From Wikipedia, the free encyclopedia
A teratoloxía é unha disciplina académica que consiste no estudo dos teratóxenos, axentes capaces de provocar defectos conxénitos, inducindo ou aumentando a incidencia das malformacións conxénitas.[1] Nun sentido amplo, un teratóxeno é calquera axente ambiental que chega ó embrión ou ó feto a través da nai e que é capaz de producir, directa ou indirectamente, anomalías estruturais ou funcionais, xa sexan alteracións bioquímicas, metabólicas, hormonais, inmunolóxicas, de crecemento ou de comportamento no embrión, no feto ou mesmo no cativo, despois do nacemento. En sentido estrito, un teratóxeno é todo axente que pode interferir no período da organoxénese e dar lugar a defectos conxénitos; en xeral, a exposición a un teratóxeno ocasiona aproximadamente do 4 ó 5% destes casos.
 | Este artigo contén varias ligazóns externas e/ou bibliografía ao fin da páxina, mais poucas ou ningunha referencia no corpo do texto. Por favor, mellora o artigo introducindo notas ao pé, citando as fontes. Podes ver exemplos de como se fai nestes artigos. |
Segundo a Organización Mundial da Saúde, "os efectos teratóxenos son os efectos adversos morfolóxicos, bioquímicos ou de conduta, que se producen ó longo da vida fetal e que se detectan no momento do parto ou serodiamente".
Normalmente trátase de algo que é parte do ambiente ó que está exposta a nai durante a xestación. Pode tratarse de medicamentos receitados, drogas da rúa, o consumo de alcohol ou dunha enfermidade da nai capaz de aumenta-la posibilidade de que o cativo naza cun defecto conxénito.
Ata a década de 1940 mantívose a crenza de que os embrións humanos se atopaban protexidos contra axentes ambientais, fármacos e virus polas membranas extraembrionarias fetais e a placenta. Porén, xa a partir da década de 1930 apareceron evidencias de que isto non era así.
En 1933 Hale observou que as crías de porcas sen vitamina A nacían sen ollos, polo que concluíu que esta deficiencia podía perturbar os factores que controlan o desenvolvemento ocular. Non obstante, foi en 1941 cando apareceron os primeiros casos ben documentados de alteracións graves do desenvolvemento, causadas estas pola presenza dun axente ambiental durante os períodos críticos do desenvolvemento humano: tralas epidemias de rubéola, Gregg observou que os embrións expostos ó virus presentaban anomalías como cataratas, defectos cardíacos, xordeira e atraso mental.
Un caso moi famoso foi o da Talidomida, un fármaco comercializado entre os anos 1958 e 1963 como sedante e calmante das náuseas durante os tres primeiros meses do embarazo. Este medicamento provocou na Alemaña Occidental o nacemento de máis de 10.000 bebés afectados de focomelia, unha anomalía conxénita pouco frecuente e caracterizada pola carencia ou excesivo acurtamento das extremidades. A Talidomida afectaba ós fetos de dúas maneiras: ben porque a nai tomara o medicamento directamente ou ben porque fora o pai quen o tomara, xa que tamén afecta ó esperma e transmite os efectos nocivos xa no momento da concepción. Tralo descubrimento realizado por Lenz, foi retirada do mercado; non obstante, o Estado Español non retiraría o fármaco ata 1963.
Aquela descuberta realizada hai aproximadamente catro décadas centrou a atención mundial sobre o papel etiolóxico dos fármacos nas anomalías conxénitas humanas. Pódese estimar que do 7 ó 10% de tales anomalías son debidas a accións perturbadoras de virus, fármacos e outros factores ambientais.
Polo xeral, o uso da maior parte dos fármacos durante o embarazo non é recomendable, mais pódense dar diferentes situacións nas que sexa necesario a emprega de medicinas, xa para manter a saúde da nai ou para inducir efectos favorables no desenvolvemento fetal.
Algunhas das substancias que teñen efectos teratóxenos coñecidos, e que non se deben empregar durante o embarazo, son:
Certas infeccións tamén se asocian a efectos teratóxenos:
Existen uns principios básicos en embriotoxicidade e teratoxénese, algúns deles xa apuntados por Wilson en 1959, que axudan a comprender cando unha determinada exposición pode ser teratoxénica ou non. No proceso de teratoxénese existen 3 elementos que xogan un papel fundamental: o embrión ou feto, a nai e a substancia potencialmente teratoxénica. Os principais factores que determinan a susceptibilidade para o desenvolvemento de efectos teratoxénicos pódense resumir nos seguintes casos que aparecen a continuación.
