From Wikipedia, the free encyclopedia
She ard cultooragh ee yn Vritaan (Britaanish: Breizh, focklit magh myr [bʁɛjs] ny [bʁɛχ];[1] Frangish: Bretagne, focklit magh myr [bʁə.taɲ]; Galloish: Bertaèyn, focklit magh myr [bəʁ.taɛɲ]). She nane jeh ny h-Ashoonyn Celtiagh ee.[2][3][4][5] Roish dy daink urree dy ve ny cooid jeh Reeriaght y Rank 'sy vlein 1532 myr queiggey, by reeriaght as, eisht, ghiucaght neuchrogheydagh ee.
| Breizh (br) Bretagne (fr) Bertaèyn (Galloish) Y Vritaan |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Jarroo-raa: Kentoc'h mervel eget bezañ saotret "Ta'n baase ny share na meeonnor" |
||||||
| Arrane ashoonagh: Bro Gozh ma Zadoù "Shenn-çheer nyn Ayraghyn" |
||||||
 Jeeraghey er soiaghey yn Vritaan er caslys-çheerey yn Oarpey
|
||||||
| Balley smoo | Naoned | |||||
| Çhengey oikoil | Frangish | |||||
| Çhengaghyn neu-oikoil | Britaanish, Galloish | |||||
| Eaghtyr | ||||||
| - | Yn clane | 34,023 km² 13,136 mi ker |
||||
| Earroo yn phobble | ||||||
| - | Ooley 2007 | 4,475,295 | ||||
| - | Glooaght | 131.5/km² 340.7/mi ker |
||||
| Traa ynnydagh | (UTC+1) | |||||
Ta'n Vritaan coodaghey y lieh-innys heear hwoaie jeh mooar-heer yn Oarpey ayns shiar hwoaie y Rank. T'ee çhemmit liorish Mooir yn Eeaght 'sy twoaie, liorish y Vooir Cheltiagh as y Cheayn Sheear 'sy neear as liorish Baie ny Biscaayn 'sy jiass. T'ee 34,023 km2 er eaghtyr. T'ee goll er rheynn magh ayns queig rheynn: Penn-ar-Bed 'sy neear, Aodoù-an-Arvor 'sy twoaie, Il-ha-Gwilen 'sy niar hwoaie, Liger-Atlantel 'sy jiass as Mor-Bihan 'sy jiass.
'Sy vlein 1956, va gurneilys ynnydagh y Rank aachummit as va ny h-ardjyn currit er bun.[6] Va Ard y Vritaan currit er bun ec y traa shen, agh cha nel yn ard coodaghey agh 80% jeh eaghtyr yn ard cultooragh. Va Liger-Atlantel, mygeayrt y chaayr Naoned, scarrit magh ass y Vritaan as currit stiagh 'syn ard Broioù al Liger.
Ayns Jerrey Geuree 2006 va 4,300,500 dooiney cummal ayn. Ta 72% jeh'n phobble cummal ayns Ard y Vritaan as 28% ayns Ard Broioù al Liger. 'Sy vlein 1999 v'ad Naoned (711,120), Roazhon (521,188) as Brest (303,484) ny caayryn smoo ayn.[7]
She çheer ghooie ny Britaanee ee yn Vritaan as ta'n çheer coontit myr fer jeh ny h-Ashoonyn Celtiagh as ee freill enney cultooragh ta aahoilshaghey e shennaghys. Ta deiney ennagh cur feysht er staydys bunraghtoil roie yn Vritaan, as ta gleashaght ashooneyragh shirrey ny smoo hene-reiltys da'n Vritaan çheusthie jeh'n Rank.[8]
_in_einem_Halbkreis_endend_Le_Ménec,Carnac_,Departement_Morbihan,Bretagne_Steffen_Heilfort.JPG)
Ren ny chied deiney cummal 'sy Vritaan 'syn eash Henn-Chlaghagh Lheah. Va ny chied chummaltee nyn Neanderthalee. S'goan va'n boodeeys shen as v'ad feer chosoylagh rish ny Neanderthalee v'er gheddyn feie yn Oarpey Heear ec y traa shen. Cha row agh tro er lheh oc: nyn gultoor ta enmyssit "Colombagh".[9] Ta fer jeh ny çhiollee shinney 'sy theihll er ve feddynit ayns Ploeneg ayns Penn-ar-Bed. T'eh mysh 450,000 bleeaney d'eash.
Ren ny chied homo sapiens cummal 'sy Vritaan mysh 35,000 RC. Ren ad cur adsyn hene ayns ynnyd ny maanal ny Neanderthalee as ren ad lhiassaghey çhynskylyn ynnydagh, gollrish y Châtelperronagh ny yn Valainagh. Lurg yn eash rioee yerrinagh, lhig yn emshir ny s'çhoe da keyllaghey gloo 'syn ard. Ec y traa shen, va'n Vritaan cummaltit lesh boodeeyssyn mooarey ren toshiaghey nyn goorseyn bea y hyndaa veih'n theihll rouailtagh va jeant ass y çhelgeyrys as y çhaglymys gys seihll eirinagh. Haink yn eirinys gys yn ard car y 5oo villey-bleeaney RC ec arreyderyn stiagh daink veih'n jiass as y niar. Ansherbee, cha daghyr y Çhyndaa Noalittagh 'sy Vritaan er oyr ceaghley bunneydagh, agh er oyr yn arraghey stiagh moal as maylartey schleiyn.
