | mbohapy |
| huba | Mund | juru | štyri | vier | irundy |
| zub | Zahn | tãi | pjeć | fünf | po |
| jazyk | Zunge | kũ | šěsć | sechs | poteĩ |
| wutroba | Herz | ñe’ã, py’a | sydom | sieben | pokõi |
| ruka | Hand | po | wósom | acht | poapy |
| noha, stopa | Fuß | py | dźewjeć | neun | porundy |
| woda | Wasser | y | dźesać | zehn | pa |
| woheń | Feuer | tata | dwaceći | zwanzig | mokõipa |
| słónco | Sonne | kuarahy | sto | hundert | sa/sã |
| měsačk | Mond | jasy | tysac | tausend | su |
Samo španiske słowa buchu k guaranišćinje adaptowane[10]:
Nastawk 1 z Powšitkowne deklaracija čłowječich prawow w Guaranišćinje:
Mayma yvypóra ou ko yvy ári iñapyty'yre ha eteĩcha tekoruvicharenda ha akatúape jeguerekópe; ha ikatu rupi oikuaa añetéva ha añete'yva, iporãva ha ivaíva, tekotevẽ pehenguéicha oiko oñondivekuéra.[48]
(Wšitcy ludźo su wot naroda swobodni a su jenacy po dostojnosći a prawach. Woni su z rozumom a swědomjom wobdarjeni a maja mjez sobu w duchu bratrowstwa wobchadźeć.[49])
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