Débese subliñar que é inapropiado clasificar unha substancia de teratóxena ou non teratóxena, pois a teratoxenicidade vai depender tanto da dose de exposición como da idade xestacional. Aínda así existirán substancias con potencialidade teratoxénica elevada como a warfanina, a talidomida ou as tetraciclinas.
O estadio de desenvolvemento do embrión no momento da exposición á substancia determina de xeito moi importante a súa susceptibilidade. Pódense definir tres períodos con diferente susceptibilidade durante o embarazo:
Para moitas substancias existe un limiar de dose que, se non é superado, non producirá teratoxénese. Unha vez superado este limiar irá aumentando proporcionalmente a frecuencia e a severidade dos efectos teratóxenos ata chegar á morte do feto. É por isto que se di que o efecto é dose-dependente. Aínda que sería moi difícil de establecer cal é este nivel limiar para cada substancia, o que si se sabe é que é máis perigoso unha exposición crónica a un axente teratóxeno que unha exposición aguda.
Como para moitas outras patoloxías, o xenotipo será o responsábel das diferenzas en susceptibilidades entre as distintas especies (e incluso entre individuos da mesma especie). É por este motivo que é complicado facer a extrapolación a humanos dos ensaios de teratoxenicidade en animais. O xenotipo da nai e do feto poden modificar o transporte placentario, a absorción, o metabolismo, a distribución e os receptores do axente teratóxeno.
A teratoxénese é o proceso polo que se producen malformacións no feto ou no embrión durante o seu desenvolvemento, as cales poden ser estruturais ou funcionais. Os compostos químicos, axentes físicos, infeccións e estados carenciais capaces de inducir as malformacións chámanse teratóxenos. Ao redor do 18% das malformacións conxénitas son debidas a factores xenéticos, un 7% a factores ambientais, un 25% a causas multifactoriais e un 50% a causas descoñecidas.
Os efectos máis importantes que pode orixinar un teratóxeno son:
O consumo de drogas durante o embarazo como a marihuana, a cocaína, o éxtase e a heroína leva consigo un risco tamén para o feto:
Os fármacos, as drogas e os axentes químicos son parte dos elementos ambientais causantes de defectos conxénitos, aínda que tamén se inclúen as enfermidades e infección maternas, os axentes físicos e os factores mecánicos. Todos eles son responsables só do 10% de todas as malformacións conxénitas, sendo estas de orixe descoñecida no 40% dos casos. Ao redor dun 12 a un 25% delas teñen a súa orixe nos defectos xenéticos e outro 20% son debidas a interaccións entre factores hereditarios e factores ambientais. Por isto, soamente unha pequena parte de todas as anomalías conxénitas, entre o 2 e o 5%, son debidas ao consumo de fármacos que actúan como teratóxenos. Non obstante, a administración de fármacos durante o embarazo sempre resulta problemática xa que é unha das causas de malformacións conxénitas que poderían previrse.
Para facelo, é preciso considerar que a exposición aos medicamentos durante o embarazo é cada vez máis elevada. Atopamos a razón primordial disto no incremento da idade media á que as mulleres están tendo os fillos hoxe en día, que leva a un aumento do número de mulleres sometidas a tratamentos de longa duración por enfermidades diagnosticadas antes de quedárense embarazadas. Outra razón de moito peso é o feito de que máis da metade dos embarazos non son planificados, polo que gran número de mulleres poden estar en contacto con axentes potencialmente prexudiciais antes de saberen que están embarazadas. Tampouco se debe esquecer que na actualidade está aumentando o número de embarazos en mulleres con afeccións que se crían incompatibles coa xestación, como as enfermidades cardíacas ou o lupus eritematoso. Os cambios fisiolóxicos propios da xestación tamén poden alterar a eficacia e a posible toxicidade dos fármacos, constituíndo un risco a maiores tanto para a nai como para o feto.
Estímase que entre o 60 e o 90% das mulleres toman algún fármaco durante a xestación por prescrición facultativa ou por automedicación. Nun estudo realizado en España sobre o consumo de fármacos durante o embarazo constatouse que soamente un 7% das xestantes non tomara ningún fármaco e ata un 55% recibira medicación durante o primeiro trimestre do embarazo, no cal ten lugar a formación da maioría dos órganos fetais polo que se trata do período de máximo risco, aínda que é necesario recordar que os medicamentos poden prexudicar ao feto en calquera período do embarazo. Os fármacos que adoitan usarse durante o embarazo con máis frecuencia son os antieméticos, os antiácidos, os antimicrobianos, os tranquilizantes, os diuréticos, os analxésicos e os corticoides, ademais dos suplementos vitamínicos e minerais. O número medio de fármacos consumidos durante o embarazo varía entre 2,6 e 13,6 por muller.