She yn tro smoo scanshoil jeh'n Vritaan Noalittagh na'n jeeillaght vooar-chlaghagh, as, keayrtyn, t'ee coontit myr "cree" yn chultoor mooar-chlaghagh.[10] Va ny lhiaghtyn shinney nyn garnyn as cha voddey lurg shen va'n lught ynnydagh troggal tommanyn flahoil as straihyn claghagh. Shimmey strughtoor jeh ny sorçhyn shen ta ry-gheddyn er y choose yiass 'sy rheynn Mor-Bihan, goaill stiagh Lhiaghtyn Karnag as y Menhir Brisht jeh Er Grah ayns Lokmaria-Kaer, yn un chlagh smoo va currit er ny shassoo ec deiney Noalittagh.
Car yn eash phroto-henndeeagh, va'n Vritaan cummaltit ec queig eggys Celtiagh:[11]
Va kianglaghyn lajer ec ny h-eggyssyn shen rish ny Celtiee Ellanagh, ayns traghtey yn stainney er lheh. Va fir jeh ny h-eggyssyn nyn olteynyn jeh'n "chochiangle Armoiragh". Er lesh Jool Kaesar, ren y cochiangle shen cur ny Curiosolitae, ny Redones, ny Caletes, ny Osismii, ny Lemovices, ny Unelli as ny Ambibarii stiagh ayns cochaajys.[13]
Haink er yn ard dy ve ny chooid jeh Pobblaght ny Raue 'sy vlein 51 RC. V'eh goit stiagh 'sy wheiggey Gallia Lugdunensis 'sy vlein 13 RC. Va ny baljyn as ny baljyn beggey Goalagh aalhiassit rere stundayrtyn Raueagh as va shiartanse dy chaayryn currit er bun. Ta ny caayryn Raueagh shen goaill stiagh Condate (Roazhon), Vorgium (Karaez-Plougêr), Dariotirum (Gwened) as Condevincum (Naoned). Myrane lesh Fanum Martis (Kersaout), by phreeu-valjyn ad jeh ny civitates ynnydagh. Va cummey moggyllagh as forym ec dagh fer jeu, as, keayrtyn, çhiamble, ard-cheeill, thermae ny ammyr ushtey, gollrish Karaez. Ren ny Rauee troggal tree preeu-raad trooid yn ard. Ansherbee, hannee y chooid smoo jeh'n phobbyl cummal çheu çheerey. Ren ny boddee heyrey cummal ayns bwaaneyn beggey tra va ny shellooderyn thallooin as nyn obbreeyn cummal ayns villae rusticae. Ren y pobbyl freayll y cooilleeiney as yn ooashlaghey roish ny jeeghyn Goalagh as dy mennick v'ad sooit rish ny jeeghyn Raueagh. Cha row agh kuse veg dy yallooyn ta soilshaghey jeeghyn Raueagh feddynit 'sy Vritaan as, er y chooid smoo, t'ad goaill stiagh troyn Celtiagh.[14]
Car y 3oo eash, ren ny Frankee, ny Alamanni as roosteyryn-marrey ruegey yn ard. Ec y traa cheddin, huitt y tarmaynys ynnydagh as va cooid vie jeh ny h-obbraghyn treigit. Son shassoo noi ny ruegyssyn, va baljyn as caayryn eigsoylagh niartit, gollrish Naoned, Roazhon as Gwened.[14]
Ec jerrey yn 5oo eash, hoshee ny Brythonee garraghey stiagh gys Armorica. Cha nel shennaghys y chooylree leayr, agh ta farraneyn Britaanagh as Bretnagh kiangley yn arraghey stiagh shen rish persoonid va enmyssit Conan Meriadoc. Ta farraneyn lettyragh Bretnagh jeean-loayrt dy daink Conan gys Armorica marish yn 'ar-ghoaillagh Raueagh Magnus Maximus, ren goaill e hidooryn Goaldagh gys Goal son e aggyrtyssyn e hickyraghey as ren eh cummal ad ayns Armorica. Gyn scansh er firrinys y skeeal shen, s'liklee dy row bishaghey ayns earroo ny cummaltee car ruegys Anglo-Hacsonagh er y Vretyn Vooar 'sy 5oo eash. Ta ard-scoillaryn lheid as Léon Fleuriot cur sannish da clowan daa-honnagh jeh'n arraghey stiagh veih'n Vretyn Vooar as, rere shen, dirree pobbyl Britaanagh seyr as hie yn Vritaanish er ny kioneysaghey ayns Armorica.[15] Car ny bleeantyn hie yn choloin Vrythonagh Armoricagh er ny lhiassaghey as ny vooadaghey as va possan dy reeriaghtyn beggey crooit. Va ny reeriaghtyn shen unnaneysit ayns ny 840yn fo Nevenoe noi'n reirey Frankagh.[16] Mastey ny h-arreyderyn stiagh Brythonagh, va saggyrtyn as jedyn ayn ren cooney rish sushtallaghey yn ard as eh foast ny ard paganagh ec y traa shen, ayns ny h-ardjyn çheerey er lheh.
