Aimíní

Is comhdhúile orgánacha agus agus feidhmghrúpaí iad aimíní^[1][2] ina bhfuil nítrigine bunata acu le dís péire leictreon aonair. Go struchtúrach, is féidir iad a fháil ó hamóinia ( NH₃) trí ghrúpaí (C₆H₅-) ailcile nó airile a chur in ionad adamh hidrigine amháin nó níos mó. Ag brath ar líon na n-adamh hidrigine a chuirtear ina hionad, déantar aimíní a aicmiú i dtrí chatagóir:

1. Aimíní Príomhúla (R-NH₂): Tá grúpa amháin ailcile nó airile acu seo ceangailte leis an adamh nítrigine..

• Sampla: Meitiolaimín (CH₃NH₂)

2. Aimíní Tánaisteach (R₂NH): Tá dhá ghrúpa ailcile nó airile acu seo ceangailte leis an adamh nítrigine..

• Sampla: Démheitiolaimín (CH₃NHCH₃)

Aimíní Treasacha (R₃N): Tá trí ghrúpa ailcile nó airile acu seo ceangailte leis an adamh nítrigine.

• Sampla: Trímheitiolaimín (CH₃N)

Tá ról ríthábhachtach ag na haimíní i gcórais bhitheolaíocha agus i bhfeidhmeanna tionsclaíocha araon. I gcórais bhitheolaíocha, tá siad le fáil i aimínaigéid, próitéiní, néaratharchuradóirí, agus go leor bithmhóilíní eile. I dtionscal, úsáidtear aimínai i dtáirgeadh cógaisíochta, ruaimeanna, agraiceimiceán, agus ábhar sintéiseacha.

Airíonna na n-aimíní

• Bunatacht: Tá aimíní bunata mar gheall ar an dís leictreon aonair ar an adamh nítrigine, atá in ann glacadh le prótóin (H⁺). Braitheann bunúsacht aimín ar infhaighteacht na díse leictreon aonair seo agus is féidir tionchar a bheith aige ar na grúpaí ailcile nó arile a ghabhann leis an nítrigin.

• Intuaslagthacht: De ghnáth bíonn aimíní le meáchan móilíneach níos ísle acu, intuaslagtha in uisce mar gheall ar nascáil hidrigine, ach laghdaítear intuaslagthacht de réir mar a mhéadaíonn fad an tslabhra hidreacarbóin.

• Boladh: Bíonn boladh sainiúil, míthaitneamhach go minic ag go leor aimíní.

Samplaí agus Úsáidí Ethylamine (C₂H₅NH₂): Úsáidtear é i dtáirgeadh rubair, ruaimeanna, agus mar réamhtheachtaí do cheimiceáin eile. Anailín (C₆H₅NH₂): Úsáidtear é i monarú ruaimeanna, cógaisíochta, agus polaiméirí cosúil le polúireatán. Epinephrine (Adrenaline): Hormón agus néar-tharchuradóir a dhíorthaítear ó tyrosine, aimínaigéad ina bhfuil grúpa aimín. Imoibrithe Amines Ailciliú: Is féidir le haimíní imoibriú le hailídí ailcile chun aimín níos casta nó salainn amóiniam ceathartha a dhéanamh. Aiciliú: Is féidir le haimíní imoibriú le clóirídí aicile nó ainhidrídí chun aimídí a fhoirmiú. Níotrúchán: Is féidir le haimíní aramatacha, mar ainilín, níotrúchán a dhéanamh chun comhdhúile nítri a fhoirmiú. Tá tuiscint ar struchtúr, airíonna, agus ar imoibrithe amines bunúsach sa cheimic orgánach agus tá sé ríthábhachtach le haghaidh feidhmeanna i réimsí éagsúla lena n-áirítear ceimic íocshláinte, eolaíocht ábhar, agus talmhaíocht.

Ainmniúchán

Eitiolaimín déthoiseach

Tá dóigheanna difriúla le haimíní a ainmniú – go hiondúil ní dhéantar ach –ilaimín a chur leis, nó má tá taobhghrúpa ann, is minic a bhíonn sé áisiúil é a ainmniú trí aimínea- a úsáid. Mar shampla;

• CH₃(CH₂)₂NH₂ próipiolaimín (1-aimínea-própán)^[3]
• CHNH₂(CH₃)₂ dé-iseapróipiolaimín
• C₆H₅NH₂ feiniolaimín

Níl ach carbón amháin ag aimín príomhúil nasctha go díreach leis an adamh nítrigine agus mar sin tá an grúpa NH₂ aige. I measc na samplaí tá; CH₃-NH₂, CH₃-CH₂-NH₂

Tá dhá adamh carbóin ag aimín tánaisteach.

Mar shampla;démheitiolaimín

Démheitiolaimín

Tá trí adamh carbóin nasctha go díreach leis an adamh nítrigine.

Mar shampla; trímheitiolaimín

Trímheitiolaimín

An dóigh is fusa le haimín príomhúil, tánaisteach nó treasach a shainaithint ná cuntas a dhéanamh ar líon na n-adamh H nasctha leis an adamh N.

• 2 adamh H nasctha le hadamh N – Aimín príomhúil, .i. C₂H₅NH₂
• 1 adamh H nasctha le hadamh N – Aimín tánaisteach .i. (C₂H₅5)NH
• 0 adamh H nasctha le hadamh N – Aimín treasach .i. (C₂H₅)₃N

Tagairtí

1. Tomás de Bhaldraithe, eag.: “English-Irish Dictionary (de Bhaldraithe): amine” (ga). Teanglann.ie. An Gúm (1959). Dáta rochtana: 2023-07-07.
2. Pádraig Ó Mianáin, eag.: “amine — Aistriúchán Gaeilge ar amine (An Foclóir Nua Béarla-Gaeilge)” (ga). An Gúm (2020). Dáta rochtana: 2023-07-07.
3. "Propylamine".

Tá an t-alt seo bunaithe ar ábhar as Fréamh an Eolais, ciclipéid eolaíochta agus teicneolaíochta leis an Ollamh Matthew Hussey, foilsithe ag Coiscéim sa bhliain 2011. Tá comhluadar na Vicipéide go mór faoi chomaoin acu beirt as ucht cead a thabhairt an t-ábhar ón leabhar a roinnt linn go léir.

Is síol é an t-alt seo. Cuir leis, chun cuidiú leis an Vicipéid. Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh.