کرتیر
موبدان موبد زردشتی در دورهٔ ساسانی / From Wikipedia, the free encyclopedia
کَرتیر یا کَردیر (زبان پارسی میانه: 𐭪𐭫𐭲𐭩𐭫) موبد بلندپایهٔ زرتشتی در دوران ساسانی بود که در زمان پادشاهی هفت شاهنشاه ساسانی به ترتیب اردشیر بابکان، شاپور یکم، هرمز یکم، بهرام یکم، بهرام دوم، بهرام سوم و نرسه میزیست. اقدامات کرتیر در زمینهٔ ارتقاء جایگاه سنت مزدیسنایی و سرکوب اقلیتهای دینی دیگر، از جمله یهودیان، مسیحیان، بوداییان و مانویان پراهمیت پنداشته میشود. نام کرتیر در سنگنوشتهها به صورتهای مختلفی هجی شدهاست: در فارسی میانه <kltyl, kltyly, krtyr, kltyr>، در پارتی <krtyr>، در یونانی Karteir، و در قبطی Kardel. صورت فارسی میانهٔ مانوی این اسم <kyrdyr>، پارتی <kyrdyr, qyrdyr> و نگارش پارتی آن به خط سُغدی <kyyrʾδyyr> است. لقب او در دورههای مختلف نیز تغییر کرده و به مرور زمان قدرت و اختیارش بیشتر شدهاست. وی در دورهٔ شاپور یکم، کرتیر هیربد؛ در دورهٔ هرمزد یکم، کرتیر موبدِ هرمزد، به نام هرمزد بغ؛ در دورهٔ بهرام یکم، کرتیر موبدِ هرمزد؛ و در دورهٔ بهرام دوم: کرتیر موبد نیکبختِ بهرام و هرمزد ملقب شدهبود.
موبد موبدان کَرتیر | |
---|---|
زادهٔ | سدهٔ سوم میلادی شاهنشاهی ساسانی |
درگذشت | سدهٔ سوم میلادی شاهنشاهی ساسانی |
سالهای فعالیت | دوران پادشاهی اردشیر بابکان، شاپور یکم، هرمز یکم، بهرام یکم، بهرام دوم، بهرام سوم و نرسه |
آثار | سنگنوشتههای کرتیر |
عنوان | کرتیر هیربد (دورهٔ شاپور یکم) کرتیر موبدِ هرمزد، به نام هرمزد بغ (دورهٔ هرمزد یکم) کرتیر موبدِ هرمزد (دورهٔ بهرام یکم) کرتیر موبد نیکبختِ بهرام و هرمزد (دورهٔ بهرام دوم) |
منصب | موبدان موبد |
کرتیر از خود چهار سنگنوشته برجای گذاشت و تصویر او در سنگنگارههای متعددی بازنمایی شدهاست و این امر، او را به تنها ناپادشاهی در دورهٔ ساسانی تبدیل میکند که از خود سنگنگاره برجای گذاشتهاست. با وجود چنین قدرت و اختیاراتی، در هیچ متن مکتوبی از زندگی و کارهای او یاد نشده و اهمیت کارهای او تنها براساس سنگنوشتههایش سنجیده میشود. چهار سنگنوشتهٔ او عبارتند از: نقش رجب (KNRb)، نقش رستم (KNRm)، سرمشهد (KSM) و کعبهٔ زردشت (KKZ). سنگنوشتههای کرتیر قدیمیترین شواهد مکتوب بومی دربارهٔ اصول اساسی مزدیسنا از زمان سنگنوشتههای هخامنشی هستند و ششصد سال با ادبیات مکتوب پهلوی (و هزار سال با قدیمیترین نسخههای خطی) فاصلهٔ زمانی دارند؛ بنابراین، این سنگنوشتهها برای مطالعهٔ سنت مزدیسنایی اوایل دورهٔ ساسانی حائز اهمیت بسیارند.
در طول تاریخ ساسانی، تنها کسی که علیرغم نداشتن مقام شاهی و عدم عضویت در خاندان شاهی توانسته نام، چهره و داستان خود را در قالب سنگنوشته و نقشبرجسته جاودانه کند، کرتیر است. او یکی از معدود افراد در تاریخ ساسانیان است که زندگینامهٔ خود را به روایت اول شخص ثبت کردهاست و سنگنوشتههای او را میتوان نوعی بیوگرافی محسوب کرد. اما در هیچکدام از نوشتههای ادبی و دینی زردشتی نامی از کرتیر به میان نیامدهاست. چرایی سکوت متون پهلوی و تاریخنگاران مسلمان دربارهٔ کرتیر و موردتوجه بودن تنسر و آذرباد پسر مهراسپند در آیین زردشتی ساسانیان متقدم موضوع گمانهزنیهای بسیاری پس از رمزگشایی سنگنوشتهها شد. ژان دو مناش احتمال میدهد پس از آن که سنگنوشتهها زیر خاک مدفون یا ناخوانا شدند، کرتیر نیز از خاطرهها محو گشت؛ شاید انزجاری که نرسه، سپس آذرباد، و در نهایت مهرنرسه، از کرتیر پراکنده بودند، در این امر مؤثر بوده باشد. احمد تفضلی بر این باور است که چون کرتیر از مذهب برای پیشبرد مقاصد سیاسی خود استفاده کرده بود، تاریخنگاری زردشتی او را به فراموشی سپرد. از سوی دیگر، ریچارد فرای معتقد است که حذف کرتیر از تاریخ نمیتواند علتی سیاسی داشتهباشد و در ادامه میگوید که این حذف یا علتی دینی دارد یا اینکه از کرتیر با نام «تنسر» یاد شدهاست.
هم در منابع ایرانی و هم در منابع غیر ایرانی گرایش به پیچیدهسازی و اغراق در مورد کرتیر دیده میشود. تعدادی از پژوهشگران از چارچوب دیدگاه مدرن و نامربوط خود دیدی انتقادی و سختگیرانه نسبت به کرتیر دارند. زنر، کرتیر را «خشکمذهبی با شوق و حرارت بسیار» میداند و به «جریان عدم تساهل که توسط کرتیر به راه افتاد و مجدانه پیگیری شد» اشاره میکند. از او با عنوان «متعصب بیرحم، کرتیر، که موج بیگانهستیزی حکومتی را رواج داد» و «تندرو» یاد میشود. از سوی دیگر، کرتیر فردی روحانی توصیف میشود که آرزومند حقیقتی دینی است که میبایست بر همگان آشکار شود. از بین منابع غیر ایرانی، نیسنر از «اشتیاق حکومت [ساسانی] به برنامههای کرتیر» صحبت میکند و میگوید «از نظر کرتیر، یهودیان بسیار پریشان شدهاند».