.png)
Ec toshiaght yn eash vean-eashagh, va'n Vritaan goll er rheynn magh ayns tree reeriaght: Domnonea, Kerne as Bro-Ereg. Beggan er veggan haink ny reeriaghtyn shen ry-cheilley myr un steat car y 9oo eash.[17][18] Haghyr yn unnaneyssey fo reirey Nevenoe, y ree v'ayn eddyr ny bleeantyn 845 as 851. T'eh coontit jiu myr y pater patriae Britaanagh. Ren e vac, Erispoe, shickyraghey seyrsnys y reeriaght noa as chossyn eh Cah Jengland noi Çhalse Meayll. Chossyn ny Britaanee cah elley 'sy vlein 867 tra ren y reeriaght roshtyn y reamys smoo eck rieau: va ayrnyn jeh'n Norman, Maine as Anjou as Ellanyn Vooir Eeaght.
Ren ny Loghlynee rueggey yn Vritaan dy mennick ec toshiaght y 10oo eash. Chaill y reeriaght ny thallooyn eck 'sy niar, goaill stiagh y Norman as Anjou as va coontae Naoned currit da Fulk I veih Anjou 'sy vlein 909. Ansherbee, va Naoned goit ec ny Loghlynee 'sy vlein 914 as v'eh seyrit ec Alan II y Vritaan 'sy vlein 937. Cheau Alan II ny Loghlynee slane magh ass y Vritaan as ren eh aachroo steat Britaanagh reesht. Hug eh ammys da Louisagh IV y Rank as, myr shen, haink jerrey lesh y Vritaan myr reeriaght as haink urree dy ve ny duicaght.
Hug çhiarnyn Britaanagh ennagh cooney da Illiam y Mainshtreilagh cur stiagh er Sostyn as hooar ad thallooyn mooarey ayn. Va pooar mooar ec fir jeh ny çhiarnyn Britaanagh shen as s'odjey va'n Vritaan veih steat unnaneysit. Ren y ree Frangagh freayll çhaghteryn 'sy Vritaan; va ny cochaarjyssyn conaantit ec çhiarnyn ynnydagh as s'mennick v'ad lhie harrish y cheilley; as cha row enney Britaanagh er lheh ayn. Myr sampleyr, ren y Vritaan cur y Rangish stiagh ayns ynnyd y Ladjyn myr çhengey oikoil 'sy 13oo eash, 300 bleeaney roish cur stiagh y Rangish myr çhengey oikoil ec y Rank hene, as cha row staydys oikoil rieau ec y Vritaanish. Va polasee joarree yn duicaght ceaghlit dy mennick; dy cadjin va ny duicyn seyr agh ren ad conaantey cochaarjyssyn dy mennick marish Sostyn ny yn Rank. Va scansh vooar ec nyn bohlldey rish dagh ashoon car y 14oo eash er yn oyr dy row ny reeghyn Sostynagh gaggyrt er crooin y Rank.
Ayns Caggey yn Eiraght Britaanagh, paart ynnydagh jeh'n Chaggey Keead Bleeaney, ren Reeraghtys Blois, lesh cooney veih ny Frangee, caggey noi Reeraghtys Montfort, lesh cooney veih ny Sostynee. Hooar ny Montforts barriaght 'sy vlein 1364 as va lhing seyrsnys ec yn ard derrey jerrey yn Chaggey Keead Bleeaney er yn oyr dy row yn Rank lag as chur ad stadd lesh cur stiagh çhaghteryn reeoil gys Cooyrt y Vritaan. Ansherbee, chaill y Vritaan y Caggey Ommidjagh noi'n Rank 'sy vlein 1488, er coontey ny streeuyn ynveanagh er y chooid smoo. Dy jarroo, va fir jeh ny çhiarnyn caggey er y çheu Frangagh.
.jpg)
Lurg y Chaggey Ommidjagh, cha row yn duic Frank II jargal e neen y phoosey gyn coardailys veih Ree yn Rank. Gyn bwooise da shen, ren ee pposey rish yn Impir Raueagh Bannee 'sy vlein 1490, agh lig eh da geyre-ghaue lesh y Rank. Ren Çhalse VIII y Rank çhionney stiagh er Roazhon as va'n poosey dollit. Fy yerrey, ren eh poosey rish Onnee yn Vritaan. Lurg hooar eh baase gyn paitçhyn, va egin er y ven-duic e eirey as e vac braar ayrey Louisagh XII. Ren Anna prowal seyrsnys y Vritaan y reayll gyn rah as hooar ee baase 'sy vlein 1514. Va'n unnaneyssey formoil eddyr y daa heer creaghnit 'sy vlein 1532 ec Frank I. Ren eh gialdyn cur ard-chied eigsoylagh da'n Vritaan, lheid as seyrsnys veih'n gabelle, keesh va currit er sollan as ee gyn foayr cadjin 'sy Rank hene.[19]
Ren y Vritaan roshtyn lhing airhey eddyr y 15oo as y 18oo eash. Va'n ard soit er ny bollee varrey eddyr y Spaainey, Sostyn as y Çheer Injil as by vooar y vondeish v'eck rere crooaght impiraght choloinagh y Rank. Va ny puirt varrey ynnydagh, lheid as Brest as Sant-Brieg, mooadit dy mooar as va an Oriant currit er bun 'sy 17oo eash. Va ennym mooar er Sant-Maloù er son ny lhongyn roosteyrys, as va purt vooar ayns Brest son y Lhuingys Frangagh. Daase Naoned dy tappee lesh cochionneeaght sleab yn Atlantagh. Er y laue echey, ren yn antraie kiarail teadyn kennipey as bratyn carmeish as lieen. Ansherbee, cha lig y Cholbertaghys da rahys y Vritaan as eh greinnaghey bunneeaght ram mwylljyn çhynskyllagh er yn oyr dy row y chooid smoo jeu foshlit ayns queiggaghyn elley. ayns bishaghey marish shen, va shiartanse dy chahyn ayn eddyr y Rank as Sostyn as ad cur rish streeanaght 'sy chochionneeaght as 'sy traght as huitt tarmaynys y Vritaan ergooyl car y 18oo eash.