Por iso, é imprescindible dispoñer dunha información precisa e actualizada sobre o potencial teratoxénico dos fármacos para o seu uso no embarazo. Tamén xorde a necesidade dun sistema de clasificación dos fármacos en base ao seu potencial teratoxénico que sirva de guía para poder prescribilos de forma segura durante o embarazo, porque a pesar de que a mellor alternativa é non tomar medicamentos durante o embarazo, isto non sempre é posible.
Ao longo destes últimos anos, desenvolvéronse múltiples clasificacións para agrupar aos medicamentos en función do seu risco teratoxénico. A clasificación da Food and Drug Administration (FDA) é a máis amplamente aceptada no mundo e a máis frecuente no noso medio sanitario, aínda que outros países como Australia, Alemaña ou Suecia tamén elaboraron outro tipo de clasificacións que tiveron moita menos repercusión, o que non relega a utilidade da información que poden achegar.
A clasificación da FDA foi descrita por primeira vez no mes de setembro do ano 1979 e vaise renovando con periodicidade. Establece cinco categorías de fármacos designadas coas letras A, B, C, D e X segundo o nivel de risco que posúen para o feto.
Os estudos controlados realizados cos fármacos desta categoría en mulleres embarazadas non demostraron un aumento no risco de anormalidades fetais durante o primeiro trimestre da xestación e tampouco existe evidencia nos trimestres posteriores, polo que a probabilidade de que actúen como teratóxenos parece remota. Deste xeito, poden prescribirse ás mulleres xestantes en calquera trimestre do embarazo.
O número de fármacos incluídos nesta categoría é moi baixo ao non poder certificar que non aparecerán nunca efectos nocivos. Pertencen a este grupo, por exemplo, a Levotiroxina usada no hipotiroidismo, o carbonato sódico empregado como antiácido, os minerais e as vitaminas como a tiamina, a cianocobalamina, a piridoxina, o ácido ascórbico, o retinol, o tocoferol ou o ácido fólico.
Nela inclúense dous conxuntos de fármacos: os fármacos que non demostraron risco teratoxénico en animais, a pesar de que non se dispón de estudos adecuados nin ben controlados con eles en mulleres embarazadas e os fármacos que mostraron un aumento no risco de malformacións fetais en animais que non puido ser confirmado nos estudos realizados con mulleres embarazadas en ningún trimestre da xestación. Non existe evidencia de que aumenten o risco de anomalías fetais nos humanos, polo que o seu uso acéptase xeralmente durante o embarazo.
Neste grupo encóntranse antibióticos como a Amoxicilina, a Ampicilina e as penicilinas, antifúnxicos como a Anfotericina B, antivirais como o Ritonavir, o antituberculoso Etambutol, antidiabéticos como a Insulina, antieméticos como a Metoclopramida, analxésicos e antiinflamatorios non esteroideos como o Paracetamol e o Naproxeno, antihipertensivos como a Amilorida, hipolipemiantes como o Colestipol, antiasmáticos como o Ipratropio e antitusivos como a Difenhidramina, entre outros.
Asígnaselles a aqueles fármacos que soamente poden administrarse se o beneficio esperado xustifica o risco potencial para o feto. Constitúena dous conxuntos diferenciados de fármacos: os que amosaron efectos teratoxénicos sobre o feto nos estudos levados a cabo con animais, sen haber estudos adecuados nin ben controlados en mulleres embarazadas e aqueles para os que non se realizaron estudos nin en animais nin en mulleres embarazadas.
Esta categoría engloba un gran número de medicamentos, en torno ó 66% do total, especialmente os de recente comercialización, sobre os que se carece de información e son asignados neste grupo ao seren probados. Forman parte desta categoría as vacinas, por exemplo contra a gripe ou a rabia, o bicarbonato sódico empregado como antiácido, os antituberculosos Rifampicina, Pirazinamida e Isoniazida, antivirales como o Aciclovir, antibióticos como o Ciprofloxacino, antianxinosos como a Nitroglicerina, antihipertensivos como a Hidralazina, anticoagulantes como a Heparina, antagonistas do calcio como o Nifedipino e o Verapamilo, betabloqueantes como o Propanolol, antiepilépticos como a Etosuximida, antidepresivos como a Amitriptilina, antiasmáticos como a Efedrina e corticoides como a Dexametasona entre outros medicamentos.
