چیستان
نوعی تفنن ادبی که به جز کاربرد سرگرمکننده، جنبههای آموزشی و فرهنگی دیگری نیز دارد / From Wikipedia, the free encyclopedia
یکی از گونههای ادبی در ادب رسمی و فرهنگ مردم ایران چیستان است. چیستان نوعی از تفرج و تفنن ادبی است که به جز کاربرد سرگرمکننده، جنبههای آموزشی و فرهنگی دیگری نیز دارد. (در بخش کارکردهای چیستان به آنها اشاره خواهد شد) این نوع ادبی را میتوان در زمره ادبیات اندرزی بهشمار آورد.
چیستان کلمه ای مرکب از «چیست» و «آن» است که در علم بدیع در فارسی، معادل کلمه «لغز» عربیست. لغز در لغت به معنی پیچیدگی و پوشیدگی است و و در اصطلاح به معنی کلام موزونی است که نام چیزی در آن برده نشود ولی اوصاف آن طوری برشمرده شود که خواننده با خواندن آن اوصاف پی به نام آن چیز ببرد. طراح چیستان سعی میکند تا با بیان اجزای حسی و مادی یک پدیده و معرفی برخی از ویژگیهای آن مخاطب را برای شناسایی آن به تلاش و تکاپوی فکری وادارد.
علت نام گذاری این صنعت به «چیستان» در فارسی، این است که لغزهای منظوم معمولاً به صورت سؤال و با عبارت «چیست آن» یا «چیست» آغاز میشوند. برای مثال:
در آغاز لغز «انبه» آمدهاست: «چیست آن درج زمرد رنگ ناپیدا دهان».
یا در آغاز لغز «مقراض» آمدهاست: «چیست کاندر دهان بی دندانش/ هرچه افتاد ریز ریز کند».
البته گاهی هم بدون عبارت «چیست آن» آغاز میشود:
«بیروح پیکری ست گه جنگ جان شکار/ بی دود آتشی ست گه رزم پر شرار» که پاسخ آن «شمشیر» است.
موضوع چیستان میتواند پدیدههای طبیعی مثل آتش و ابر و خورشید یا اشیای بی جانی همچون شمع و نمک و شمشیر یا گیاهان و رستنیها و غیره باشد.
این نوع ادبی از دیرباز در ادبیات ملل مختلف، مانند ادبیات عربی، عبری، یونانی، لاتینی، انگلیسی معمول بودهاست. در ادبیات انگلیسی نمونه ای از چیستان کهن دیده میشود که برخلاف چیستان فارسی، که با سؤال آغاز میشود، با سؤال پایان مییابد. سؤالی مانند این که: «بگو بدانم من کیستم و نامم چیست.»[1]
در ادبیات فارسی هم اشعار زیادی خصوصاً در سبک خراسانی در این نوع ادبی سروده شدهاست. در ادامه نمونههایی از چیستان در شعر فارسی را خواهید دید.