Haghyr daa irree magh mooar car y 17oo as y 18oo eash: Irree Magh ny Bonnadyn Ruy (1675) as Co-chialg Pontkalleg (1719). Haghyr y daa irree magh myr eiyrtys er y streeu v'ec y reiltys ayns Paarys dys meanaghey y chur er bun as er ny h-ard-chiedyn bunraghtoil v'ec y Vritaan er çheu keeshyn y jeean-loayrt.[20]
Va jerrey leighoil currit rish y Duicaght car Irree Magh y Rank. 'sy vlein 1789, as v'ee rheynnit magh eddyr queig rheynn. Myrane lesh shen, chaill y Vritaan dagh fer jeh ny h-ard-chiedyn v'eck. Tree bleeaney ny s'anmey, haink er yn ard dy ve chree jeh'n sthaagey reeoilagh as Catoleagh noi'n Irree Magh car y Chouannerie. Car y 19oo eash, hannee yn Vritaan ayns goll ergooeyl er çheu yn tarmaynys as shimmey Britaanagh ren arraghey magh gys ardjyn elley jeh'n Rank, as gys Paarys er lheh. Hannee yn beoyn shen ayn derrey toshiaght y 20oo eash. Gyn bwooise er shen, hoshee yn ard jeianaghey as va raaidyn as raaidyn yiarney troggit marish y çhynskylaghey ayns buill ennagh. By ad troggalys lhongyn as obbraghyn bee (shugyr, messyn as glassraghyn anghooghyssagh, eeastyn, a.r.e.) ny çhynskylyn smoo scanshoil ayns Naoned, jeeillaght glenney as greaseeaght ayns Felger as va'n veaineraght ry-gheddyn ayns baljyn beggey lheid as Kastell-Briant as Zinzag-Lokrist as enney mooar orroo son ny gleashaghtyn obbree ayndaue.
Hannee yn ard dy ve feer Chatoleagh as, car Nah Impiraght y Rank, va ny leaghyn cumaadagh aahickyrit. Tra va'n Phobblaght aavunnit 'sy vlein 1871 va skeealyn ayn dy row ny sidooryn Britaanagh ayns Camp Conlie car y Chaggey Frangagh-Prooshagh meehreishtit, oltooanit as soit er er yn oyr dy ren y lught reill smooinaghtyn dy nee baggyrtys noi'n Phobblaght v'ayndaue.[21]
Car y 19oo eash, hoshee yn Vritaanish failleil er coontey polasee yn Rangaghey va stiurit fo Treeoo Pobblaght y Rank. Er un laue, cha row ny paitçhyn lowit y Vritaanish y loayrt ayns ny scoillyn as ren ny fir ynsee kerraghey ad my row ad goit as ad loayrt y Vritaanish. Va fograghyn croghit ayns ny scoillyn as ad gra: "T'eh mee-lowit y Vritaanish y loayrt as shelley y hilgey" ("Il est interdit de parler breton et de cracher par terre").[22] Er y laue elley, va'n Vritaanish (gollrish y Ladjyn) coontit myr çhengey feer-chianglt rish yn Agglish Chatoleagh Raueagh as dy row eh ny share y Rangish y loayrt er yn oyr dy row ee lowal da'n vooinjer, as da mraane er lheh, ad y heyrey veih cleayney yn agglish. Myr eiyrtys er shen, daase sheeloghey dy Vritaanisheyryn as ad coontey nyn jengey myr red nearit as wheesh as myr va jargal cha loayr ad y çhengey marish nyn baitçhyn. Chur ny faghteyryn shen rish failleil y Vritaanish.
Ec y traa cheddin, ren yn Aavioghey Celtiagh cur rish bunneeaght Unnaneys Ardjynagh y Vritaan as, ny s'anmey, rish gleashaghtyn seyrsnys va kianglt rish parteeyn seyrsnys Yernagh, Bretnagh as Albinagh 'syn RU as rish yn ooilley-Cheltiaghys. Ansherbee, s'beg va cleayney as tayrnys ny gleashaghtyn shen as cha ren ny h-eieyn oc roshtyn y phobbyl cadjin derrey yn 20oo eash. Lig da'n ghleashaght Seiz Breur, va crooit 'sy vlein 1923, lowal da aavioghey ellynagh Britaanagh[23] agh ren ny kianglaghyn v'eck rish y Natseeaghys as co-obbraghys Phartee Ashoonagh y Vritaan car y Nah Chaggey Dowanagh laggaghey yn ashoonaghys Britaanagh 'sy lhing lurg y chaggey.
Hooar 240,000 dooinney baase 'sy Vritaan car y Chied Chaggey Dowanagh.[24] Smoo yn cragh da'n ard v'ayn car y Nah Chaggey Dowanagh. Va'n Vritaan goit ec y Ghermaan Natseeagh 'sy vlein 1940 as v'ee seyrit ayns Mee Luanistyn 1944 lurg Obbraid Cobrey. Ansherbee, cha ren ny h-ardjyn mygeayrt Sant-Nazer as an Oriant livrey seose agh er y 10oo as y 11oo Boaldyn 1945, shiartanse dy laaghyn lurg tuittym y Ghermaan. Va'n daa valley scrysst dy lane ec ruegyssyn aeragh, gollrish Brest as Sant-Maloù, as va jeeyl jeant ayns baljyn elley lheid as Naoned as Roazhon.
