romaniska rěč w Francoskej From Wikipedia, the free encyclopedia
Okcitanšćina (okcitansce occitan abo lenga d'òc ) je romaniska rěč, kotruž so wot někak 2 milionow ludźi w Okcitanskej rěči, to rěka w južnej třećinje Francoskeje, w Italskej (w dolinach Valadas Occitanas a w kalabriskej gmejnje La Gàrdia), w Katalanskej (Val d'Aran) a w Monaku.
kraje | Francoska, Italska (Valadas Occitanas a La Gàrdia), Katalanska/Španiska (Aran), Monako | |
rěčnicy | 1 939 000 | |
znamjenja a klasifikacija | ||
---|---|---|
klasifikacija | Indoeuropske rěče
| |
družina pisma | łaćonski alfabet | |
oficielny status | ||
hamtska rěč | Katalanska (w praksy wosebje we Val d'Aran wužiwana)/Španiska | |
rěčne kody | ||
ISO 639-1: |
oc | |
ISO 639-2: |
oci | |
wikipedija | ||
Okcitanšćina dźěli so do wjace narěčow, najwuznamniše su lengadokska narěč (lo lengadocian), prowensalska narěč (lo provençal abo lo provençau) a gaskonska narěč (lo gascon). Okcitanšćina je jara bliska katalanšćinje.
Dźensa nałožujetej so za okcitanšćinu jenož dwě mjenje, mjenujcy occitan (husćišo wužiwane) a lenga d'òc. Tutej mjenje pojawištej so kónc 13. lětstotka, wonej stej wotwodźenej wot słowa òc (okcitansce haj), kotrež pak je wot łaćonskeho hoc wotwodźene. W srjedźowěku rozeznawachu so lenga d'òc abo okcitanšćina, lenga de si abo italšćina a lenga d'oïl abo francošćina (oïl je archaiska forma dźensnišeho francoskeho oui).
W zańdźenosći, wosebje pak we 18.-20. lětstotkach, wužiwaše so za okcitanšćinu tež mjeno prowensalšćina, někak wot lěta 1960 tuto słowo jenož prowensalsku narěč woznamjeni. Okcitanšćinu mjenowachu tež lemosinšćina (w 13. lětstotku) a gaskonšćina (w 16.-18. lětstotkach). Dźensa wužiwatej so tutej mjenje jenož za wodpowědowacej narěči okcitanšćiny.
W srjedźowěku židowscy wobydlerjo Okcitanskeje wučiwachu wosebitu rěč, kiž bě so z okcitanšćiny wuwiła. Tuta rěč rěka šuadit (שואדית) abo tež "židowska prowensalšćina", najstarše teksty w njej napisane pochadźeja z 11. lětstotka. Posledni znaty rěčnik šuadit běše francoski spisowaćel Armand Lunel (1892-1977).
Okcitanšćina wuwi so z ludoweje łaćonšćiny, kotruž běchu do wonych kónčin romske wójska w lětach 118-52 př. Chr. n. přinjesli. Proces romanizacije wjace lětstotkow traješe, Prowensalska a delni Lengadoc buštej zromanizowanej hižo w 1. lětstotku po Chr. n., někotre hórske kraje přiswojichu sej romanisku rěč hakle we 8. abo 9. lětstotku po Chrystusu. Dźěl baskiskeho rěčneho teritorija do dźensnišeho zromanizowany njebu.
Prěnje okcitanizmy namakamy we łaćonsce pisanych dokumentach z 9. lětstotka, prěnje ryzy okcitanske teksty pochadźeja z kónca 10. lětstotka. W srjedźowěku ocitanšćina jako dwórska rěč a tež rěč wědomostnikow a wuměłcow měješe jara wysoki prestiž. We wukraju prestiž okcitanšćiny zwyšowaše twórba a skutkowanje troubadourow (okcitansce trobadors) w 12. a 13. lětstotkomaj. Jich rěč bě tež wulki italski basnik Dante Alighieri w něšto wjeršach sławneje Božeje komedije wužił: "Tan m'abellis vostre cortes deman, / qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. / Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; / consiros vei la passada folor, / e vei jausen lo joi qu'esper, denan. / Ara vos prec, per aquella valor / que vos guida al som de l'escalina, / sovenha vos a temps de ma dolor!" (Dante, La divina Commedia, Purgatorio XXVI, 140-147).
