Jard

Jü jard (astronoomisch sümbool: ) as di treede planeet önj üüs sansüsteem foon e san, eefter Fenus än Mars. Döör wååder än en gouen döörsnit foon 15 grood Celsius as e jard en planeet, weer da manschne än oudere kreatööre laawe koone.

Täkst aw mooringer frasch

E jard as for 4,6 miljård iir önjtstiinjen üt gliinje stuf- än gaswulkene. Jü koorst foon e jard heet en åler foon amenbai 4,2 miljård iir. Deereefter hääwe ändogeene (fulkaane) än äksogeene (win än wååder) kreefte di bupelåch biled. Da jarste spoore foont laawen san amenbai 3,35 miljård iir üülj. Da formanschne hääwe for 10-14 miljoone iir laawed än sunt amenbai 6 miljoon iir jeeft et da manschne sü as we da nütutids kåne.

E jard stoont amenbai 149.600.000 kilomeeter foon e san, weer jü har önj 365,2425 deege trinam drait. E jard heet en twasmätj foon 12.756,3 kilomeeter, än drait har önj amenbai 23 stün, 56 min än 4,1 s am har äin stål. Dåt draistål as ai lüüdjrucht tu jü amluupboon am e san än deerdöör jeeft et da fjouer säsonge. Am e jard drait ham e moune. Jü önjtiikreeft foon e moune sörit for eebe än flödj.

E jard heet en boowersid foon amenbai 510,1 milion km², weerfoon 29% üt lönj bestoont. Di huugde foon dåt lönjdiilj as önjt madel 875 meeter, di diipde foont wååder 3790 meeter. E jard as di iinjsiste planeet önj üüs sansüsteem, weer en pårt foon e boowersid wååder as. Et wååder as mör as 70% foon e fläche, än da grute fälje lönj än wååder bile tuhuupe da soowen wrååldiile än da fiiw wråålsiie. Önj da wråålsiie san 96,5 % foon ålet wååder aw e jard. Dåt siiewååder betootet önj döörsnit 3,5 % sålt.

Jü luft am e jard bestoont fort mååst üt stikstuf, ouers uk nuch tu en füfte pårt üt sörstuf. Et jeeft uk en latj diilj koolestuf, ouers döör fotosinteese wårt dåt oufbräägen, än sü kamt di sörstuf wider fri.

E jard as for dåt grutst diilj tuhuupeseet üt stälj (32,1 %), sörstuf (30,1 %), silizium (15,1 %), magnesium (13,9 %), swoowel (2,9 %), nikel (1,8 %), calcium (1,5 %) än aluminium (1,4 %). Da oudere 1,2 % amfoote räste foon oudere elemänte.

E jard as seismisch ütmeet wörden än üt dadeer unersäkinge koon slin wårde, dåt e jard önj trii schale apbaged as: jardkern, jardmåntel än jü jardkrust. Jü jardkrust än dät bupediilj foon e bupemåntel bile tuhuupe jü liitosfäär. Jü as twasche 50 än 100 km tjuk än as apbaged üt grute än latje tektoonsche iinjhäide, da plååte. Boowenouer heet e jard en amenbai 640 km huug atmosfäär.

Di schaleapbag foon e jard
Jü jard triidimensjonåål widerdänj

Jü jardatmosfäär bestoont üt ünlike gase. Da gase bestönje bit tu en huugde foon 90 km üt 78,084 % stikstuf (N2), 20,946 % sörstuf (O2), wååderdåmp in ünlike konsäntratsjoone, 0,934 % argon (Ar), 0,001818 % neon (Ne), 0,000524 % helium (He), 0,000114 % krypton (Kr) und 0,000009 % xenon (Xe). Di koolestufdioxid-grutelse (CO2) bedreecht bloot 0,039 %, ouers suner koolestufdioxid än wååderdåmp wus jü jardtemperatuur ouremätje kölj. Da biise sörie for jü natörlik apwårming foon e jard.

Önj da läige luftlååge bestoont jü atmosfäär üt 78 % stikstuf, 21 % sörstuf än 1 % edelgase, for en grut diilj argon. Dåt pårt foon e atmosfäär, weer da manschne än diirte laawe koone, wårt jü biosfäär nåmd. Jü biosfäär lait amenbai 0-20 km bupe e jard.

Eefter temperatuurferschääle wårde da luftschuchte sü önjdiiljd:

Jü troposfäär - 0 bit 7 km (polaarregjoone) än 17 km huugde (trupen).
Jü stratosfäär - 7/17 bit 50 km.
Jü mesosfäär - 50 bit 80/85 km.
Jü termosfäär - 80/85 bit 640/700 km.
Jü exosfäär - 500/1000 km bit tu ambai 10.000 km.

Cesare Emilliani: Planet Earth. Cosmology, Geology, and the Evolution of Live and Environment. Cambridge University Press 1992, ISBN 0-521-40949-7.
Kevin W. Kelley: Der Heimatplanet. Zweitausendeins, Frankfurt am Main, 1989. ISBN 3-86150-029-9.
J. D. Macdougall: Eine kurze Geschichte der Erde. Econ Taschenbuchverlag 2000, ISBN 3-612-26673-X.
David Oldroyd: Die Biographie der Erde. Zweitausendeins 1998, ISBN 3-86150-285-2.