'Sy vlein 1956, va'n Britaan currit er ash dy leighoil myr Ard y Vritaan, agh cha row yn preeu-valley diucagh Naoned as yn ard mygeayrt-y-moo coontit stiagh. Gyn bwooise da shen, dreill y Vritaan y leayraght chultooragh er lheh, as dirree aavioghey cultooragh magh car ny 1960yn as ny 1970yn. Va scoillyn daa-hengagh foshlit; hoshee screeudeyryn arrane screeu arranyn 'sy Vritaan; as ren craghyn eggoaylleeagh lheid as deayrtey ooill Amoco Cadiz ny deayrtey ooill Erika as sollaghey ushtey rere eirinys muickey liggey da bunneeaght gleashaghtyn noa son yn eiraght najooragh y choadey.
She yn Vritaan y lieh-innys smoo 'sy Rank. T'ee mysh 34,030 km2 er eaghtyr as t'ee sheeyney magh gys y neear hwoaie as y Cheayn Sheear. T'ee çhemmit 'sy twoaie liorish Mooir yn Eeaght, 'sy jiass liorish Baie ny Biscaayn as ta ny h-ushtaghyn eddyr y choose heear as yn ellan Eusa coontit myr Hirwazh.
Shimmey jingey as brishey t'ayn ayns coose y Vritaan, as ta ram eayninyn, inveryn as king-çheerey ayn. Ta Lhoob Mor-Bihan ny purt najooragh vooar as mysh daeed ellan ayn. Ta'n lhoob begnagh doont da'n 'aarkey vooar. 'Sy clane, ta mysh 800 ellan nyn lhie magh veih coose y lieh-innys. She ar Gerveur, 'sy jiass, yn ellan smoo ayn. Ta coose y Vritaan mysh 2,860 km er lhiurid.
Dy cadjin, ta'n ard cronkanagh er yn oyr dy vel eh co-reggyrt da çheu heear glout-sleitagh Armorica, shenn-reayn ta sheeyney magh 'sy Norman as Broioù-al-Liger. Er coontey yn çheerid shen, cha nel tro çheer-oaylleeagh er lheh ayn myr joarey eddyr y Vritaan as y Rank, faagail magh yn awin Kouenon ta scarrey yn Vritaan veih'n Norman.
Ta glout-sleitagh Armorica roshtyn y boayl s'yrjey çheu mooie jeh'n Vritaan ayns Mayenne as eh 417 m er yrjid as t'eh lhargaghey gys y neear roish t'eh çheet dy ve rea 'sy voayl smoo eearagh rish Menez Du as Menez Are. She Roc'h Ruz ayns Menez Are y cronk s'yrjey as eh 384 m er yrjid.[25]
Ta'n ennym Armor ny Arvor ("rish yn 'aarkey", "er mooir" ny "er y vooir" 'sy Vritaanish) currit er ardjyn slystagh dy mennick as ta'n ennym Argoad ("rish y cheyll") currit er yn antraie. Va ny thallooyn share coodit lesh keylljyn mooarey agh roish ny Mean Eashyn va bocage currit ayns nyn ynnyd. Ta'n bocage Britaanagh, marish e vagheryn beggey va cruinnit liorish cleiyee hiu, begnagh immeeit veih ny 1960yn as yn eirinys nish croghey er saaseyn eirinagh noa-emshyragh, goaill stiagh y jeshaghtey.
Ta keylljyn ennagh foast ayn jiu, lheid as keyll Pempont. Ta ny thallooyn creggagh coodit lesh freoagh as moanee, as ta curree ennagh ayn 'sy Vritaan lheid as ar Briwer ta coontit stiagh ayns pairk ashoonagh ardjynagh. Ta pairk ardjynagh elley goaill stiagh Menez Are as coose Hirwazh.