Okcitansce prědowachu tež duchowni tak mjenowaneje katharskeje cyrkwje, kotruž romska katolska cyrkej za kecarsku sektu měješe. W lěće 1208 rozsudźi so bamž Innocenc III. přećiwo katharam křižerjow posłać. Sćěhowaše dołha wójna, kotraž za wuslědk měješe, zo w połójcy 13. lětstotka okcitanske teritorije Francoska wobknježi. Kónc 15. lětstotka (w sewjernych kónčinach mjenowanych Creissent hižo w 13. lětstotku) započa so w Okcitanskej francošćina jako rěč politiskeje a kulturneje elity rozšěrować. To bě započatk diglosije w Okcitanskej. W 16. lětstotku buštej tu jenož francošćina a italšćina jako hamtskej rěči připóznatej. W kraju Bearn pak wužiwaše so okcitanšćina w oficialnych dokumentach hač do časa Francoskeje rewolucije. Njedźiwajo na politisku situaciju wjetšina wobydlerjow dale okcitansce rěčeše, wosebje ludoweje woršty, ale těž wyše klasy tutu rěč zdźěla nałožowachu. Okcitanska literatura dale kćěješe.
Na sćěhowacych linkach podamy krótki, jara jednory zarys gramatiki načasneje okcitanšćiny na zakładźe lengadokskeje narěče.[1]
Kaž we wjetšinje romaniskich rěčow (z wuwzaćom rumunšćiny a jej bliskich balkanskich romaniskich rěčow), ma tež okcitanski substantiw dwaj genusaj (maskulinum a femininum) a dwaj numerusaj (singular a plural). Plural substantiwow twori so z pomocu kóncowki –s, na př. paire – paires.
Před substantiwom zwjetša artikl steji, pak definitny, pak indefinitny.
Definitny artikl ma tute formy:
W singularje před wokalemi definitny artikl so eliduje: l’amic (m.), l’amiga (f.).
Indefinitny artikl ma sćěhowace formy:
Na rozdźěl wot srjedźowěkeje okcitanšćiny načasna rěč njeznaje kategoriju pada, wona jenož prepozicije (předłóžki) wužiwa: lo paire, del (= de + lo) paire, al (= a + lo) paire, pel (= per + lo) paire; w plurale pak los paires, dels (= de + los) paires, als (= a + los) paires, pels (= per + los) paires.
ma tež wosebite formy za maskulinum/femininum a za singular/plural:
Stopnjowanje adjektiwow:
(Feminimum: escura, mai escura, la mai escura; plural: maskulinum: escurs, mai escurs, los mai escurs, femininum: escuras, mai escuras, las mai escuras)
ieu (ja)
tu (ty)
el, ela (wón, wona)
nosautres m., nosautras f. (my)
vosautres m., vosautras f. (wy)
eles, elas (woni, wone)
Personalny pronomen jako subjekt a objekt | ||
Subjekt | Direktny objekt | Indirektny objekt |
ieu | me (m’) | me, a ieu |
tu | te (t’) | te, a tu |
el m. | lo (l’) | li, a el |
ela | la (l’) | li, a ela |
el n. | o | li, a el |
(refleksiwne) | se | se, a el |
nosautres, -as | nos | nos, a nosautres, -as |
vosautres, -as | vos | vos, a vosautres, -as |
eles | los | li/lor, a eles |
elas | las | li/lor, a elas |
(reflexiwne) | se | se, a se |
mon, ma (mój, moja)
ton, ta (twój, twoja)
son, sa (jeho, jeje)
nòstre, nòstra (naš, naša)
vòstre, vòstra (waš, waša)
lor (jich)
mos, mas (moji, moje)
tos, tas (twoji, twoje)
sos, sas (jeho, jeje)
nòstres, nòstras (naši, naše)
vòstres, vòstras (waši, waše)
lors (jich)
Přikłady: mon paire, ma filha, tos amics, vòstras amigas.
mieu; mieuna, miá (mój, moja)
tieu; tieuna, tiá (twój, twoja)
sieu; sieuna, siá (jeho, jeje)
nòstre, nòstra (naš, naša)
vòstre, vòstra (waš, waša)
lor (jich)
mieus; mieunas, miás (moji, moje)
tieus; tieunas, tiás (twoji, twoje)
sieus; sieunas, siás (jeho, jeje)
nòstres, nòstras (naši, naše)
vòstres, vòstras (waši, waše)
lors (jich)
Přikłady: Lo mieu fraire. (Mój bratr.) Gojat mieu! (Mój hólče!) Aquò’s mieu. (To je moje.)
Kardinalne numerale (zakładne ličbniki) | ||
1 un, una | 11 onze | 21 vint-e-un |
2 dos, doas | 12 dotze | 30 trenta |
3 tres | 13 tretze | 40 quaranta |
4 quatre | 14 catòrze | 50 cinquanta |
5 cinc | 15 quinze | 60 seissanta |
6 sièis | 16 setze | 70 setanta |
7 sèt | 17 dètz-e-sèt | 80 quatre-vints, ochanta, ueitanta |
8 uèch, uèit | 18 dètz-e-uèch | 90 nonanta |
9 nòu | 19 dètz-e-nòu | 100 cent |
10 dètz | 20 vint | 1000 mila, mil |
1. primièr, primièra
2. segond, a
3. tèrç, a (tresen, a)
4. quart, a (quatren, a)
5. quint, a (cinquen, a)
6. seisen, a
7. seten, a
8. ochen, a (oiten, a)
9. noven, a
10. desen, a
11. onzen, a
12. dotzen, a
13. tretzen, a
14. catòrzen, a
15. quinzen, a
16. setzen, a
17. dètz-e-seten, a
18. dètz-e-ochen, a (dètz-e-oiten, a)
19. dètz-e-noven, a
20. vinten, a
100. centen, a
1000. milen, a
Okcitanske werby dźěla so do třoch konjugacijow, werby 1. konjugacije maja w infinitiwje kóncowku –ar, werby 2. konjugacije kóncowku –ir a werby 3. konjugacije kóncowku –re, -er abo –e. Okcitanski werb ma štyri modusy (indikatiw, imperatiw, kondicional a konjunktiw) a wósom tempusow (prezens, passé composé/zestajeny preteritum, imperfekt, pluskwamperfekt, passé simple/jednory perfekt, passé antérieur, futur a futur antérieur).
Negacija twori so z pomocu pas: Parli pas occitan. (Njerěču okcitansce.)
Konjugacija werba cantar - indikatiw | |||
prezens | passé composé | imperfekt | pluskwamperfekt |
canti | ai cantat | cantavi | aviá(i) cantat |
cantas | as cantat | cantaves | aviás cantat |
canta | a cantat | cantava | aviá cantat |
cantam | avèm cantat | cantàvem | aviàm cantat |
cantatz | avètz cantat | cantàvetz | aviàtz cantat |
cantan | an cantat | cantavan | avián cantat |
passé simple | passé antérieur | futur | futur antérieur |
cantèri | aguèri cantat | cantarai | aurai cantat |
cantères | aguères cantat | cantaràs | auràs cantat |
cantèt | aguèt cantat | cantarà | aurà cantat |
cantèrem | aguèrem cantat | cantarem | aurem cantat |
cantèretz | aguèretz cantat | cantaretz | auretz cantat |
cantèron | aguèron cantat | cantaràn | auràn cantat |
Konjugacija werba cantar - imperatiw | |
afirmatiwny | canta, cantem, cantatz |
negatiwny | cantes pas, cantem pas, cantetz pas |
Konjugacija werba cantar - kondicional | |
prezens | preteritum |
cantariá(i) | auriá(i) cantat |
cantariás | auriás cantat |
cantariá | auriá cantat |
cantariàm | auriàm cantat |
cantariàtz | auriàtz cantat |
cantarián | aurián cantat |
Konjugacija werba cantar - konjunktiw | |||
prezens | perfekt | imperfekt | pluskwamperfekt |
cante | aja cantat | cantèssi | aguèssi cantat |
cantes | ajas cantat | cantèsses | aguèsses cantat |
cante | aja cantat | cantèsse | aguèsse cantat |
cantem | ajam cantat | cantèssem | aguèssem cantat |
cantetz | avjatz cantat | cantèssetz | aguèssetz cantat |
canten | ajan cantat | cantèsson | aguèsson cantat |
Particip werba cantar | ||
prezens | preteritum | werbalny adjektiw |
cantant | cantat, cantada, cantats, cantadas | cantador, cantadoira |
Infinitiw werba cantar | |
prezens | preteritum |
cantar | aver cantat |
Kaž druhe romaniske rěče tež okcitanšćina ma wjele njeregularnych werbow. Njeregularne su napřikład werby aver (měć), èstre/èsser (być), far/faire (činić) a dr.
Přirunanje konjugacijow w někotrych romaniskich rěčach a we łaćonšćinje (indikatiw prezensa werba cantar) | ||||
okcitanšćina | katalanšćina | španišćina | francošćina | łaćonšćina |
canti | canto | canto | je chante | canto |
cantas | cantes | cantas | tu chantes | cantas |
canta | canta | canta | il (elle) chante | cantat |
cantam | cantem | cantamos | nous chantons | cantamus |
cantatz | canteu | cantáis | vous chantez | cantatis |
cantan | canten | cantan | ils (elles) chantent | cantant |
(Dalše wobdźěłanje sćěhuje!)
Rěčespytnik Pierre Bec (okcitansce Pèire Bèc) dźěli ocitanske narěče takle:[2]
Samsny wědomostnik pak hišće nadnarěčne (supradialektalne) dźělenje okcitanskich narěčow namjetuje:[3]
Wot prowensalskeje narěče bě so šuaditšćina wotdźěliła.
PŘIRUNANJE SAMSNEHO TEKSTA W NĚKOTRYCH OKCITANSKICH NARĚČACH[4]
Lengadokska narěč
Un òme aviá pas que dos dròlles. Lo plus jove diguèt a son paire: “Es ora pèr ièu de me governar sol e d’aver d’argent; me cal poder partir e véser de païs. Despartissètz lo vòstre ben e donatz-me çò que devi aver.” – “O mon filh”, diguèt lo paire, “coma voldràs tu, “siás un marrit e seràs castigat.” Apuèi dubriguèt una tireta, despartiguèt lo sieu ben e ne faguèt doas parts.
Prowensalska narěč
Un òme aviá rèn que dos fius. Lo plus joine diguèt a son paire: “Es tèmps que fuga mon mèstre e qu’aga de sòus; fau que posca me’n anar e que vega de païs. Partatjatz vostre bèn e donatz-me çò que deve aver.” – “O mon fiu”, faguèt lo paire, “coma voudràs; siás un marrit e seràs punit.” E puèi dubriguèt un tirador, partatgèt son bèn e ne faguèt doas parts.
Gaskonska narěč
Un òme n’avèva pas que dus hilhs. Lo mès joen digoc a son pair: “Qu’ei temps que sia mon mèste e qu’aja argent; que cau que posca me’n anar e que veja païs. Partatjatz vòste ben e balhatz-me çò que devi aver.” – “Que òc, mon hilh”, digoc lo pair, “coma volhas; qu’és un maishant e que seràs punit.” Lavetz draubiscoc un tirador, que partatgèc son ben e que’n hascoc duas porcions.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.