Comprende aqueles fármacos que demostraron unha clara evidencia de risco para o feto nos estudos controlados realizados con mulleres embarazadas. Malia o risco que pode causar o seu consumo durante a xestación, poden aceptarse cando o beneficio obtido coa súa administración é importante, como ocorre cando a vida da xestante está en perigo ou no caso de enfermidades graves. Nestes casos os fármacos desta categoría poden convertérense en imprescindibles, xa que pode suceder que non existan alternativas máis seguras ou que estas sexan ineficaces.
Aquí pódense citar a nicotina, o ácido acetilsalicílico, o litio, os antineoplásicos como o Paclitaxel, o Cisplatino ou a Ciclofosfamida, o Carbimazol usado no hipertiroidismo, ansiolíticos benzodiazepínicos como o Clordiazepóxido ou o Diazepam, o Fenobarbital ou a Fenitoína usados como antiepilépticos e os antibióticos como as Tetraciclinas.
Os medicamentos pertencentes a esta categoría están contraindicados en mulleres que están ou poidan quedar embarazadas, xa que os estudos controlados e observacionais realizados en animais ou en mulleres embarazadas indicaron unha clara evidencia de anormalidades ou risco para o feto. O perigo que supón o consumo destes fármacos supera claramente o posible beneficio porque son teratoxénicos.
Neste grupo están incluídos os anabolizantes hormonais como o Estanozolol, as estatinas que se utilizan como hipolipemiantes, a Acitretina usada como antipsoriásico, os anticonceptivos hormonais, os estróxenos como o estradiol, os andróxenos como a testosterona, os proxestáxenos como a proxesterona, a Ribavirina usada como antiviral, os antineoplásicos como o Metotrexato, o Misoprostol empregado como protector gástrico, antimigrañosos como a Ergotamina ou Dihidroergotamina e algúns hipnóticos e sedantes benzodiazepínicos como o Flurazepam ou o Triazolam.
Para aplicar esta clasificación á hora de realizar unha prescrición hai que ter presente que os estudos en animais son soamente orientativos, pero non totalmente extrapolables á especie humana. Convén recordar tamén que moitos principios activos de uso moi común en Europa non teñen ningunha categoría asignada pola FDA posto que non están comercializados nos Estados Unidos, como o Metamizol, o Declazacort, o Iloprost e algunhas benzodiazepinas.
Por outra parte, é preciso destacar que os estudos en mulleres xestantes son retrospectivos xa que non é eticamente aceptable realizar ensaios clínicos con embarazadas, polo que soamente se dispón de experiencia cos fármacos máis antigos. Á limitación da investigación clínica por motivos éticos tamén hai que engadirlle a dificultade de asentar unha relación causa-efecto posto que a teratoxénese é un problema no que poden intervir múltiples factores.
Ademais, tamén é frecuente a prescrición de medicamentos de orixe vexetal ou "natural" polos clínicos baixo o suposto de que non son nocivos, malia non haber datos sobre os seus posibles efectos adversos en animais nin en mulleres embarazadas. Dende hai anos existe entre os profesionais sanitarios e os pacientes unha demanda crecente de información sobre o posible dano ao feto coa toma de medicación. A xestación é un período relativamente longo e nalgunhas ocasións pódese necesitar instaurar un tratamento. Se ben é certo que a administración dalgúns fármacos pode levar consigo certos riscos, tanto para a nai como para o feto, tamén pode ser igualmente prexudicial deixar sen tratamento algunhas enfermidades durante o curso dun embarazo.
A clasificación da FDA axuda a salvar as dúbidas que xorden en canto á seguridade dun fármaco cando se decide administralo a unha paciente xestante. Porén, moitas veces ocorre que non axuda a discernir con claridade o posible efecto teratóxeno da inocuidade, posto que para bastantes fármacos non existen estudos levados a cabo. Por iso, aparece a demanda dunha clasificación máis específica e unificada que conteña información adicional que poida esclarecer o motivo polo que se lle asigna unha determinada categoría a un fármaco.
Con todo, a clasificación da FDA resulta valiosa para valorar o posible dano ao feto e poder previr as fatídicas consecuencias económicas, emocionais e sociais que levaría a aparición de anomalías ou malformación fetais.
._Lithograph._Wellcome_V0022906.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