Dirree lieh-innys y Vritaan car yn ard-ghientyn Chadomagh ren croo yn coose hwoaie eddyr Gwengamp as Felger. Dirree yn lieh yiass car yn ard-ghientyn Herkynagh. Ec y traa cheddin, ren bioys mooar volcaanagh faagail mooadys mooar dy chlagh hryal ayn. Eddyr ny lhingyn Cadomagh as Herkynagh, va'n ard currit fo ushtey shiartanse dy cheayrtyn as daag y vooir fossylyn as clagh ghrundinagh, schist as clagh gheinnee er y chooid smoo. Er coontey shaghrynys y chlagh eayil ta'n ooir 'sy Vritaan jeh cummey geayr dy cadjin. Hie glout-sleitagh Armorica er ny yeeraghey shiartanse dy cheayrtyn car crooaght ny Sleityn Pyreanagh as ny Beinnyn Alpagh. Ren caghlaaghyn ayns corrymyn y vooir as yn emshir cur rish crimmey lajer as crooaght ny smoo claghyn drundinagh. Ta'n ceaghley-cummey freggyrtagh son y schist lheeah-ghorrym as son y fo-ooir verçhagh ta ry-gheddyn er yn ellan Groe as ee goaill stiagh glaacafaan as epidote.[26]
Car ny riojaghyn Kiaroil, va'n Vritaan coodit lesh loess as hoshee ny h-awinyn lhieeney ny glionteenyn marish fooillee awinagh. By eiyrtys er immeeaghtyn tectonagh lajer v'ayn eddyr ny plaityn Affrickagh as Oaraishagh ad ny glionteenyn hene. Cha dooar y reayrtys çheerey Britaanagh e chummey jerrinagh roish millioon dy vleeantyn er dy henney. Ta fo-ooir y Vritaan cowrit marish cooid vie dy vrishaghyn as ad croo tashtaghyn mooarey d'ushtey.[26]
Ta'n Vritaan ny lhie 'sy chryss honderagh hwoaie. Ta speyr vooiragh cheaghlagh, gollrish y Chorn, eck. Ta'n fliaghey çheet neose dy mennick, agh s'mennick ta laaghyn grianagh ayn gyn bodjallyn. Ayns ny meeghyn souree, fodee ny çhiassidyn 'syn ard roshtyn 30°C (86°F), agh ta'n speyr tannaghtyn gerjoilagh. Ta ny çhiassidyn ayns ny meeghyn souree mysh queig keim jeig ny s'çhoe na ny t'ayn ayns ny meeghyn geuree, agh t'eh croghey er foddeeaght y vooir. Ta'n emshir ny s'buiggey er y choose na 'syn antraie agh ta'n fliaghey çheet cha mennick er y choose as t'eh 'syn antraie. Gyn bwooise da yrjid injil Menez Are, ta ny smoo fliaghey çheet neose ayn na 'sy chooid elley jeh'n ard. Ta'n coose yiass, eddyr an Oriant as Pornizh geddyn ny smoo na 2,000 oor dy hoilshey ny greiney.[27]
Ta bea-feie yn Vritaan cosoylagh rish y Rank hene, agh ta anchaslyssyn ennagh er lheh ayn. Er un laue, er coontey yn coose liauyr ec yn ard, s'berçhagh yn bea-feie mooiragh t'ayn as ta sorçhyn d'ushagyn ayn nagh vel ry-akin ayns ayrnyn elley jeh'n Rank. Agh, er y laue elley, ta ny dooieyn ta cummal 'syn antraie ry-gheddyn ayns ayrnyn elley jeh'n Rank. Er yn oyr dy vel y Vritaan ny lieh-innys, ta earroo ny dooieyn ny sloo 'sy lieh heear jeh'n lieh-innys na t'ayn 'sy lieh hiar.
Ta ushagyn marrey eigsoylagh ry-akin faggys da'n choose. Ta coloinyn jeh fannagyn marrey, foillanyn, coltragyn, Gantyn Hwoaie, stronnagyn dooey as pibbinyn Atlantagh. Ta'n chooid smoo jeh ny h-ushagyn shen sheelraghey er ellanyn anerit as creggyn as, rere shen, s'doillee tastey y ghoaill jeu. She çheer ghooie ram dooieyn Oarpagh cadjin yn antraie: kellee cheylley, gollanyn geayee, ushagyn rhennee, gollanyn cadjin, kiarkyn rhennee as dooieyn elley.[28]
Gollrish y Chorn, Bretyn as Nerin, ta ushtaghyn y Vritaan tayrn sharkee houree, raunteeyn glassey, turtylyn dreeym liareagh, doraidyn, perkynyn, smugyn rauney, partanyn as gimmee. Ta micropterus feer chadjin rish y choose, ta gobbargyn goal cummal er yn ymmyr vooarheeragh, as ta grenaidee as gaillaghyn pern cummal ayns ny h-ushtaghyn dowiney. Ta eeastyn awiney goaill stiagh brick, braddanyn Atlantagh, gaddyssyn, argyrosomus regius as lampraghyn. Ta ny h-awinyn goaill stiagh dooarchooyn as moddee ushtey myrane lesh dooieyn rueggyssagh Americaanagh lheid as y coypu ta scryssey yn eggochorys as chur rish anvioys yn assag Rangagh Oarpagh.[29]
Mastee ny neuvertebree, she ynnyd dooie ee yn Vritaan da crammag Kemper, gob doo peearley awiney as gimmagh Voirrey bane-inginagh.[30] Hooar ny sheeintee Vritaanagh vooarey baase car yn eash noa-emshyragh, goaill stiagh y moddey oaldey. Jiu, ta ny sheeintee scanshoil goaill stiagh feeaihee ruy, collee vuc oaldey, shynnee, mwaaee as dooieyn ennagh jeh craitnagyn.[31]
Ta enney mooar er y Vritaan son y chabbyl Britaanagh, aalaght ynnydagh jeh'n chabbyl draghtey, as son y voddey gunney Britaanagh. Ta aalaghtyn er lheh jeh ollee ry-gheddyn ayn, agh ta fir jeu er oirr yn anvioys: y pie noir bretonne, y froment dy Léon, yn Armoragh as y Naonedagh.
