From Wikipedia, the free encyclopedia
Jekopytyjoja térã Tetarãkuái ha'e peteĩ avano'õ jeiko reko, omohendáva tekuái, tekove aty tuichavéva jeporavópe. Ha'etehápe, jekopytyjoja he'ise tetãygua oiporavo mba'épa ojapo Tetã térã oiporavo imburuvicharã, he'ise opa kuimba'e térã kuña tetãygua ijojaha ha hekosãsoha, orekoha hikuái yvypóra tekoiterape ha Tetã oñangareko va'erã hesekuéra.
 |
| Jekopytyjoja |
|---|
|
| Mba'e Ojokuáiva |
Jekopytyjoja ojehechauka avei upe tekuái reko rupive ojapo peteĩháme Platõ, ha upéi Aristóteles: Porokuái peteĩme (mburuvicha peteĩnte ojokuái), aranduverekuái (tekuái «umi porãvéva» pegua he'i Platõ, «umi sa'ivéva», he'i Aristóteles), tavayguarekuái (tekuái «umi hetave pegua» he'i Platõ ha «umi hetavéva» pegua, he'i Aristóteles).[1] Jekopytyjoja reko ojoavy umi tekuái reko ambuéva rehe omoĩva opaite tembikuái peteĩ tekovépe — upe porokuái peteĩme guáicha — térã umi tekuái reko omoĩva tembikuái tekove mbovýpe térã peteĩ tapicha aty michĩme — upe "sa'íva rekuái". Hákatu, umi tekuái reko ombohovái va'ekue jekopytyjojápe, pe oúva Gyresia arandúgui,[2] nombohovavéima, heta tetã ombojoparágui umi tekuái reko ha jekopytyjoja mba'e kuéra, upéicha ojokuáiporãve hetãnguéra. Karai Karl Popper he'íkuri jekopytyjoja ombohovái porokuái milíko ha umi tetã ojokuáiva hatãme, upévare oheja tekove kuéra tetãygua oisãmbyhy imburuvicháre ha oheja chupe avei omosẽ imburuvicha porokuáigui, ñorairõ'ỹme ha ñemopu'ã'ỹme.[3]
Oĩ jekopytyjoja tee'ỹ térã oporombuekoviáva, peteĩ mburuvicha ojokuáivo ha oiporavóvo ombuekoviarã umi tetãygua oiporavo akue chupe. Oĩ jekopytyjoja mboja'opy ohejáva umi tetãygua oike joja peteĩ atýpe térã ojapo peteĩ aty ojokuaikuaáva oiporavo hag̃ua hetã raperã. Ha ipahápe oĩ upe jekopytyjoja tee, umi tetãygua oiporavóvo oporomopa'ũ'ỹva, ikatu oiporavo hetã rekorã ha mba'éichapa ojeipurúta hetã pirapire. Umi mbohapy jekopytyjoja reko ikatu oiko joja ha jehe'ápe.
Haimete opa tetãnguéra ko'ãga ojokuái jekopytyjoja oporombuekoviáva rupive ha ombojehe'a ambue tekuái reko hi'ã ichupekuéra iporãvéta hetã raperã, hetáva avei umi omba'apo jekopytyjoja tee rupi térã ombojopara kóva upe jekopytyjoja oporombuekoviáva ndive, Suísa retã techapyrãme, ku tetã ojapo heta tetãygua amandaje oiporavo hag̃ua mba'épa ojejapóta oisãmbyhy hag̃ua tetãre ha oiporavo tetã raperã,[4] Tetãvore Joapykuéra avei, hákatu omba'apo jekopytyjoja oporombuekoviáva rupive.
Ko ñe'ẽ tavayguarekuái oñembohasa va'ekue gyresiañe'ẽ ymaguare pegua (δημοκρατία) ha ojejapo táva Atenas-pe saro'y V Kirito mboyvépe umi ñe'ẽ δῆμος pegua ([dḗmos, ikatu he'ise «umi tetãygua») ha ñe'ẽ κράτος pegua (krátos, ikatu he'ise «tekuái»).[5]
Oĩ umi ava arandu he'íva Gyresia jekopytyjoja ha'e teko jekopytyjojáva peteĩha, hákatu oĩ tapicha arandu ambuéva he'íva opa tendápe ymaguare ojejuhu avano'õ ojekopytyjoja sa'imíva térã hetáva,[6] ha he'i avei máva sa'i (10% opa tetãyguágui) ikatúnte oike upe Gyresia jekopytyjojápe, ha umi mba'apohára, ñemitỹhára, tembiguái ha kuñanguéra ndoikéi.
Ko'ãga oñemoambueiterei ko ñe'ẽ he'iseha, saro'y XVIII ipaha guive, tavayguarekuái oikégui heta tetãme ha ojekuaatee opa tekove (taha'e ha'éva kuimba'e térã kuña) ikatu oiporavo imburuvicharã ha hetã raperã. Ko'ãga, tavayguarekuái ndaha'evéima Gyresia jekopytyjojáicha, upévare ojeipuru avañe'ẽme ko ñe'ẽ pyahu "jekopytyjoja", omohechaukáva peteĩ teko joja porã, kuimba'e ha kuña ijojáva ha tetãygua oiko joajúpe, yvypóra tekoiterape ha jekupyty guýpe.
Jekopytyjoja ikatu ojehechauka mokõi tekópe tenondegua: Jekopytyjoja tee térã oporombuekoviáva.
Ndaipóri peteĩ ñe'ẽhe'iseha tee jekopytyjoja pegua, hákatu ojeikuaa katuete tekojoja, tekosãso ha tetã omba'apóva tekoiterapépe ha'e umi mba'e oñeikotevẽ jekopytyjoja rekópe ymaguere guive.[7][8] Tekovekuéra ikatu ohecha umi mba'e opa tekove mburuvicharã ohekojojávo teko me'ẽ rupive ha mayma ohupytývo umi mba'e tekojojágui. Techarãme, peteĩ jekopytyjoja oporombuekoviáva, opa vóto hekojoja, ndaipóri jokoha hatã umíva ha'eséva mburuvichápe, ha umíva tekove mburuvicharã oñeñangareko léi guasúre.[9][10]
Peteĩ mba'ekuaarã he'i jekopytyjoja oguereko va'erã mbohapy ypy: 1) tekosãso opyta porokuái imba'e michĩme; 2) jokuaikuaa hekojoja ha 3) avano'õ rekorã ojapóva umíva tekove he'i mba'e porã ha'e opa mba'e oñesãmbyhy ypy peteĩha ha ypy mokõiha rupive.[11]
Tavakuairetã reko oñembojoja jekopytyjojápe, hákatu, heta jey ojeipuru ko ñe'ẽ "tavakuairetã" umi tetã milíkope ha umi tetã jekopytyjojáva avei.[12][13] Oĩ umi tetã jekopytyjojáva oporokuái peteĩme léi guasúre ymaguareterei, techarãme oiko upe Tavetã Joaju Európape ha upe Hapõ Ásiape.
Umi karai arandu Italiagua, saro'y XX pegua, Vilfredo Pareto ha Gaetano Mosca, he'i va'ekue jekopytyjoja niko ñanembotavyse, ha oipytyvõnte umi poguasúre ha mba'ehetávare, oisãmbyhy hikuái ha'eño hag̃ua. Añetehápe, oñe'ẽ hikuái umi sa'i poguasu rekuái (oligarquía de la élite) niko tekorã akóinte ojehecha avano'õ rekópe, oikoitégui a'e'ỹ remiandu ha avano'õ ñemboja'óre (ombohováiva avano'õ hekojoaju ha hekojoja rehe), ha umi jekopytyjojáva omoambuesénte porokuái hatã oiko hag̃ua upe porokuái oporojapoukáva kañymihápe.[14] Upéicha oñe'ẽ akue Louis Brandeis, "Ñande ikatu jareko jekopytyjoja térã ikatu jareko mba'ehetaitéva sa'imi tapichakuéra pópente, hákatu ndaikatúi jareko ã mokõiva."[15]
Umi ñe'ẽ pytã he'iséva nde ikatu rehai chupe Vikipetã ndoguerekóigui ko'ãgaite ko'ã mba'e marandu.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