Ta lossreeyn jallooagh ry-gheddyn ayns keylljyn, dreeymyn geinnee, mooiree, reeastyn y Vritaan, goaill stiagh y anchaslyssyn dooghyssagh jeh cistus, aster as linaria, y fetçh crou chabbil as y lotus maritimus.[32]
Hie yn Vritaan er ny scryssey magh myr unnid politickagh 'sy vlein 1790 tra v'ee rheynnit magh ayns queig rheynn. Ta ny rheynnyn Britaanagh co-reggyrt, er y chooid smoo, rish ny nuy ard-aspickyssyn Catoleagh v'ayn ec toshiaght ny Mean Eashyn. V'ad enmyssit bro 'sy Vritaanish ny pays 'sy Rangish ("çheer") as v'ad ymmydit myr slystyn argidoil as cahnagh.[33] Ta'n Vritaan rheynnit magh eddyr Breizh-Izel ("y Vritaan Eeaghtyragh"), ta co-reggyrt rish y lieh heear raad ta'n Vritaanish goll er loayrt dy tradishoonagh, as Breizh-Uhel ("y Vritaan Eaghtyragh"), ta co-reggyrt rish y lieh hiar raad ta'n Ghalloish goll er loayrt dy tradishoonagh. V'ad ny h-ard-aspickyssyn ny ny queiggaghyn shendeeagh 'sy Vritaan na:
Car Irree Magh y Rank va kiare ard-aspickys dollit magh as va ny queig ard-aspickyssyn elley ceaghlit son co-reggyrt rish ny rheynnyn.
Car Irree Magh y Rank, va'n Vritaan rheynnit magh eddyr queig rheynn as dagh fer jeu jeant ass tree ny kiare slyst. Ta ny slystyn goll er rheynn magh ayns cantoonyn as adsyn hene jeant ass commyoonyn. Ta coonseil ynnydagh, ta reiht ec ny seyraanee, ec dagh commyoon as rheynn, agh cha nel ynnydee reiht ec ny slystyn as ny cantoonyn. Ta ny cantoonyn ymmydit myr slyst reihdagh son ny coonseilyn rheynnagh as ta ny slystyn stiurit ec fo-veoir ta doltit ec Eaghtyrane y Rank. Ta'n Eaghtyrane doltey meoir ayns dagh rheynn.
Er yn oyr dy vel ram rheynnyn ayn as dy vel ad feer beg er mooadys, ren y reiltys Frangagh prowal ardjyn ny smoo y chroo car y 20oo eash. By chooish da aa-chroo yn Vritaan myr unnid politickagh as reiragh eh da ny h-ashooneyryn Britaanagh, agh va ny pooaryn ayns Paarys credjal dy lhisagh da'n ard noa ve fondagh er çheu yn tayrmaynys. Ren y reiltys Frangagh as politickeyryn ynnydagh smooinaghtyn dy row Naoned as e rheynn Liger-Atlantel ny smoo kianglt rish Glion Loire na rish y lieh-innys as dy beagh cohirrey jeeyllagh ayn lesh y vooinjerys rish Roazhon.
Va ny joaraghyn currit sheese 'sy vlein 1956. Va kiare rheynn currit stiagh 'sy Vritaan noa as va Liger-Atlantel currit stiagh ayns Broioù al Liger marish ayrnyn jeh Anjou, Maine as Poitou. 'Sy vlein 1972, hooar ny h-ardjyn nyn gooieidyn roie, marish coonseil ardjynagh reiht. Veih'n traa shen, ta coonseil as colughtyn reiragh ec y ard y Vritaan.
Shimmey preeu-valley shendeeagh t'ec y Vritaan. Tra v'ee ny duicaght heyr, ren Steatyn y Vritaan, sorçh ennagh dy pharlamaid, çhaglym ry-cheilley ayns baljyn eigsoylagh: Dinan, Ploermael, Redon, Roazhon, Gwitreg, Gwenrann, as, er y chooid smoo, ayns Naoned, raad haink ad ry-cheilley 17 keayrt, as ayns Gwened, raad haink ad ry-cheilley 19 keayrt. Va'n Chooyrt as y reiltys feer hroailt as ren dagh reeraghtys cur foayr da nyn gashtallyn as nyn steatyn hene. Ren ny duicyn cummal er y chooid smoo ayns Naoned, Gwened, Redon, Roazhon, Felger, Dol, Dinan as Gwenrann. Gyn fakin er Gwened, va dagh fer jeh ny baljyn shen soit ayns Breizh-Uhel.
Mastey ny baljyn shen, cha row agh tree jeu, Gwened, Naoned as Roazhon, jargal aggyrt er son staydys preeu-valjagh. Va ny duicyn crooinit ayns Roazhon as va cashtal mooar ayn oc. Ansherbee, v'eh scrysst ayns aile car y 15oo eash. Er e heu hene, by hoiag da Shamyr ny Coontyssyn as da'n Pharlamaid eh Gwened derrey yn unnaneyssey rish y Rank. Va'n Pharlamaid astreeit gys Roazhon as Shamyr ny Coontyssyn gys Naoned. By eh Naoned ynnyd beaghee beayn da ny duicyn s'jerree. Ta Cashtall Ghiucyn y Vritaan foast ny hassoo ayns çheshvean y chaayr. Jiu, she Roazhon preeu-valley ard y Vritaan as y wheiggey agglishagh ta goaill stiagh ard y Vritaan as ard Broioù al Liger.
Cha nel mooarane pohlldey ec parteeyn politickagh Britaanagh as s'beg y rahys t'oc ayns ny reihyssyn. Ansherbee, s'mooar yn enney cultooragh t'ec ny Britaanee. Rere towse 'sy vlein 2008, ta 50% jeh pobble ard y Vritaan coontey adsyn hene cho Britaanagh as Frangagh; ta 22.5% jeh'n phobble coontey adsyn hene ny smoo Britaanagh na Frangagh; as ta 15.4% coontey adsyn hene ny smoo Frangagh na Britaanagh. Ta 1.5% coontey adsyn hene myr Britaanee ny lomarcan tra ta 9.3% smooinaghtyn nagh vel ad nyn Mritaanee er chor erbee.[34]
Ren 51.9% jeh lught freggyrtagh y towsh coardail rish y smooinaght dy lhisagh ny smoo pooar pholitickagh ve currit da'n Vritaan, as ren 31.1% jeu freggyrt dy lhisagh dagh red tannaghtyn myr v'ayn ec traa yn towsh. Cha row agh 4.6% er son y teyrsnys as cha row tuarym ec 9.4% jeu.[35]
Ren towse veih'n vlein 2012 va jeant ayns queig rheynn hradishoonagh y Vritaan taishbyney dy vel 48% jeh'n lught freggyrtagh coontey dy row ad kianglt rish y Rank er y chooid smoo, dy row 37% jeu kianglt rish y Vritaan, as dy row 10% kianglt rish yn Oarpey. Haishbyn eh dy row yn enney Britaanagh ny s'troshey mastey ny deiney ta ny s'aa na 35 bleeaney d'eash as 53% coontey dy vel ad kianglt rish y Vritaan er y chooid smoo tra va 50% jeh'n lught freggyrtagh va ny shinney coontey dy vel ad kianglt rish y Rank er y chooid smoo. Ta'n enney Britaanagh ny sloo mastey yn lught freggyrtagh va ny shinney na 65 bleeaney d'eash: va 58% jeu coontey dy row ad kianglt rish y Rank er y chooid smoo. Ta'n enney Oarpagh ny s'troshey mastey yn possan cheddin, as 21% jeu coontey dy row ad kianglt rish yn Oarpey er y chooid smoo. Fy yerrey, ta'n enney Britaanagh ny s'troshey mastey ny deiney jeh'n çheu clee as mastey ny deiney as ard-cheimyn oc.[36]
Ta'n Rangish, yn un çhengey oikoil ayns Pobblaght y Rank, goll er loayrt ec dagh peiagh 'sy Vritaan as she çhengey ny mayrey ec y chooid smoo jeh ny Britaanee ee. Ansherbee, roish y 19oo eash, cha row yn Rangish er fys ec y chooid smoo jeh'n phobbyl. Ta daa hengey ardjynagh ayn: y Vritaanish as y Ghalloish. T'ad scarrit veih nyn geilley liorish joarey çhengey t'er goll ergooyl harrish ny bleeantyn veih traa ny Mean Eashyn. Ta'n joarey roie veih Plouha er Mooir yn Eeaght gys Lieh-innys Rewiz er Baie ny Biscaayn. Er coontey nyn munyn as nyn ymmyd, ta'n soiaghey feer chosoylagh rish y toiaghey ayns Nalbin raad ta Gaelg ny h-Albey as y Vaarle Albinagh goll er loayrt. Ta'n enney Langues de Bretagne ("Çhengaghyn y Vritaan") currit orroo ec Coonseil Ardjynagh y Vritaan veih'n vlein 2004.
She çhengey Cheltiagh ee yn Vritaanish haink magh ass y Vrythonish, as ta mooinjerys gloo eck foast rish y Chornish as y Vretnish. Agh veih'n 13oo eash, foddey roish unnaneyssey yn Vritaan rish y Rank, by ee yn Rangish çhengey reiragh Ghiucaght y Vritaan as ee currit ayns ynnyd y Ladjyn. Va'n Vritaanish myr çhengey yn phobble çheerey agh, veih ny Mean Eashyn, va'n lught ooasle as ny h-ard-haggyrtyn loayrt Frangish.
Ren polaseeyn reiltys car y 19oo as y 20oo eash jannoo yn ynsagh eginagh as, ec y traa cheddin, yiooldee ad ymmyd y Vritaanish ayns ny scoillyn dys ad y hyndaa myr Frangisheyryn noa. Gyn bwooise er shen, va'n Vritaanish loayrit derrey ny 1960yn ec y chooid smoo jeh'n phobbyl 'sy Vritaan Heear (ny Breizh-Izel). Car ny 1970yn, va scoillyn Britaanish foshlit as hoshee ny reiltyssyn ynnydagh y Vritaanish y ghreinnaghey. Ec y traa shen va'n Vritaanish er oirr y vaaish.
Car ny 1950yn va ny smoo na millioon Britaanisheyr agh 'sy chied jeihaght jeh'n 21oo eash cha nel agh mysh 200,000 Britaanisheyr as 61% jeu ny shinney na 60 bleeaney d'eash. Ta'n Vritaanish coontit myr çhengey ayns "geyre-ghaue" ec UNESCO. Er y laue elley, ta earroo ny paitçhyn ta taaghey brastylyn daa-hengagh er jeet 33% eddyr ny bleeantyn 2006 as 2012 as jiu ta 14,709 paitçhey goll ayn.[37][38]
Ta shiartanse d'abbyrtyn ec y Vritaanish agh cha nel joarey shickyr eddyr oc. Ta'n chooid smoo jeu feer chosoylagh rish nyn geilley as cha nel agh anchaslyssyn sheeanagh as focklagh ennagh eddyr oc. T'ad ny tree abbyrtyn ta loayrit 'sy Vritaan heear na Kernish (ta goll er loart mygeayrt Kemper), Leonish (mygeayrt Kastell-Paol) as Tregerish (mygeayrt Landreger), as t'ad currit ry-cheilley myr "possan KLT" (Kerne-Leon-Treger). Ta abbyrt elley er lheh ayn ta ny s'odjey veih ny tree abbyrtyn elley as ee enmyssit Gwenedish (ta goll er loayrt mygeayrt Gwened).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
